Órkender men búrshikter
Kúndelikti jospar bıologıa 6 synyp
Sabaq: 10
Taqyryby: §11. Órkender men búrshikter
Sabaqtyń maqsaty: ósimdiktiń vegetatıvti músheleri - órken, búrshik jaıly maǵlumat berý.
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdiligi – órken, búrshiktiń ózindik erekshelikteri, atqaratyn qyzmeti, olardyń túrleri týraly maǵlumat berý.
Tárbıeliligi – adamnyń tulǵa retinde damýyn, ǵylymı dúnıetanymyn damytýǵa baýlý;
Damytýshylyǵy – pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn damytý.
Qural - jabdyqtar: elektrondy kórsetilimder
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Bıologıalyq test
1. Tamyrdyń sabaqtan qandaı aıyrmashylyǵy bar? (býyn jáne býynaralyqtary bolmaıdy, japyraǵy joq)
2. Shyǵý tegine qaraı tamyr neshege bólinedi? (3 - ke: negizgi, qosalqy, janama)
3. Qosalqy tamyrlar qaı úleskiden ósip shyǵady? (sabaq pen japyraqtan)
4. Negizgi tamyr qaıdan paıda bolady? (uryq tamyrshasynan)
5. Qosalqy tamyrlar qandaı qyzmet atqarady, jaqsy damýy úshin qandaı sharalar qoldanylady? (berik ornyǵyp, qorektenýin kúsheıtedi, tyńaıtqyshtar sebý kerek)
6. Tamyr júıesi degen ne, ol neshege bólinedi? (barlyq tamyrlardyń jıyntyǵy, 2 - ge bólinedi: shashaq, kindik)
7. Kindik tamyr júıesi bar ósimdikterdi ata. (astyq tuqymdastar: bıdaı, arpa, tary, suly jáne t. b.)
8. Shashaq tamyr júıesi dep nege atalǵan. Kindik tamyr júıesinen qandaı aıyrmashylyǵy bar? Shashaq tamyr júıesi bar ósimdikterdi mysalǵa keltir. (negizgi tamyr bolmaıdy nemese óte nashar damyǵan jýandyǵy janama nemese qosalqy tamyrlar sıaqty shashaqqa uqsap toptalyp turady. Astyq tuqymdastar: bıdaı, arpa, tary, suly, kúrish jáne t. b )
9. Tamyrda neshe bólik bolady, ár bóligin jeke - jeke atap kórset. (4 bólik: tamyr oımaqshasy; 1) bóliný aımaǵy; 2) ósý aımaǵy; 3) sorý; 4) ótkizý aımaǵy)
10. Tamyr oımaqshasy qaı ulpadan túzilgen? (bólip shyǵarýshy ulpa)
11. Bóliný bóligi qaı ulpadan túzilgen? (túzýshi nemese merıstema)
12. Sorý bóligi qaı ulpaǵa jatady? (jabyn ulpasy)
13. Tamyrdyń ushynan ósýin qalaı dáleldeısiń? (tamyrdyń ushynda túzýshi ulpa bolady)
14. Tamyr ósimdikke ne úshin qajet? (Tamyr arqyly topyraqtan sýdy jáne onda erigen mıneraldy tuzdardy sabaqqa ótkizedi; Ósimdikti topyraqqa berik ornyqtyrady; Ár túrli organıkalyq zattardy (amınqyshqyldar, gormondar, t. b.) sıntezdeıdi. Keıbir tamyrlar qorektik zattardy qorǵa jınaıdy; Basqa ósimdikterdiń tamyrlarymen, mıkroorganızmdermen, sańyraýqulaqtardyń jipshelerimen árekettesedi; Vegetatıvtik kóbeıýge qatysady.)
15. Tyńaıtqyshtardyń qandaı túrleri bar, mysal keltir. (organıkalyq(qus sańǵyryǵy, qı, qarashirik jáne t. b.) jáne mıneraldy tyńaıtqyshar (Nıtragın, sýperfosfat, azot sılıtrasy)
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Japyraǵy men búrgishi bar butaqtanbaǵan jas sabaqty órken deıdi. Órkenniń butaqtanýy úsh túrli bolady: dıhotomıaly (aıyr), monopodıaldy jáne sımpodıaldy.
Dıhotomıaly butaqtaný kezinde ósý konýsy eki eselenedi de, eki órken beredi, ári qaraı onyń árbireýi taǵy da eki órkennen beredi jáne t. s. s. Bul – butaqtanýdyń ejelgi tásili (plaýyndar, múkter)
Monopodıaldy butaqtaný kezinde birinshi rettiń negizi biliginen joǵary qaraı ósýi shekteýsiz uzaq bolady, odan ekinshi retti jáne qalǵan rettegi qysqa janama bilikter ósedi (shyrsha, samyrsyn jáne t. b. jalańashtuqymdylar).
Sımpodıaldy butaqtaný kezinde negizgi biligi óziniń ósýin erte toqtatady, biraq onyń joǵarǵy jaǵynyń ústinen janama búrshikter shyǵa bastaıdy. Osy shyqqan búrshikter birinshi rettiń biligin(osin) jalǵastyrǵan tárizdenedi. Bular óz kezeginde sol sıaqty joǵary ósýin toqtatady da, onyń janama búrshikteri shyǵa bastaıdy, onda úshinshi rettik bilik paıda bolady t. s. s. (gúldi ósimdikter).
Órkenderdi jikteý
Negizgi órken tuqym búrshiginiń uryǵynan damıdy
Janama órken janama qoltyq búrshikten damıdy, sonyń esebinde sabaq butaqtalady.
Qosalqy órken qosalqy búrshikterden damıdy, japyraqta, býynaralyǵynda, tamyrda bolady.
Uzarǵan órkenniń býanaralyǵy alys ornalasqan.
Qysqarǵan órenniń býanaralyǵy jaqyn ornalasqan.
Vegetatıvtik órken japyraq pen búrshik shyǵarady.
Generatıvtik órken reprodýktıvtik músheler (gúl, jemis, tuqym) bolady.
Órkenderdiń túr ózgeristeri
Tamyr sabaq – japyraq shyǵarmaıtyn kóp jyldyq jer asty órken. Tamyr sabaqtyń ushynda búrshik bolady, ol býyn jáne býanaralyqtan turady. Býynynda jetilmegen tússiz qabyrshaqtary (japyraq qaldyǵy) ornalasady. Qabyrshaq qoltyǵyndaǵy búrshikterden keleshekte jer asty jáne jer ústi órenderi damıdy. Jer astynda damyǵan soń ashyq jasyl tústi emes (bıdaıyq, injýgúl, ulpagúl).
Stolon – uzyn jataǵan órken, kóbinese qabyrshaqty japyraǵy bolady, bir jyldan asa ómir súredi jáne jańa daraqqa bastama beredi.
Túınek – sabaqtyń túp jaǵyndaǵy jer asty qoltyq búrshikten damıtyn órkenniń ushyndaǵy búrshik. Búrshik bileýlenip, jýandap ósip, túınekke aınalady. Túınektiń búrshik qoltyǵynda tússiz jetilmegen japyraqtary maıda qabyrshaq tárizdi. Jetilmegen japyraǵynyń qýrap túsip qalǵandaǵy izin kózshe deıdi. Kartopty kóbinese túınek arqyly kóbeıtedi. Túınekten jer órkender damıdy.
Jýashyq (pıazshyq) – túrin ózgertken shyryndy, qysqarǵan jer asty órkeni. Jýashyqtar jer astynda da, jer ústinde de damıdy. Jer asty jýashyqty ósimdikterge pıaz, sarymsaq, súmbilshash (gıasınt), lalagúl, jabaıy jýa, qyzǵaldaq, t. b. jatady.
Túınekti jýashyq – syrttaı qaraǵanda jýashyqqa uqsas órken, biraq qor zattary ósip ketken sabaq bóligine de jınalady, al onyń qabarshaǵy qurǵaq (gladıolýs, shafran).
Shógir – túri ózgergen órken nemese onyń bir bóligi, tóbesi (shyrǵanaq) nemese japyraǵy (barbarıs) qorǵanysh qyzmetin atqarady.
Murtshalar – túri ózgergen órkender (júzim, qıar, asqabaq) nemese japyraqtar (burshaq, asburshaq), olar tirek, shyrmalǵysh qyzmetin atqarady.
Búrshik. Kez kelgen órken búrshikten damıdy, sondyqtan búrshik bastapqy órken.
Barlyq gúldi ósimdikterde órkenniń túrine qaraı 2 túrli búrshik bolady: vegetatıvti(ósý) jáne generatıvti(kóbeıý) búrshik.
Vegetatıvti búrshik tek uzarǵan órkende ǵana ornalasady. Odan uzarǵan órken men japyraq ósip shyǵady. Generatıvtik (gúl búrshigi) tek qysqarǵan órkenge ǵana ornalasady.
Búrshikter ornalasýyna qaraı tóbe búrshik jáne qoltyq búrshik dep bólinedi. Eger búrshik órkenniń eń ushynda ornalassa tóbe búrshik, japyraq qoltyǵynda ornalassa qoltyq nemese janama búrshik d. a. Ósimdik túrine qaraı bir japyraqtyń qoltyǵynda bir nemese birneshe búrshikter (sarymsaq, qarabúldirgen) bolady. Qoltyq búrshikten jan - jaqqa butaqtar ósip taralady. Ósimdikterdiń kez kelgen múshesiniń ár jerinen qosalqy búrshikter shyǵady. Qosalqy búrshikterdiń ereksheligi olar ósimdiktiń kez kelgen jerinen tamyrdan, tamyrsabaqtan, sabaqtan, japyraqtan damıdy. Mysaly, qalýenniń (osot) tamyrynan jer betine qaýlap ósetin atpalar (tamyr atpasy), kesken aǵashtyń tomarynyń aınalasyna ósetin shybyqtar jáne t. b. Kóptegen ósimdikterdiń japyraqtaryna damıtyn qosalqy búrshikter ásirese bóleme ósimdikterde anyq baıqalady. Mysaly, brıofıllúm (kalanhoe) japyraq taqtalarynyń jıeginde qaz - qatar tizilip qosalqy búrshikter shyǵady. Ol búrshikterdiń árqaısysy japyraqtan ajyrap túsip, ózinshe jas órkenderdiń bastamasyn beredi. Kópjyldyq ósimdikterde usaqtaý qoltyq búrshikter men qosalqy búrshikter ashylmaı tynyshtyq kúıge aýysady. Ol buıyqqan búrshik delinedi. Buıyqqan búrshikter tirshilik qabiletin uzaq ýaqyt saqtap, óte baıaý ósedi. Buıyqqan búrshikter gúlsheten, úshqat, sary qaraǵan, yrǵaı, tobylǵy butalarynan basqa kóp jyldyq shóptesin ósimdikterde de bolady. Ásirese butalardyń túptenýi osy búrshikke baılanysty. Aǵashtardyń zaqymdanýy, basqa búrshikterdiń ósýi baıaýlaǵan kezde buıyqqan búrshikter dereý belsendi óse bastaıdy. Oǵan aǵash dińiniń kesilgen butaqtary men aǵash túbinen ósken órkender mysal bolady.
Tolyq nusqasyn júkteý
Sabaq: 10
Taqyryby: §11. Órkender men búrshikter
Sabaqtyń maqsaty: ósimdiktiń vegetatıvti músheleri - órken, búrshik jaıly maǵlumat berý.
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdiligi – órken, búrshiktiń ózindik erekshelikteri, atqaratyn qyzmeti, olardyń túrleri týraly maǵlumat berý.
Tárbıeliligi – adamnyń tulǵa retinde damýyn, ǵylymı dúnıetanymyn damytýǵa baýlý;
Damytýshylyǵy – pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn damytý.
Qural - jabdyqtar: elektrondy kórsetilimder
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Bıologıalyq test
1. Tamyrdyń sabaqtan qandaı aıyrmashylyǵy bar? (býyn jáne býynaralyqtary bolmaıdy, japyraǵy joq)
2. Shyǵý tegine qaraı tamyr neshege bólinedi? (3 - ke: negizgi, qosalqy, janama)
3. Qosalqy tamyrlar qaı úleskiden ósip shyǵady? (sabaq pen japyraqtan)
4. Negizgi tamyr qaıdan paıda bolady? (uryq tamyrshasynan)
5. Qosalqy tamyrlar qandaı qyzmet atqarady, jaqsy damýy úshin qandaı sharalar qoldanylady? (berik ornyǵyp, qorektenýin kúsheıtedi, tyńaıtqyshtar sebý kerek)
6. Tamyr júıesi degen ne, ol neshege bólinedi? (barlyq tamyrlardyń jıyntyǵy, 2 - ge bólinedi: shashaq, kindik)
7. Kindik tamyr júıesi bar ósimdikterdi ata. (astyq tuqymdastar: bıdaı, arpa, tary, suly jáne t. b.)
8. Shashaq tamyr júıesi dep nege atalǵan. Kindik tamyr júıesinen qandaı aıyrmashylyǵy bar? Shashaq tamyr júıesi bar ósimdikterdi mysalǵa keltir. (negizgi tamyr bolmaıdy nemese óte nashar damyǵan jýandyǵy janama nemese qosalqy tamyrlar sıaqty shashaqqa uqsap toptalyp turady. Astyq tuqymdastar: bıdaı, arpa, tary, suly, kúrish jáne t. b )
9. Tamyrda neshe bólik bolady, ár bóligin jeke - jeke atap kórset. (4 bólik: tamyr oımaqshasy; 1) bóliný aımaǵy; 2) ósý aımaǵy; 3) sorý; 4) ótkizý aımaǵy)
10. Tamyr oımaqshasy qaı ulpadan túzilgen? (bólip shyǵarýshy ulpa)
11. Bóliný bóligi qaı ulpadan túzilgen? (túzýshi nemese merıstema)
12. Sorý bóligi qaı ulpaǵa jatady? (jabyn ulpasy)
13. Tamyrdyń ushynan ósýin qalaı dáleldeısiń? (tamyrdyń ushynda túzýshi ulpa bolady)
14. Tamyr ósimdikke ne úshin qajet? (Tamyr arqyly topyraqtan sýdy jáne onda erigen mıneraldy tuzdardy sabaqqa ótkizedi; Ósimdikti topyraqqa berik ornyqtyrady; Ár túrli organıkalyq zattardy (amınqyshqyldar, gormondar, t. b.) sıntezdeıdi. Keıbir tamyrlar qorektik zattardy qorǵa jınaıdy; Basqa ósimdikterdiń tamyrlarymen, mıkroorganızmdermen, sańyraýqulaqtardyń jipshelerimen árekettesedi; Vegetatıvtik kóbeıýge qatysady.)
15. Tyńaıtqyshtardyń qandaı túrleri bar, mysal keltir. (organıkalyq(qus sańǵyryǵy, qı, qarashirik jáne t. b.) jáne mıneraldy tyńaıtqyshar (Nıtragın, sýperfosfat, azot sılıtrasy)
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Japyraǵy men búrgishi bar butaqtanbaǵan jas sabaqty órken deıdi. Órkenniń butaqtanýy úsh túrli bolady: dıhotomıaly (aıyr), monopodıaldy jáne sımpodıaldy.
Dıhotomıaly butaqtaný kezinde ósý konýsy eki eselenedi de, eki órken beredi, ári qaraı onyń árbireýi taǵy da eki órkennen beredi jáne t. s. s. Bul – butaqtanýdyń ejelgi tásili (plaýyndar, múkter)
Monopodıaldy butaqtaný kezinde birinshi rettiń negizi biliginen joǵary qaraı ósýi shekteýsiz uzaq bolady, odan ekinshi retti jáne qalǵan rettegi qysqa janama bilikter ósedi (shyrsha, samyrsyn jáne t. b. jalańashtuqymdylar).
Sımpodıaldy butaqtaný kezinde negizgi biligi óziniń ósýin erte toqtatady, biraq onyń joǵarǵy jaǵynyń ústinen janama búrshikter shyǵa bastaıdy. Osy shyqqan búrshikter birinshi rettiń biligin(osin) jalǵastyrǵan tárizdenedi. Bular óz kezeginde sol sıaqty joǵary ósýin toqtatady da, onyń janama búrshikteri shyǵa bastaıdy, onda úshinshi rettik bilik paıda bolady t. s. s. (gúldi ósimdikter).
Órkenderdi jikteý
Negizgi órken tuqym búrshiginiń uryǵynan damıdy
Janama órken janama qoltyq búrshikten damıdy, sonyń esebinde sabaq butaqtalady.
Qosalqy órken qosalqy búrshikterden damıdy, japyraqta, býynaralyǵynda, tamyrda bolady.
Uzarǵan órkenniń býanaralyǵy alys ornalasqan.
Qysqarǵan órenniń býanaralyǵy jaqyn ornalasqan.
Vegetatıvtik órken japyraq pen búrshik shyǵarady.
Generatıvtik órken reprodýktıvtik músheler (gúl, jemis, tuqym) bolady.
Órkenderdiń túr ózgeristeri
Tamyr sabaq – japyraq shyǵarmaıtyn kóp jyldyq jer asty órken. Tamyr sabaqtyń ushynda búrshik bolady, ol býyn jáne býanaralyqtan turady. Býynynda jetilmegen tússiz qabyrshaqtary (japyraq qaldyǵy) ornalasady. Qabyrshaq qoltyǵyndaǵy búrshikterden keleshekte jer asty jáne jer ústi órenderi damıdy. Jer astynda damyǵan soń ashyq jasyl tústi emes (bıdaıyq, injýgúl, ulpagúl).
Stolon – uzyn jataǵan órken, kóbinese qabyrshaqty japyraǵy bolady, bir jyldan asa ómir súredi jáne jańa daraqqa bastama beredi.
Túınek – sabaqtyń túp jaǵyndaǵy jer asty qoltyq búrshikten damıtyn órkenniń ushyndaǵy búrshik. Búrshik bileýlenip, jýandap ósip, túınekke aınalady. Túınektiń búrshik qoltyǵynda tússiz jetilmegen japyraqtary maıda qabyrshaq tárizdi. Jetilmegen japyraǵynyń qýrap túsip qalǵandaǵy izin kózshe deıdi. Kartopty kóbinese túınek arqyly kóbeıtedi. Túınekten jer órkender damıdy.
Jýashyq (pıazshyq) – túrin ózgertken shyryndy, qysqarǵan jer asty órkeni. Jýashyqtar jer astynda da, jer ústinde de damıdy. Jer asty jýashyqty ósimdikterge pıaz, sarymsaq, súmbilshash (gıasınt), lalagúl, jabaıy jýa, qyzǵaldaq, t. b. jatady.
Túınekti jýashyq – syrttaı qaraǵanda jýashyqqa uqsas órken, biraq qor zattary ósip ketken sabaq bóligine de jınalady, al onyń qabarshaǵy qurǵaq (gladıolýs, shafran).
Shógir – túri ózgergen órken nemese onyń bir bóligi, tóbesi (shyrǵanaq) nemese japyraǵy (barbarıs) qorǵanysh qyzmetin atqarady.
Murtshalar – túri ózgergen órkender (júzim, qıar, asqabaq) nemese japyraqtar (burshaq, asburshaq), olar tirek, shyrmalǵysh qyzmetin atqarady.
Búrshik. Kez kelgen órken búrshikten damıdy, sondyqtan búrshik bastapqy órken.
Barlyq gúldi ósimdikterde órkenniń túrine qaraı 2 túrli búrshik bolady: vegetatıvti(ósý) jáne generatıvti(kóbeıý) búrshik.
Vegetatıvti búrshik tek uzarǵan órkende ǵana ornalasady. Odan uzarǵan órken men japyraq ósip shyǵady. Generatıvtik (gúl búrshigi) tek qysqarǵan órkenge ǵana ornalasady.
Búrshikter ornalasýyna qaraı tóbe búrshik jáne qoltyq búrshik dep bólinedi. Eger búrshik órkenniń eń ushynda ornalassa tóbe búrshik, japyraq qoltyǵynda ornalassa qoltyq nemese janama búrshik d. a. Ósimdik túrine qaraı bir japyraqtyń qoltyǵynda bir nemese birneshe búrshikter (sarymsaq, qarabúldirgen) bolady. Qoltyq búrshikten jan - jaqqa butaqtar ósip taralady. Ósimdikterdiń kez kelgen múshesiniń ár jerinen qosalqy búrshikter shyǵady. Qosalqy búrshikterdiń ereksheligi olar ósimdiktiń kez kelgen jerinen tamyrdan, tamyrsabaqtan, sabaqtan, japyraqtan damıdy. Mysaly, qalýenniń (osot) tamyrynan jer betine qaýlap ósetin atpalar (tamyr atpasy), kesken aǵashtyń tomarynyń aınalasyna ósetin shybyqtar jáne t. b. Kóptegen ósimdikterdiń japyraqtaryna damıtyn qosalqy búrshikter ásirese bóleme ósimdikterde anyq baıqalady. Mysaly, brıofıllúm (kalanhoe) japyraq taqtalarynyń jıeginde qaz - qatar tizilip qosalqy búrshikter shyǵady. Ol búrshikterdiń árqaısysy japyraqtan ajyrap túsip, ózinshe jas órkenderdiń bastamasyn beredi. Kópjyldyq ósimdikterde usaqtaý qoltyq búrshikter men qosalqy búrshikter ashylmaı tynyshtyq kúıge aýysady. Ol buıyqqan búrshik delinedi. Buıyqqan búrshikter tirshilik qabiletin uzaq ýaqyt saqtap, óte baıaý ósedi. Buıyqqan búrshikter gúlsheten, úshqat, sary qaraǵan, yrǵaı, tobylǵy butalarynan basqa kóp jyldyq shóptesin ósimdikterde de bolady. Ásirese butalardyń túptenýi osy búrshikke baılanysty. Aǵashtardyń zaqymdanýy, basqa búrshikterdiń ósýi baıaýlaǵan kezde buıyqqan búrshikter dereý belsendi óse bastaıdy. Oǵan aǵash dińiniń kesilgen butaqtary men aǵash túbinen ósken órkender mysal bolady.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
