InfoHub Logo

«Ákem, oı, ákem, oı!» — Zıratqa barǵandardan buryn úıge jetip, alty erkek kindikti bir týǵan baýyrlar — kólikten ókirip tústik. İshkeriden taǵy bir qursaqtan týǵan ápke-qaryndastarymyz — tórt qyzdyń joqtaý aralas jylaǵany bizdiń únimizge qosylyp, aýyldy jańǵyrtyp, alys-jaqyndardyń júrek-julynyn aralap ótip jatyr...

Ádette, men — úlken balasy, ákemdi bizdiń aýyldyqtardyń salty boıynsha «aǵa» dep atap, alpys jyldan beri «áke» degen sózdi aýzyma almaı kelsem de, bul joly «ákeletip» keldim. Alǵash ret«ákelegenimdi» endi kelmeske ketken marqum ákem estigen joq...

Ańyraıyp ashylǵan darbazadan kirgennen-aq jasaýraǵan kózim ákem otyratyn tapshanǵa tústi. Qazir ǵana biz ákemniń súıegin qulqaıyr basqan molalar arasyna jasyryp, qabirin dúńkıtip, ústine eshqashan, eshkimniń kómegimen shyǵa almaıtyn qylyp topyraqty tóbe qyp úıip qaıtsaq ta, ákem baıaǵy ornynda — darbazadan kireberistegi úırenshikti ornynda otyrǵandaı tapshanǵa qaradym. Tapshannyń ústi qańyrap bos tur...

Halyqta «At qartaısa esekpen dos bolady, adam qartaısa tósekpen dos bolady» degen eskiden kele jatqan sóz bolsa da, ákem tósekpen dos bolmady, eptep turyp kelip osy sákige otyra qalǵysy keletin.

Ákemniń qańyrap qalǵan sákisin kórgende kózimdi jumdym, muzdaı dem be, úreı me, álde bir óksik pe — áıteýir, beımálim birdemeni keýdeden shyǵardym da, «Ákem-aý, ákem, endi qaıdan tabaıyn...», — dep taǵy tórt-bes márte qaıtalap ókirip aldym. «Qoı, endi» degendeı boldy bireý. Artymnan óksheleı kelgen, qazir ǵana beıittegi ákemniń jańadan paıda bolǵan qabirin aınalyp turǵan kópshilik apyr-topyr úıge kirip, oqylǵan quranǵa qol jaıyp, meni qapsyra qushaqtap qulaǵyma sybyrlap kete berdi:

«Sabyr et!», «Jaqsy kisi edi!», «Pendelik qoı!», «Ákeńniń topyraǵy torqa bolsyn!», «Bekem bol!», «Endi úlkeni retinde artyńdaǵylarǵa bas-kóz bol!»

— Kelińizder, shaıǵa kirińizder!

— Shaı ishińizder?

— İshkerige! — Jaqyn týystarym kelgenderge osylaı dese de, úıge eshkim kire qoıǵan joq.

Aıaǵy úzilmegen qaz-qatar tizilgen quran oqytýǵa kelgender bizge bir kórinip, qurannan qysqa súre oqylǵan soń bet sıpasyp, darbazadan shyǵyp kete berdi. Men tanyǵandar, tanymaǵandar bar, ákesine, týystaryna uqsatyp «bálensheniń balalary ǵoı» dep shyramytqandar bar.

Ákem olaı-bulaı bop ketse, aqyry solar keler, solar kirip shaı isher dep eski úıdi buzyp, jańasyn turǵyzdyq emes pe?.. Bular nege kirmeıdi sonda? Nege úıdi buzyp, basqasyn saldyq eken? Aqyry bir jyl qoıa tursaq bolar eken, a? Aǵaıyndar da: «Ákeleriń jasaryn jasap, asaryn asady, úıleriń eskirdi, jaman aıtpaı — jaqsy joq...», — dep qoımaǵan soń on aǵaıyndy baýyr ortadan eski úıdi buzyp, anaý qoranyń buryshynan bir jańasyn salyp tastadyq...

Sol bir jyl buryn buzylyp ketken eski úıdiń ornyna qaradym. Orny jym-jylas. Tas aralas topyraqpen tegistelgen jerdiń betin shóp basqan. Topyraq arasynda eski oshaqtyń orny qalypty tek. Tútin ystaǵan kúıelesh tastarynan tanydym, sol oshaqty. Bizdiń oshaqty...

***

On aǵaıyndynyń ishinde úıelmeli-súıelmeli úsh-tórteýimiz teteles óstik. Oshaqty aınalyp otyratynbyz. Oshaq — bizdiń ómirimizdiń ózegi edi. Tań atpaı anamyz eresekteýlerdi alyp temeki kesýge ketip, apamyz sıyr saýýǵa kiriskende ákem qolyndaǵy kesesimen janyna barady. Jalǵyz balasynyń jaqyndaǵanyn ıisinen tanıtyn apam sıyryn qoıa salyp, súttiń betin úrlep-úrlep jiberip, qyl-qybyry bolsa terip, ulyna — bizdiń ákemizge kesesin shúpildete toltyryp jańa saýylǵan sútten quıyp beredi. Únemi asqazany aýyratyn ákemniń dertine tek osy sút qana daýa bolǵan sıaqty, bárimiz onyń sút ishkeninen kóz almaı telmirip qarap turatynbyz.

Sodan ákemnen qalǵan sút astyna tezek salyp ot jaǵa bastaǵan qara qazanǵa quıylady, biz súttiń astyndaǵy otty kúsheıtip, qarap otyramyz. Beti shymyrlaı bastaǵanda aralastyryp, tasytyp jibermeı sapyra beremiz, piskende basqa ydysqa quıyp alamyz. Sol oshaqtan alystamaı sút mashınaǵa tartyp, qaımaǵy men sútin ajyratyp alamyz. Mashınadan sorǵalap aqqan qaımaqty jegimiz kelip tamsanyp tursaq ta, maı jasaımyz dep saýsaq tıgizbeımiz. Tek sút tartylyp bolǵan kezde ǵana sút mashınanyń tabaqtaryn talasyp-tarmasyp jalap-juqtap tazalap qoıamyz. Bizge rıza bolǵan ákem jumysyna — temeki atyzǵa ketedi.

Jazdyń shilińgir aptabynda sol oshaqqa atala qaınatamyz. Qyz demeı, ul demeı oshaqqa qazan asyp, maı salyp, unnan talqan qýyryp, ústine sý quıyp, muqıat aralastyryp turyp, atala qaınatýdy bárimiz úırenip alǵanbyz. Ystyqta sýsyn, sýyqta aýqat bolatyn bul atala sol temeki egýden bastap temeki orýǵa deıin osy oshaqta daıyndalady. Ózgeshe Aqtas, nemese Artylma degen taý etekterinde shóp shabý bastalǵanda, bıdaı alqabyndaǵy kombaınnan qalǵan saban masaqta ár jumysshynyń janynan osy atala tabylady. Ákemmen shóp orýǵa biz de ketemiz. Salqynda bir-eki shalǵy jol júrip ótken soń ákem bizge qarap: «Endi demalyńdar, atala iship, qyrt kekirip, qaraǵannyń kóleńkesine jata qalyńdar, áıtpese alyp kelgen kitaptaryńdy oqyńdar», — deıdi de, ózi janynda júrgen atalasyn árirekte shalǵy sermep júrgen qurdastary — Burqan aǵa ma, Mamrazaq aǵa ma, Jıenbaı aǵa ma, Atazaq aǵaǵa ma — áıteýir solarǵa qaraı ala jóneledi. Bireýine ishkizip, ekinshisine ótip te ketedi. Ákem olardyń jandaryna bara bermese, olardy alań etpese eken deımiz, al keshki salqyn túse bastaǵanda «keteıik pe» dep qaıtyp keledi...

Sol oshaq — mine. Ákem súıip ishetin atala qaınaǵan oshaq, ákem árkimge baryp maqtaýyn jetkizip ishkizip keletin atala qaınaǵan oshaq... Oshaqtyń izi tur. Ákem joq... Atala jasaǵan adamdar joq... Ákem atalasyn maqtap ishkizetin kisiler de joq...

Oshaqtyń joǵarǵy jaǵynda qarlyǵashtyń uıasy bolatyn. Jylda qysta buzylyp qalady da, kóktem shyǵa aıyr quıryq qarlyǵashtar qaıtadan uıa salýmen ábigerlenetin.

Sol qustar keıde aıaq astynan shyr-pyr bolyp shyryldap qoıa beretin. Anam nemese apam: «Keldi, anaý taǵy keldi!» — dep attan salady. «Bar, tez Toıǵyn naǵashyńdy shaqyr, ol joq bolsa Nurdındi shaqyryp kel!» — deıtin ondaıda ákem ul balalarynyń birine qarap. Qaısymyz bolsaq ta dereý shaýyp ketemiz. Qalǵanymyz, tóbege asylyp, qarlyǵashtyń uıasyna óz úıine bara jatqandaı sýmańdap ıreleńdep órmelegen qara shubar jylannan kóz almaı baǵyp turamyz. Toıǵyn naǵashym, nemese Nurdın aǵaı, ıakı kósheden ótip bara jatqan biz shaqyryp kelgen bir kisi qaqpadan kirer-kirmesten, ilmek taıaq daıyndap turamyz. Ákemniń janynda ilesip júrip qazir óletin jylandy kómetin jer de ázirleımiz. Jylannyń ıreleńdegen óligi kelgende jerdi shuqyrlap qazyp, shyǵyp ketetindeı kórip nyǵyzdap kómip tastaımyz. Bunymen qoımaı, keıin taǵy bir jylan paıda bolady....

Jaz bitip, kúz bastalǵanda oshaqtyń dáýreni taǵy keledi. Júgeri sobyqtary pisedi. Ákem kelerge úıdiń artynda ósken júgerini aralap júgirip, júgeri sobyǵynyń kók shapanyn bir jerden tesip, dánegine jetkende bas barmaqtyń tyrnaǵyn batyryp kóremiz, sút shyqpasa, áli kók eken dep keıinge qaldyryp, sútti shyqqandaryn jınap alyp oshaqtyń basyna ákelip tizip qoıamyz. Kansha adam bolsaq, sonsha sobyq ákelemiz. Ákemniń tóńiregine tizile qalamyz. Ákem sobyqtardy aldymen shoqqa qaqtap, kúıdirmeı, arasynan bir-ekeýin babyna keltirip pisirip beredi. Kimdiki birinshi daıyn bolsa da, bólisip jeımiz. Keıin tamaq ta daıyn bolyp, ottyń qyzýy qaıtqanda, «júrińder endi tamaqqa» deıtin edi, sodan oshaqtaǵy qolamtaǵa júgeri sobyqtaryn kómip ketemiz. Uıyqtap qalmasaq jeımiz, uıyqtap qalsaq — tań sáride jeıtin edik qytyrlatyp ...

Mine, sol ákemniń qoly tıgen oshaq, ákem bizge júgeri sobyǵyn pisirip bergen oshaq. Oshaqtyń orny tur... Turýyn tur ǵoı... Áne, ákemniń sákisi tur. Qańyrap tur. Elsiz dala, qula túzdeı bos tur. Keıingi jyldary bir kún de bos bolmaǵan, bir de adamsyz turmaǵan sáki ıesin joqtap, ún-túnsiz óksip jylap turǵandaı.

***

Ol jyldary qys aıazdy keletin. Úıde pesh jaqsaq ta, kóbine kómirdi únemdeý úshin oshaqqa tezek salamyz. Tezek degen ne, kúzde daladan terip alasyń, nemese maldyń qıyn shylap, kómirdiń maıdasyn qosyp, saratanda dýaldy jaǵalata keptirip qoısań bir jumadan soń qup-qurǵaq daıyn otyn bolyp shyǵa keledi.

Sóıtip qysta da oshaqqa tezek jaǵamyz. Ákem zveno jetekshisi ǵoı, kóbine temekiniń prestelgen taılaryn daıarlaý kontorasyna ótkizý úshin aýdanǵa ketedi. Ashyq kóliktiń ústinde maqtaly shalbary men kúpáıkesiniń ústinen aq tonyn kıip ketedi. Erte kelgende, temekilerin túgeldeı ótkizip kelgende, darbazadan árqaısymyzdyń atymyzdy daýystap shaqyryp kóńildi kiredi. Biz de ákemizdiń aldynan shyǵamyz. Jorta uıyqtaǵan bolyp jatsaq ta júgirip ketemiz. Óıtkeni ákem bizge — árbireýmizge bir-bir úlken qoraz kámpıt alyp keledi. Qoraz pishindi, taıaqshasy bar mundaı táttiler Noqattyń bazarynda qolda ǵana satylady. Ákem solardy erinbeı baryp arnaıy satyp alady. Sodan ákeme anam nemese apam oshaqta turǵan ystyq astan quıyp beredi. Tamaq ishkenshe ákem óz ómiriniń syr sandyǵyn aqtara bastaıdy. «Bir joly, — deıdi, — Arshamazarǵa otynǵa bardyq. Kóp terip, esekterimizge júkti ústemelep artyp alǵan ekenbiz, Qarajardan ótip, Artylmaǵa kelgende aýyldyń shyraqtary kórinip qaldy. Ábden dińkeledik. Serikterim otyndaryn esekten túsirip, jańbyr shaıǵan shuqyrǵa qaldyryp, «dalaǵa ketemiz» dedi. Men «osynda qala beremin» dedim. «Otyndardy qarap jatamyn» dedim. «Qorqasyń, júr» dese, erinip «barmaımyn» dedim. Olar júgin túsirip, esekterin minip aýylǵa tartty. Jata berdim. Oıansam kún edáýir kóterilip qalypty. Serikterim kelip otyndaryn qaıta júktep jatyr. «Qoryqqan joqsyń ba» dep tań qalysty. «Qoryqqan joqpyn» dedim. «Sonda sýyq ótken eken, myna aıaǵyma», — dep qoıady da, ákem bireýimizge aıaǵyn soza qalady. Biz bolsaq jylannnyń ba, álde aıýdyń, ne balyqtyń, áıteýir bir sap-sasyq maıyn aıaǵyna sylap jaǵyp beremiz.

Sodan taǵy áńgimesin jalǵastyrady: «Analaryńa jasy jetpeı úılenip aldyń», — dep artymyzǵa túsip aldy. «Qashyp ketińder», — dedi. Qashtyq. Qarasýdyń Ózbekstan jaǵynda Aqtas degen aýyl bar. Analaryńnyń bir aǵasy sol jaqta eken. Sonykine qashyp baryp, sol jaqta biraz júrip qaldyq. Maqta qyrmanda kúnde kúres bolady. Áne, palýandar, bárekeldi! Biri-birin kóterip alyp, jerge atyp urady, birin-biri jyǵady. Men, noqattyq baıǵus, bir shette qarap turam. Bir kúni bir túrik palýan bárin jeńip, qarsylas shaq keltirmedi. Belge deıin sheshingen, kókiregin qap-qara jún basqan eńgezerdeı kisige kimniń batyly barsyn. Ary aınaldy, beri aınaldy. Tóreshi qolyn ustap tur, eshkim shyqpasa jeńis osyniki dep kóteretin túri bar. Táýekel dedim. Jyǵylsam jer kóteredi dep oıladym. Kóptiń arasynan sýyrylyp shyǵa keldim. Boı bar. Kemelime kelip turǵan shaǵym. Dúıim eldiń kózi mende. Tóreshi ájýalaǵandaı beldegi beldikterimizden ustatyp qoıdy. Álgi túrik birden shalt qımyldap, tik kóterip tastaı bermek bolǵanda, kúshimdi jınap alyp bar salmaǵymmen basyp qaldym. Tizerlep otyryp qaldy. Qaıta turdy. Qaıta belden alystyq. Kóp alystyq. Ózi de zil batpan eken. Sharshattym. Aqyry jaýyrynyn jer ıiskettim. Elderdiń qol shapalaqtaǵanyn aıt. Meni kóterip tóbege laqtyrdy kelip, laqtyrdy kelip... Sóıtip jas kezimde bir namysqa jaraǵanym bar».

Ákemniń osy sekildi áńgimelerin oshaq basynda uıyp tyńdaımyz. Shynymen, ákem shyraıly kisi edi, juldyzdy edi, jeńgeleriniń «uzyn jigit» dep at qoıýy tegin emes eken.

Keıde temeki qabyldaý mekemesinen joly bolmaı kelgenin de birden biletin edik. Esh-kimdi shaqyrmaıdy, tamaǵyn ishse iship alyp, ótirik uıyqtaǵan bolyp búk túsip jatyp, sol kezde: «Turyńdar!» — dese ushyp turatyn bizge de qaramaı, anama nalı bastaıdy: «Myna prıemchıktiń kórsetken qorlyǵyn-aı. Oqý bitirgen-mys. Buǵanasy qatpaǵan bala áli. Men qalaısha osynshama jyl istep temekiniń birinshi suryby men ekinshisin, úshinshi surybyn ajyrata almaı qalaıyn. Birinshi surypty ekinshi dep alady. Eki taıymdy dymqyl dep qabyldamaı qoıdy. Oǵan pul berý kerek eken. Ne kúrketaýyq, araq kóterip barý kerek deıdi. Men olaı jasaı almaımyn. Aqyry alady, almaı qaıda barady». Osyndaı sózder estile bastaǵanda basymyzdy kórpe astyna tyǵyp uıyqtap ketemiz. Ákem áldekimderge narazy bola beredi. Basqalardaı para berýdi bilmeıdi. Aıtpaqshy, keıin-keıin Jańabazar degen úlken aýylǵa meshit salmaqshy bolady. Bir taza adam birinshi irgetasyn qoıyp berýi kerek eken. Ol kisi óte bákize bolsyn, jemegen-ishpegen, zına jasamaǵan bolýy qajet depti. Bul iske eshkim batpaǵan kórinedi. Sodan kórshi aýylǵa — ákeme kelgen. Ákem meshittiń alǵashqy tasyn qalaǵan...

***

Oshaq janynda taǵy da oılar keledi... Oshaqtan shubalyp kókke sińip ketken biz jaqqan ottyń tútinindeı oılar sozylyp shyǵyp, qaıda ekeni belgisiz sińip ketedi...

Ol kezde Ádısh inim ekeýimizdiń eptep jumysqa jarap qalǵan kezimiz. Temekiden qoly bosamaǵan ákem eptep bizdi apama qosyp oqtyn-oqtyn Kók-Tóbege jaılaýǵa jiberip alady. Ol jerde basqa kórshiler qaraılasady. Júkti túsire salyp ákem aldymen oshaq ornyn daıyndaı bastaıdy, shatyr tigetin jerden alys bolmasyn dep tórt-bes qadam arydan jumsaq jerdi qazyp, bulaq jaqtan tórt tas taýyp kelip oshaq jasaıdy, qazan týra kelse boldy, oshaq daıar! Birinshi kezekte kúıelesh bolyp ystalǵan qumǵanǵa bulaq sýyn quıyp kelip, ony arnaıy alyp kelgen temir mosyǵa asyp shaı qaınatamyz. Oo, jaılaýdyń shaıy! Kıikoty qosylǵan shaı! Sodan bizdiń jazǵy turmysymyz sol oshaqqa baılanady da qalady: shaı, súzbe qaınatyp, sút pisiremiz, tamaq asamyz, qattama, kespe, pátir, nan jasaımyz, oshaqqa dep qýraǵan qaraǵandy, dolana-shetenderdi terip kelemiz. Aýyldan shyǵyp kelgennen-aq ákem qaraıdy, buzylǵan joq pa deıdi, tastarynyń arasy opyrylyp jatsa sylap qoıady...

Men ol kezde Oshqa oqýǵa túsken edim. 1-kýrsta maqta terimnen kele salyp mahalalardy kezip kvartıra izdep, «o, aıa-a, kvartıra bormı» dep aıǵaılaımyz, ishkeriden «ıok», «ket», «kema» degen daýystar estilgende, eńsemiz túsip ketedi. Osylaı júrip aqyry bireý kóp jyl qaraýsyz qalǵan bir úıine kirgizip aldy. Qys bastalyp, birge jatatyn Alpys, Ábdijálel, Aqmat, Turdybaı — beseýimiz kezek-kezek temirjol vokzalynan ba, ne otjaǵarlardan ba, áıteýir bir-eki baqyrdan kómir taýyp kelemiz. Sodan pesh jaqsaq, onymyz jarytyp qyzbaıtyn bolyp shyqty.

Bir kúni habar alaıyn dep ákem kelip qalypty. Aýyldyń almasy men kartobyn salyp alǵan qorjynyna. Ádettegideı, ákem aıtqandaı «tońyp» otyrǵanbyz. Peshimiz byqsyp durys janbaıdy. Ákemniń aıtarlyqtaı qolónerge ebi joq, biraq myna ahýalymyzǵa ashyndy ma, jyny keldi me, — peshti áp-sátte ashyp tastady da, murjasyn rettep, sodan bir jaqtan otyn taýyp kelip ot jaǵyp edi, rahat-aı, otymyz laýlap jana bastady. Tamaqty da peshke jasap bir jadyrap qaldyq. «Ómirdiń bastaýy — oshaq, — degen ákem sonda, — eń birinshi oshaqtaryńdy jóndeńder!».

***

Ómiriniń aqyrǵy kókteminde jaqyn týystar jıylyp aýylǵa bardyq. Kolhoz ydyraǵanda bólip bergen úles jerlerge baq tigeıik degen nıetimiz boldy. Jerdi jyrttyq, kóshet alyp keldik. Sodan sol Tórt-Kúl degen ańyz jerge oshaq jasap, et salyp qazan kóterdik. Kóshet tigemiz dep bárimiz kólikterimizge otyryp jatsaq, shapanyn súırep ákem: «Men de baraıyn», — dep tur. Áreń turǵan kisini qalaı qaldyryp ketýdiń amalyn tappaımyz. «Tórt-Kúlmen qoshtasyp keleıin», — dedi júrek-baýyrdy ezip. Kólikke salyp aldyq. Ańyzǵa barǵanda, Tórt-Kúldi kórgende álsiregen denesine kádimgideı qan júgirip, jan kirip qaldy, qashannan beri bop-boz bolǵan júzine qan júgirdi. Aqyry toqsanǵa kelgen ákemniń búkil ómiri osy Tórt-Kúlde ótti emes pe. Sol jerde temeki sýaryp júrgende naızaǵaı túsip, belinen tómen kıimderin túgel kúıdirip ketkende aýrýhanada jatqany bolmasa, ómiri aýrýhanaǵa baryp kórgen emes, kýrortqa da barǵan emes, shetelderge de shyqqan emes. Temeki egistigi — onyń taǵdyry da, ómiri de edi. Toǵyz-on shaqty áıelge, bir murapqa qoıylǵan basshyny zvenovoı deıtin ol kezde. Ákem sol zvenovoı mindetin atqardy. Shilde túsken boıda qamysty orǵyzyp ákelip, saraıda shı toqytty, sol shımen jylyjaıdy japtyrdy, jylyjaıdyń ishin jylytý úshin Kishi-Alaı, Shógim degen taýly óńirlerden qoıdyń qıyn aldyryp baptaǵan soń, tuqym septirdi, aramshópterdi juldyryp, kúnniń kózine qarap jylyjaıdy ashyp-japtyryp turdy, egistikti mezgilimen aıdatyp, júıek tartyp, olarǵa eginniń aldynda da, sońynda da jyljytyp sý berip, kóshet ektirdi, sodan alty-jeti qaıtara sýaryp, temekini symǵa túırep tizip, tizilgen temekilerdi sharbaqqa ilip qurǵatyp, qurǵatý kezinde jaýyn jaýyp ketse saraıǵa kirgizip, ne ústin qymtap jaýyp balasyndaı mápeledi, sharbaqtaǵy qurǵaǵan temekilerdi suryptap alyp saraıǵa, ne kazarmaǵa ildi, qys túskende olardy taǵy iriktep, sorttap taı-taı qyp prestedi, keıin olardy daıarlaý mekemesine tapsyrdy. Sol qaıtalanǵan ómiri jarty ǵasyrdan artyq ýaqytqa sozyldy. Bir márte dárigerler tekserip, «sonsha temeki tartasyz ba» dep urysqan eken. Ómiri araq ta, boza da ishpegen, nasybaı da atpaǵan, shylym shegip kórmegen ákemniń tula boıy nıkotınmen ýlanǵan bolyp shyqty...

Sol ákem osy Tórt-Kúl dalasymen qoshtasý úshin kelgen eken. Keń dalany kórsetip, «osy jerdiń árbir topyraǵyna ketpenińiz tıse kerek á, aǵa» desem, «bir emes, on márteden tıgen bolar, ketpenim ǵana emes, qolyma alyp qansha bir kesekterdi ezip topyraq qylýshy edim» dedi kúlimsireı...

Ákem saǵynǵan eginjaıyn bir kórip aldy...

Sodan bir-eki kún ótip, biz Bishkekke shyǵa berdik. Eki qyz qalǵan. Sol qaryndastarymnyń biri — eń kenjemizden ornynan turyp: «Búgin beısenbi me?» — dep surapty. «Iá», — depti Nazgúl. «Erteń juma ǵoı?» — depti qaıta. «Yy». «Erteń juma namazdy bizdiń meshitte oqı ma?» Solaı depti de bir túshkirip alypty, sol túshkirigimen ákemniń jany shyǵyp ketken...

***

Mine, sol ákemdi joqtap, bárimizdi biriktirgen oshaqqa qarap otyrmyn... Balalyǵymnyń oshaǵy, on baýyrdyń yryzdyq-nesibesin bólistirgen oshaq, kelin alyp kelgenimde apam men anam kelinine ótkizip bere almaı, ózimiz ıelik etemiz degen oshaq, kelinge qarap, qaıyn eneleri «baıaǵy maıda kespeńdi búgin jasashy» dep jas jubaıymnyń kespe pisirgen oshaǵy, «oshaǵyńnyń oty óshpesin» dep atam janynda turyp batasyn bergen oshaq...

Sol oshaq buzylyp, kúlge kómilip jatyr... Buny da biz istedik... Bárine ózimiz kinálimiz... Osy oshaq buzylmaı tursa, ákem de ólmeı turar ma edi dep ózegim órtenip, júregim kúıip barady...

***

Men áıelimmen shahardan kelip, kólikten túser-túspesten ákem sákisinen ushyp turyp, tós qaǵystyryp kóristi. Toqsanǵa shyqqansha bulaı qushaqtasyp kórispegen ákemniń bul áreketi meniń de júregimdi jylytyp, bir kezdegi alyp deneni, qazir bolsa qaýsap qalǵan qur súıekterdi keýdeme bekem qystym. Aıtpaqshy, budan on jyldaı buryn ákem Mekke-Mádınadan qajylyq sapardan qaıtqanda osylaı tós qaǵystyrǵan edik. Onda ákemniń denesi bosap, qubylasy aınalyp qalǵan eken. Úıge kelgenshe janynda qostap júrip, myqty-myqty jigitter qapsyra qushaqtaǵanda olardan qorǵap «jaı-jaı», «qushaqtamaı-aq kórisińder» dep kelgenmin.

Ol kezde jaryqtyq jasyraq eken. Qazir nelikten ornynan tura qalǵanyn, ne úshin qushaǵyn jaıa qarsy alǵanyn endi ákemdi ornyna qoıyp kelgen soń sezip turmyn...

Sóıtsem, eń sońǵy tiregi, aqyrǵy sózin aıtqany men ekenmin...

— Mynalaryń úıdi buzamyz dep jatyr, — dedi sálem-álikke kelmeı-aq. —

Qalaı buzady? Aqyry osy úıde on balam birdeı dúnıege keldińder, óstińder. Jan-jaqqa kettińder. Joq degende sen aıtshy — úıdi buzbańdar deshi! Úlkeni sensiń — seni tyńdaıdy!

Men ne qylarymdy bilmeı qaldym. Ákemniń osylaı aıtaryn oılasam da, munshalyqty qarsy shyǵaryn bilmedim. Sileıdim de qaldym. Bul úı men úshin de estelik edi. Anama jaman aýrý jabysyp, aýyr dert janyna batyp eńirep, jylap jatqanda osy úıden shyǵaryp saldyq. Júz on úshke shyǵaryna bir-eki kún qalǵanda namazyn oqyp kelip, jap-jaqsy boıda kete bergen apamdy da osy úıden shyǵarǵan edik...

— Osy úıdiń qubylasyna qarap namaz oqyǵan saıyn, seniń oqýyńdy, jumysyńdy, balalaryńdy, jaryńdy atap bata qylýshy em, endi osy úıdi súrdiresiń be? — Ákem taǵy maǵan jalynyshty qarady.

Basqa baýyrlarymnyń aldynda, úıdiń dýalyn qulatýǵa jaqyndap kelip qalǵan búldozerdiń aldynda, osy úıge arnap quran oqytý úshin ákelingen mańyraǵan qara qoshqardyń aldynda ákem ekeýimiz esh nársege jaramsyz bir qańbaq ispetti tura berdik...

Bes-alty jasymda bolsa kerek — osy úıdi salyp jatqany emis-emis esimde. Asarǵa kelgender kóshe jaqtan tam basyna shyǵatyn eki taqtaı ornatyp, oǵan basqysh qylyp taqtaılardy bekitip, sol satymen shelektep, zembildep laı, topyraq, kirpish tasyp tóbege shyǵyp jatqany esimde. «Úı bitse boldy — eki balama súndet toı beremin», — dep meni jáne inimdi kórsetip qoıady ákem asarshylarǵa.

— Sen bilersiń, — dedi ákem oıymdy buzyp, — oo árirekte naǵashy atam men apamnyń úıi bar edi. Sony buzyp kelgenbiz. Bir adam zorǵa kóteretin abajadaı kirpishteri bar edi, solardy jetkeninshe qoldandyq. Ol kezde aýylda temir shatyrly úı joq, birinshi bolyp biz qańyltyr japtyrǵanbyz. Osy úıde báriń tizilip bir tósekte jatatyn edińder. Sodan kezek-kezek eseıip, oqýǵa, áskerge kettińder. Qara shańyraq bolsa sizderdi saǵynyp turatyn únemi. Onyń túgel topyrlap kelip qalǵanda úı ishi nurlanyp, tamasha kúıge enetin. Alty balamdy osy úıden úılendirip, tórt qyzymdy osy úıden uzattym. Onyń da túgel eseıgenderińe ishteı qudaıǵa shúkirshilik etip júrdim... Endi osy úılerińdi — óz uıalaryńdy buzyp tastamaqsyńdar ma? Esińde bar ma — osy úıde qarlyǵashtyń uıasy bolǵan, uıasyn buzdyrmaı, uıasyna jylandy jolatpaı qalaı shyryldaıtyn edi, baıǵus?

Ákem solaı degende, ne isterimdi bilmeı melshıip turyp qaldym. Basqalar maǵan qaraıdy jaltaqtap. Aqyry úıdi buzýdy, odan shyqqan taqtaılardy jańa úıge qoldanýdy sheship qoıǵanbyz. Ol bylaı tursyn, onymyz on bólmeniń árlenýine deıin aqyldasyp shyqqanbyz. Aýyldaǵylar aıtqan: bir joly úıge kelgen kelinder úıdi qalaısha buzyp, jańa úıdi qalaı salýdy sóılesip jatqanda ákem ústilerine kirip kelip, ómirinde birinshi márte balaǵattap qýyp shyǵypty dep... Sodan keıin olar ákem barda bizdiń aýlaǵa aıaq baspaı qalypty...

— Túsinesiz ǵoı, — dedim ákeme baıaý býlyqqan daýyspen, — bári eskiredi, tozady. Bul tamnyń salynǵanyna elý jyldan asypty. Men onda esim kirmegen balamyn. Qazir alpystan astym. Úıdiń túbi shógip ketti. Dýaldary ýatylyp tur. Edenderi shiridi. Bul úı bir kezde aýyldyń mańdaıy bolsa, qazir tapaltaq jer tamǵa aınaldy. adamdar Reseıden aqsha ákelip ystyq sýy, sýyq sýy ishinde, irgetasy bıik, jertólesi, garajy bar úıler salyp jatyr. Sizge de túnde syrtqa shyqpaıtyn, dárethanasy, dáret alatyn jeri, namazhanasy ishinde bolǵan úı salyp bereıik dedik.

— Men úıdegi darethanaǵa aıaq baspaımyn, úıden dáret almaımyn! — Ákem ashýyna ábden mindi. Shynymen, shaharǵa barǵanda kópqabatty úılerde bir kún de turmaı, jer úıleri bar balalarynikine qashady, dárethanasyna da kirmeıdi, dáret te almaıdy. Munysyn estigem.

Búldozerdiń úıge taıap qalǵanyn men de, ákem de kórip turdyq. Ákeme saı jaqqa baryp keleıik desem de, kórshiniń úıine júr desem de bolmady. Eski úıden kózin ala almady. Jas toly janaryna qaradym. Janarynan qazir talqany shyǵatyn eski úıdi kórdim.

Búldozer tumsyǵymen dýaldy súzdi. Úı bylq etpedi. Taǵy súzdi. Taǵy bylq etpedi. Mundaıǵa eti úırengen búldozershi traktoryn gúrildetip taǵy bir súzip edi, dýaldyń bir buryshy opyrylyp túsip, iri kirpishteri satyrlap tógilip qaldy.

— Áne ketti, — dedi ákem, — jolbarystyń eki shónjigi qashty!

Men tań qalyp, qaljyńdap tur ma desem, ákem shynymen de qashyp bara jatqan janýarlarǵa qaraǵandaı, janarymen olardy alysqa shyǵaryp salǵandaı, kózin almaı birshama jerge deıin qarap turdy. Maǵan jolbarystyń shónjikteri túgili mysyq ta, ıt te kórinbedi. Burqyraǵan shań-tozań, menimen teń shı qamystar, qaraýytqan sabandar jerde shashylyp jatyr. Qorqyp kettim. «Ákem aqylynan adasa bastady ma? Nemese shynymen de osy úıdiń kıesi bar boldy ma» dedim ishteı. Olardy qashyryp jibermedik pe deımin. Dedim de, ishim ýdaı ashydy. Sodan ákem myna úıden shaı ishken edi dep aýyldaǵy ólgen adamdardy bir-birden túgendep shyqty. «Men de sizderge baramyn», — dedi. «Bul jaqta qatarlastarym da, zamandastarym da qalmady» dedi. Júregim dir etti... Áttegen-aı, dedim...

***

Arada bir jyldaı ýaqyt ótipti. Jańa úı bitti. Ákem oǵan kirgen joq, eski jazǵy jaıda qala berdi. Eski úıdiń shetinde osy oshaq qalǵan edi, óıtkeni.

—... Janazashylar keldi! — desti adamdar meniń oıymdy buzyp. Esik aldyna qatar qoıylǵan oryndyqqa kelip otyra qaldym. Quran oqylyp, jurt bet sıpady.

— Shaıǵa kirińizder, shaıǵa! Jańa úıge! — dedik.

— Rahmet! — dep quran oqytýǵa kelgender bizge basý aıtqan bolyp keýdelerine qysyp qushaqtasyp, «jaqsy adam edi marqum, jany jannatta bolsyn» dep shyǵyp kete berdi...

2018 jyl, 19 tamyz

Qyrǵyz tilinen aýdarǵan Gúlnur Qyranbaıqyzy

---