InfoHub Logo

Jospary:
İ. Kirispe
Salaýatty ómir salty mádenıetin qalyptastyrý
İİ. Negizgi bólim
Dene tárbıesi sabaǵynda jańa ınovasıalyq tehnologıalardyń tıimdiligi
İİİ. Qorytyndy

İ. Kirispe
Salaýatty ómir salty mádenıetin qalyptastyrý
Qazirgi kezde bilim berý mekemeleriniń aldynda turǵan mindetterdiń biri – jas urpaqtyń salaýatty ómir súrýge kózqarasyn qalyptastyrý, olardyń densaýlyǵyn saqtaýǵa, qorshaǵan ortasyn taza ustaýǵa jáne joǵary, sapaly bilim alyp, sol bilimdi keleshektegi ómirinde paıdalana bilýge tárbıeleý. [1.4]

Ómir salty men densaýlyq arasyndaǵy ózara baılanys salaýatty ómir salty uǵymyn qurastyrady. Salaýatty ómir saltyn nasıhattaýda, salaýatty ómir súrý mádenıetin qalyptastyrý máselelerin jetildiretin, osy saladaǵy basymdylyqtardy anyqtaıtyn ǵylym da, óskeleń urpaqty oqytý, tárbıeleý formalary men jańa ádisterdi ustanatyn bilim de qajet. Mektep oqýshylarynyń salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý týraly alǵan bilimderi bolashaq azamattardyń densaýlyǵyn saqtap qalýǵa berik tirek bolady.
Mektep oqýshylarynyń salaýatty ómir súrý mádenıetin qalyptastyrý bul:[3.4]

- Birinshiden, jeke tulǵanyń ózin qorshaǵan jansyz jáne jandy tabıǵı ortamen jan – jaqty úılesim taýyp, óz ǵumyryn Otany, eli, otbasy jáne ózi úshin barynsha paıdaly ótkizý daǵdysyn qalyptastyrý;

- Ekinshiden, salaýatty ómir salty – ol densaýlyqtyń úılesimdi damyp, saqtalýy men ornyǵýyn qamtamasyz etý maqsatynda densaýlyqty nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan is – sharalardy júrgizý.
Mekteptegi oqýshy densaýlyǵyn saqtaý men qalyptastyrýdyń basty maqsaty: tulǵanyń psıhologıalyq, dene – qımyl áreketteriniń múmkindikteri men jas erekshelikterin eskerip, gıgıenalyq uǵymdardy, salaýatty ómir saltynyń ýájdamalaryn, jeke bas tazalyǵyn jete túsindirý;
Olardyń minez – qulqynda belgili gıgıenalyq turaqtylyqty qalyptastyrý, ózine - ózi qyzmet etý, densaýlyǵyn saqtaý, nyǵaıtý, mádenı – gıgıenalyq minez – qulyq daǵdylaryn qalyptastyrý bolyp tabylady.
Salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý úshin qandaı jaǵdaılarǵa nazar aýdarý kerek?
Ómir salty degenimiz ne?
Bul jeke adamnyń tirshilik etýge baǵyttalǵan múmkindikterin qalyptastyrý. bizdińshe, adamnyń áleýmettik – psıhologıalyq jáne bıologıalyq jaqtan salaýatty ómir saltyn qalyptastyrýǵa myna jaǵdaılar negiz bola alady:
- belsendi qozǵalys nátıjesinde organızmdi shynyqtyrý dene tárbıesi nemese sportpen shuǵyldaný;
fızıkalyq eńbektiń gıgıenalyq talaptaryn júzege asyrý;
- jeke jáne áleýmettik gıgıenalyq talaptaryn júzege asyrý;
- qarym – qatynas jáne ekologıalyq mádenıetke jetý;
- durys jynystyq tárbıe alý;
- zıandy ádetterden aýlaq bolý.

Salaýatty ómir saltynyń búgingi mańyzdy máseleleriniń biri – jasóspirimder arasyndaǵy ishimdikke salyný desek, qazirgi zertteýlerge qaraǵanda, oǵan salynýdyń áleýmettik – patologıalyq damýy myna sebepterge baılanysty ekeni belgili bolyp otyr:
- áleýmettik – ekonomıkalyq jaǵdaı;
- otbasyndaǵy psıhologıalyq orta;
- jumyssyzdyq, maqsatsyzdyq nemese shekten tys bos ýaqyt, t.b.
Sondyqtan balalardy jasynan salaýatty ómir saltyna qalyptastyrýǵa kúsh salyp, zıandy ádetterden saqtandyrýymyz kerek. Densaýlyq tárbıesi – ortaq másele. Halyq sanynyń ósýi, onyń sapasy, denniń saýlyǵy memleket ál – aýqatynyń damýyna muryndyq bolady. Sondyqtan da Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaev «Qazaqstannyń egemen memleket retinde qalyptasýy men damýynyń strategıasy» degen eńbeginde sonyń 4 negizgi kúshin atap kórsetti. Onyń biri – jer ústindegi baılyq dep otyrǵanymyz – adam, onyń bilimi men iskerligi, talanty men mádenıeti, densaýlyǵy degen edi.[2]

İİ. Negizgi bólim
Dene tárbıesi sabaǵynda jańa ınovasıalyq tehnologıalardyń tıimdiligi

Bilim – qoǵamdy turaqtandyratyn, rýhanı murany saqtaıtyn, urpaqty urpaqqa sabaqtastyratyn qural. Qolda bar múmkindikti paıdalanyp oqytýdyń jańa ádis-tásilderin tıimdi qoldaný, jańa tehnologıany árkimniń óz sabaǵynda paıdalaný arqyly oqýshy jastardy halyqtyń dástúr úrdisinde adamgershilikke, salaýatty ómir súrýge baýlý deni saý urpaq tárbıeleý dene tárbıesi páni muǵalimderiniń basty mindeti. Olaı bolsa, oqytý men tárbıeleýdiń oı eleginen ótetin ádis-tásilderin, jańashyl pedagogtardyń tapqan ádistemelerin bilip qana qoıý jetkiliksiz, ony árkim óz múmkindiginshe kúndelikti sabaqta paıdalaný qajet.

Ózimniń 9-synyptarǵa ótkizgen «Akrobatıkalyq jattyǵýlar» atty sabaǵymda aldymen oqýshylarǵa ótken taqyryptarǵa baılanysty suraqtar bere otyryp, búgingi jańa sabaqtyń qandaı taqyrypta ótkeli turǵanyn ashyp aldym. Sabaq barysynda oqýshylarǵa jeńildetilgen logıkalyq suraqtar berip, keıin kúrdeli suraqtardy tapsyrma retinde berdim. Suraqtarǵa baılanysty jaýabyn tapqan oqýshy, sol jerde praktıkalyq túrde oryndap kórsetedi. Sabaq kezinde oqýshynyń ishki pozısıalyq kóz qarasy men baǵyty aıqyn kórinis bere alady. Sonda ǵana sabaq nátıjeli bolyp, bilim sapasy artady. Osy baǵyttarda árbir muǵalimniń oqytýǵa, úıretýge óz tuǵyrnamasy bolýy qajet. [3.5]
Olar mynalar:
- Ár oqýshynyń bilim deńgeıin, qabiletin, múmkinshiligin túsiný;
- Oqýshynyń boıyndaǵy jetistikteri men kemshilikterin qabyldaý;
- Oqýshylarǵa qıyndyqtardy jeńýge, kemshilikterden arylýǵa kómektesý;

Dene shynyqtyrý pániniń basqa pánderge qaraǵanda kóptegen erekshelikteri bar. Munda negizinen oqýshynyń qabileti, beıimdiligi basa nazarda bolýy kerek. Degenmen de oqýshylardy beıimdeý, qabiletin damytý, sportqa degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý jaqsy uıymdastyrylǵan sabaqqa baılanysty. Sondyqtan oqýshylardyń pánge qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý maqsatynda sabaqta taqyrypqa baılanysty sport túrleriniń shyǵý tarıhyn, sport túrleri damyǵan elderdi sporttyń ár salasyndaǵy belgili sportshylar ómirin alýǵa bolady.

Sondyqtan da muǵalim sabaqty tartymdy etip teorıa men praktıkany ushtastyrýynda jańa ınovasıalyq tehnologıalardyń tıimdiligi basa nazarda bolýy qajet. Bul muǵalim men oqýshy arasyndaǵy qarym-qatynas, sabaqty jaqsy oqıtyn, sportqa beıim oqýshylarmen belsendi jumys istep qana qoımaı, barlyq balanyń damýy úshin qolaıly jaqsy oılar týǵyzyp, qabileti jetken jerge deıin eńbek etýin oılastyrý. Barlyq oqýshylar óz qabiletin eń tómengi jeńil tapsyrmalardy oryndaýdan bastaıdy da, olardy mindetti túrde tolyq oryndap bolǵannan keıin ǵana, kelesi kúrdeli deńgeıdegi jattyǵýlardy oryndaýǵa kóship otyrady. Bul oqýshylar arasyndaǵy básekelestikti jáne ár oqýshynyń óz qabiletine, qyzmetine sáıkes joǵary deńgeıge kóterilýine tolyq jaǵdaı jasalady.

Osylaı oıyn elementterin, ádisterin deńgeılep oryndatý arqyly oqýshylardyń tapsyrmalardy oryndaýda jınaǵan upaılaryn «damý monıtorıńi» kestesine belgileı otyryp, oqýshy bilimine taldaý jasap otyrý qajet. Ótiletin taqyryptarǵa baılanysty qyzyqty sergitý oıyndaryn oınatýdyń da sabaq barysynyń sapasyn arttyrýǵa yqpaly kóp. Atap aıtsam: «Kim shapshań?», «Kóńildi oıyndar!», «Men chempıon!», sonymen qatar qozǵalmaly oıyndar jáne ulttyq oıyndardy sabaqta túrlendirip ótkizýge mashyqtandyrý.

Dene shynyqtyrý páninde jańa ınovasıalyq tehnologıalardy qoldanýdyń orny orasań bolary haq. Oqýshylardyń pánge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyryp, bilim sapasyn kóterýge synyptan tys sporttyq sharalardyń da mańyzy zor. Sonyń ishinde qazaqtyń ulttyq oıyndary men qozǵalmaly oıyndaryn, ár túrli jarystaryn, toǵyzqumalaq, arqan tartys, aýdaryspaq syndy oıyn túrlerin ótkizip otyrý kerek. Osyndaı jumystardy júrgizý nátıjesinde oqýshylardyń belsendiligi artyp, sportqa degen beıimdiligi qalyptasady. Oqýshylardyń tanymdyq qabiletterin artyryp, salaýatty ómir súrý, adam densaýlyǵy osy sportqa baılanysty ekendigin túsinedi. Nátıjesinde oqýshylardyń bilim sapasy artyp, oqý toqsandarynda joǵary sapaǵa qol jetkizýge bolady.

Jańasha ádisterdi sabaqtarda únemi qoldanysqa engizýde teorıa men praktıkanyń ushtasýyna mán bergende ǵana jumystyń mazmundylyǵy kórine alady.Osy baǵyttarda syn turǵysynan oılaý jáne deńgeılep oqytý tehnologıalarynyń tıimdi ádisterin dene shynyqtyrý páninde qoldanýdy usynamyn. Aldymen «Dene shynyqtyrý páni ne beredi?» –degen suraqqa:» Qımyl qozǵalysty beredi. Mashyqtandyrý. Dene mádenıetin qalyptastyrý. Deneni shynyqtyrý, tárbıeleý. Jalpy damytý jattyǵýlaryn meńgertedi. Memlekettik standarttyq baǵdarlamany josparlaı bilýdi, normatıvtik test jattyǵýlardy ıgertýdi beredi.

Dene tárbıesi sabaǵynda syn turǵysynan oılaý tehnologıasyn tıimdi paıdalaný.
Osy tehnologıanyń shyǵarmashylyq bóligin basshylyqqa ala otyryp, oı tolǵaý jasaýǵa bolady. (mys: dene shynyqtyrý sabaǵynda sabaqty oıyn túrinde uıymdastyrý kerek) osy arqyly, oqýshylardyń beıimdiligin arttyrýǵa bolady.

Kútiletin nátıje - dene tárbıesi pánine degen qyzyǵýshylyqtary artady. Oqýshy shyǵarmashylyǵy, ózin-ózi basqarýy, qurmeti, estetıkalyq talǵamy artady. Dene shynyqtyrý sabaǵynda 5-6 synyptarǵa sergitý sátin alýǵa bolady. Óz tájirıbemde 5-synyptarǵa ótkizgen «Estafetalyq jarystar» atty sabaǵymda, aldymen oqýshylarǵa oı tolǵaý jasaý maqsatynda qazaqtyń ulttyq oıyn túrlerine toqtalýdy, ulttyq oıyndar týraly óz túsinikterin suraı otyryp, sabaq barysy kezinde oryndatýdy josparladym. Mine, osy arqyly oqýshylar sabaqtyń jarys túrinde toptyq oıyn ádisinde bolatyna kóz jetkizedi.

Sabaqty qyzyqty ótkizý úshin mýltımedıalyq proektor arqyly qazaqtyń ulttyq oıyndarynyń tarıhyn tanystyryp ótip, jasyrylǵan suraqtardy tabýǵa mashyqtandyrý, ár topqa belgilengen upaı sandaryna qaraı baǵalap otyrdym. Keıin sabaq barysyn: «Kim shapshań?» bólimi dep alyp, bul bóliminde oqýshylar belgilengen jerge deıin estafetalyq taıaqshamen júgirip baryp, belgili jerine jetken kezde, taqtaǵa jazylyp berilgen esepterdi shapshań oryndap shyǵyp keıin qaıtyp kelýleri kerek. Oqýshylardyń bul bólimde sabaqqa degen qyzyǵýshylyǵynyń artýymen birge, mashyqtanady, logıkalyq oılaý qabiletteri artady, qımyl-qozǵalys áreketi damıdy.

Al deńgeılep saralap oqytý tehnologıasyn qoldanýda

Budan qandaı nátıjelerge qol jetkizýge bolady? Sabaq barysynda:
Aldymen oqýshynyń «Ne?» degen suraǵyna: Sabaqta shynaıylyq, oqytý bar ekenin kórsetý.

Oqýshynyń «Qashan?» degen suraǵyna: Sabaqtan keıin bolatyn jaǵdaıdy tolyq anyqtatýǵa kóz jetkizý qajet.

Oqýshynyń «Qaıda?» degen suraǵyna: Oqýshynyń jáne ustaz arasyndaǵy seriktesin anyqtap, nátıjege qol jetkizý qajet.

Qoryta aıtqanda, men aldymen jeke tulǵanyń áleýmettik, quzirettiligin damytýdy kerek ettim. Sol arqyly ujymdyq zertteýge qol jetkizdim, ıaǵnı oqýshynyń ózin-ózi basqarýdaǵy áleýeti artty.

İİİ. Qorytyndy
Jańa ıdeıalardy qoldana otyryp, oryndalatyn jumys baǵytym;
1. Oqýshymen qarym-qatynasty qalyptastyrý.
2. Oqýshynyń logıkalyq oılaý qabiletin damytý.
3. Ár oqýshynyń áreketin, ulttyq bolmysyn paıdalanýǵa jumystaný.
4. Oqýshynyń ulttyq moralynyń oryndalýyn qamtamasyz etý.
5. Oqýshynyń sanasyn, senimin, kózqarasyn,bilimin arttyrý.
6. Oqýshynyń parasatyn, oılaýyn qalyptastyra otyryp mashyqtandyrý.
Eń bastysy, oqý úrdisinde mindetti pánderde oqýshylardyń teorıalyq bilimin áleýmettik turǵydan qalyptastyrýǵa mán berý kerek.

Jumysymnyń nátıjesinde:
1) Ár oqýshynyń bilimi, qabileti qalyptasady.
2) Oqýshynyń boıyndaǵy jetistikteri kórinedi.
3) Oqýshylar qıyndyqtardy jeńedi, áleýeti artady.
4) Jan-jaqty damýǵa qol jetkizedi.