InfoHub Logo

Ósimdikter (Plantae) — tiri organızmder dúnıesindegi negizgi eki toptyń biri (birinshisi — janýarlar). Qurlyqtyń barlyq jerinde ósedi, sýda kezdesetin túrleri de bar.

20 ǵasyrdyń ortasyna deıin ósimdikterdi tómen satydaǵy (bakterıalar, baldyrlar, kilegeıliler, sańyraýqulaqtar, qynalar) jáne joǵary satydaǵy ósimdikter (rınııler, múktárizdiler, psılofıtter, plaýntárizdiler, qyryqbýyndar, qyryqqulaqtárizdiler, ashyqtuqymdylar jánegúldi ósimdikter ne jabyqtuqymdylar) dep bóldi. 20 ǵasyrdyń aıaǵynda bakterıalar men sańyraýqulaqtar óz aldyna jeke patshalyq bolyp bólindi. Sońǵy júıelenim boıynsha ósimdikter 3 patshalyq tarmaǵyna jikteledi:

— qyzyl baldyrlar

— naǵyz baldyrlar

— uryqty ne joǵary satydaǵy ósimdikter.

Ósimdikterdi toptarǵa biriktirgende olardyń birine-biriniń uqsastyqtary nemese aıyrmashylyqtaryn kórsetetin belgiler paıdalanylady. Solar arqyly ósimdikterdiń birine-biriniń týystyq jaqyndyqtarynyń deńgeıi anyqtalady. Qurylymy, tirshilik etýi jaǵynan birdeı jáne óz ata-enelerine uqsas, jemis beretin, urpaq túze alatyn daraqtar bir túrge jatqyzylady. Qurylysy jaǵynan uqsas túrler týysqa biriktiriledi. Jaqyn týystar bir tuqymdasqa olardyń árqaısysyn qandaı da bir klasqa jatqyzady.

Qurlyq betinde ósimdikter jamylǵysy birdeı emes. Olar jerge túsetin ylǵaldyń mólsherine jáne osy ylǵaldyń maýsymǵa baılanysty qanshalyqty jaýatyńdyǵyna qaraı máńgi jasyl (jańbyrly) ormańdar, ylǵaldyǵy qubylmaly bolyp keletin, japyraqtary túsip otyratyn ormandar, kserofıldi sırek aǵashty ormandar men bútalardy, savannalardy, al sýy tasyp otyratyn teńizdiń jaǵalaýlarynda — mangraǵashtarynan turatyn ormańdar túzedi. Ekvatordan soltústikke qaraı jasyl ósimdikterdiń jolaǵynan keıin, asa úlken ormansyz keńistikter — shól, shóleıt, prıerıı ornalasady. Birshama bıik endikte qaıtadan máńgi jasyl ormańdardyń jolaǵy kezdesedi. Biraq olar tropıkterdegi sekildi japyraqty ormandar emes qylqan japyraqty (taıga) ormańdar bolyp keledi. Taıgadan soltústikke qaraı, polústyń aınalasynda (sıkýmpolárno), týndra men soltústik muzdy muhıttyń salqyn sýy sozylyp jatady. Ekvatordan ońtústikke qaraı qurlyq birshama az bolady. Polústerge jaqyn jerlerde jáne bıik taýlardyń basynda máńgi muzdar men qarlar jatady. Múńdaı túrli-tústi ósimdikter jyldyń ártúrli kezeńderine qaraı, ásirese qysta, qurlyqtyń (kontınenttiń) úlken keńistigin, shamamen 40° s.e. jáne odan joǵary qaraı qar basqan kezde, kóp ózgeriske ushyraıdy.

Ósimdikter jer sharyna keń taralǵan. Olardyń qurǵaqshylyqqa tózimdi vegetatıvti organdary bar jáne qolaısyz klımattyq jaǵdaıda ósýge beıimdi. Olar jándikter arqyly tozańdanyp, tuqymdary men jemisteri janýarlar arqyly taralady. Ósimdikterdiń halyq sharýashylyǵynda jáne ǵylymı medısınada keńinen qoldanylatyn túrleri kóptep kezdesedi. Olardyń ishinde kókónistik, jemis-jıdektik, baldy, maıly jáne tehnıkalyq túrler de bar. Aǵash tárizdi formalary qurylys materıaldary retinde asa qundy. Ár túrli úı jıhazdaryn jasaıdy. Bulardyń birqatary sándi ósimdikter. Tynymbaqtardy, saıabaqtardy, kóshelerdi, tipten jumys oryndaryn kógaldandyrýǵa paıdalanady.

---