InfoHub Logo

Ospan batyrdy tek Qytaıda ǵana emes, Keńes Odaǵynda da tyıym salynǵan tulǵa. Qytaı, Mońǵolıa, Túrkıa jáne t.b. elderdegi qazaqtar arasynda onyń aty ańyzǵa aınalǵan. Keńes tarıh ǵylymy ony aınalyp ótken. Esesine, basqa sheteldik ǵalymdar, saıahatshy jıhangezder bul qazaq batyry týraly jaqsy biletin. Tek sońǵy jyldary biz ulttyq batyr týraly estı bastadyq.

Ospan batyr 1899 jyly Sın ımperıasynyń Altaı ólkesi Kóktoǵaı aýdanyndaǵy Óndirqara qystaýlyǵynda dúnıege kelgen. Ol — Orta Júzdiń Kereı rýdan shyqqan.

Balalyq shaǵy aýylda ótken, onda ol malshylar men jergilikti sharýalarǵa kómektesetin. El arasynda Ospan batyr jas kezinen ártúrli saıası ıdeıalarymen tań qaldyrdy, onyń basty maqsaty — týǵan jerin azat etý bolatyn. Ol azamat bolyp qalyptasa bastaǵanda jáne áskerı isterdi ıgerý kezinde bul maqsat aıqyn kórine bastady.

Qytaılyqtardyń Shyńjanǵa jappaı qonys aýdarýy Ospandy jáne onyń seriktesterin Kóktoǵaı qalasynda 1940-shi jj. jappaı kóteriliske Shen Shısaı gýbernatorǵa qarsy kúreske ıntermeledi. Nankınniń (sol kezde Qytaıdyń astanasy) saıası sheshimderi jáne qazaqtar jıi qonystanǵan óńirdegi qatal saıasaty tártipsizdikterge ákeldi. Kóterilis ishki Mońǵolıada, dýngan aýyldarda, Tıbette jáne musylmandary kóp Shyńjanda bolyp ótti. Ospan batyr Altaı ólkesindegi jergilikti qazaqtar arasynda úlken bedelge ıe boldy jáne ol kóp uzamaı kóterisshilerdiń jetekshileriniń birine aınaldy.

Uly Otan soǵysynyń bastalýyna deıin keńestik barlaýshylar men nusqaýshylar kóterisshiler basshylarymen yntymaqtastyqty negizge alyp otyrdy. Gıtlerdiń Keńes Odaǵyna shabýylyna deıin Máskeý men Nankın arasynda qarym-qatynastar dostyq negizinde boldy. Keńes Odaǵy Qytaıǵa japondarǵa qarsy soǵys kezinde qarý-jaraq pen nusqaýshylarmen kómektesti. Gomından bıligi japondyqtarmen soǵys kezinde jeńiliske ushyraǵanyn eskere otyryp, Kreml Qytaıdyń bıliginiń qulaýy jaǵdaıynda basqa múmkindikterdi de qarastyrdy. Árıne, Qytaıdyń batys bóliginde Shyńjan KSRO men Japonıa arasynda býferlik aımaqtardyń biri bolýy múmkin. Osylaısha, Odaqtyń elshileri Shyǵys Túrkistan Respýblıkasynyń ókilderimen jıi kezdesýler ótkize bastaıdy.

Ospan batyr komýnıstik rejımniń qarsylastarynyń biri boldy. Ol KSRO-da qyzyl terror dáýirinde qazaq jerimen ne bolǵanyn jaqsy bildi. Komýnıserdiń onyń týǵan Altaıda jeńiske jetse, olar sol qatygez saıasatyn júzege asyratynyn jaqsy túsindi. Gıtlerdik Germanıa KSRO-ga shabýylynan keıin Gomından jáne Kreml arasyndaǵy qarym-qatynas salqyndatyldy. Qytaılyqtar erte me, kesh pe, nemister jeńedi dep túsindi, sondyqtan Máskeýden ózderin qashyqtyqta ustaýǵa tyrysty. Sonymen keńestik saıasat qytaılyqtarǵa qysym jasaý úshin Túrkistan kartasyn paıdalanýǵa kirisedi.

1944 jyldyń qarasha aıynda Shyǵys Túrkistan Respýblıkasy quryldy jáne Altaı qazaqtarynyń Qytaıǵa qarsy kóterilisi bastaldy. 1931 jyly keńestik GÝLAG-tan qashyp ketken jáne Qytaıǵa jasyryn túrde kóship kelgen ózbek Álıhan Tóre respýblıkany basqardy. KSRO Shyǵys Túrkistan Respýblıkasyna belsendi kómek kórsete bastady.

Biraq sol ýaqytta Altaı ólkesi Ospan batyrdyń tolyq yqpalynda boldy. Máskeý Ospan batyrdy óz maqsattary úshin paıdalanýǵa tyrysty. 1943 jyly Ospan batyrmen kezdesýinde Mońǵol revolúsıasynyń jetekshisi Choıbalsan 1000 myltyq, 20 pýlemet jáne oq-dáriler berdi.

1945 jyldyń qyrkúıek aıynyń ortasynda Ospan batyr áskerleri (birneshe myń jaýynger) soltústik Shyǵys Túrkistan Respýblıkasy maıdanynyń áskerlerimen birge Altaı aımaǵyn gomından áskerlerinen bosatty. Budan keıin Ospan batyrdy Shyǵys Túrkistan Respýblıkasy úkimeti Altaı aımaǵynyń ákimi etip taǵaıyndaldy jáne Shyǵys Túrkistan Respýblıkasynyń Halyq qaharmany ordenimen marapattaldy. Máskeý Ospan batyrdy baqylaýǵa tyrysty, biraq ol árdaıym sátti bolmady. Óıtkeni, Ospan Altaı aımaǵyn táýelsiz respýblıkaǵa aınaldyrǵysy keldi, al bul Shyǵys Túrkistan Respýblıkasy basshylaryna unaǵan joq.

Ospan batyr jasyryn túrde keńestik bılikke soǵys jarıalaıdy jáne Gomındanmen kelissózder júrgize bastaıdy. Múmkin, Chan Kaıshı rejımi jeńiske jetkende qazaq basshyǵa belgili bir jeńildikter berýi múmkin edi. Sonymen qatar, Ospan jergilikti komýnıserge qarsy kúresti bastaıdy. 1946 jyldyń aıaǵyna qaraı Ospan batyrdyń jaǵdaıy óte kúrdeli jáne qaýipti boldy. Bir jaǵynan, oǵan Shyǵys Túrkistan Respýblıkasy ​​úkimeti (ıaǵnı Máskeý) qater tóndirdi, al ekinshi jaǵynan Mao Szedýnnyń halyq-azattyq armıasy (qytaı komýnıseri) Shyǵys Túrkistan Respýblıkasy shekarasyna jaqyndady.

Sol sebepti Ospan batyr ózi men qazaq halqyna ózindik avtonomıa kepildigin usynǵan Gomından jaǵyna ótýdi sheshedi. Máskeý Ospan batyrǵa qarsy komýnıs Dalelhan Sýngýrbaevty paıdalanady, ol sol kezde Shyǵys Túrkistan Respýblıkasynyń áskerı kúshteriniń basshylarynyń biri edi.

1949 jyly Shyńjanda Gomından kúshteriniń qaldyqtary jeńildi. Komýnıser azamattyq soǵysta jeńip, Qytaı Halyq Respýblıkasyn jarıalaý maqsatynda Halyqtyq saıası konsýltatıvtik keńestiń shaqyrylýyn taǵaıyndady. Mao Szedýn Qytaı revolúsıasynyń Shyńjańnyń úsh aımaq revolúsıasy dep atady, al Shyǵys Túrkistan Respýblıkasynan delegattar Beıjińge shaqyryldy. Delegasıa 27 tamyzda ushyp ketti, biraq Hamar-Daban jerinde ushaq qulap, jolaýshylar men ekıpaj qaıtys boldy. Osy oqıǵadan keıin Qytaıdyń Qyzyl Armıasynyń bólikteri Úrimshige kirip, Shyńjańda Komýnıstik partıanyń rejımin qurdy.

Ospan batyr jańa úkimetke qarsy kóterilis kezinde qazaqtardy basqarady. Alaıda kóterilis qatygezdikpen basyldy. 1951 jyly, 19 aqpanda Makaı (Gansý) qalasyndaǵy Qanambol taýynda Ospan batyr – sońǵy qazaq batyry tutqynǵa alyndy jáne 29 sáýirde Úrimshide ashyq túrde óltirildi.

Kerimsal Jubatqanov tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty

Oqýǵa keńes beremiz:

Ospan batyrdyń sońǵy sózi

---