InfoHub Logo

Qýatty tehnologıalyq múmkindikterge jol ashqan búgingi zaman «aqparattyq qoǵam» degen atpen belgili. Aqparattyq uoǵamnyń bir bólshegine aınalǵan adam úshin álemniń qaısibir túkpirinen jańalyq izdeý nemese sol jańalyqpen tanysý búgingi kúnniń esh qıyndyqsyz atqarylatyn qyzmetteriniń biri. Degenmen, ár eldiń zańy basqa demekshi, sol aqparatty taratý men tanystyrýda kez kelgen memleket óz múddesin qorǵaıtyny sózsiz. Ǵalamdaný úrdisi qarqyn alyp bara jatqan tusta álemdik ǵalamtordyń buǵaýynda qalmaý úshin de aqparattyq qaýipsizdik máselesin umytpaǵan jón. 

Bul degenimiz – ınternettiń ulttyq tilde habarlaýshy fýnksıasy burynǵydan da qarqyndy júrip, sony jańalyqqa sýsap  otyrǵan aýdıtorıanyń tutynýshyǵa jedeldilik, naqtylyq naqtylyq pen shynshyldylyq  turǵysyndaǵy qoıar talaby burynǵysynan da kóbeıedi degen sóz. 

Búkilálemdik baılanys – ǵalamtordyń bizdiń elge kelgenine de 15 jylǵa jýyqtapty. Osy ýaqyt aralyǵynda ǵalamdyq júıe tek ulttyq jáne memleketaralyq shekarany ashyp qana qoımaı, ol bizdiń aqparat dáýirine erkin kirigip ketýimizge aıtarlyqtaı jaǵdaı jasady. Rasynda, ınternettiń kómegi, ásirese otandyq  BAQ pen bılik, túrli komersıalyq uıymdar men mekemelerdiń qyzmeti úshin zor qolǵabys boldy. Biraq el aýmaǵynda aıasyn jyl saıyn keńge jaıa túsken álemdik tildesýdiń osy  bir ǵajaıyp  bólshegin ulttyq mentalıtet, bıznes, shyǵarmashylyq turǵysynan áli de bolsa utymdy paıdalana  almaı kele jatqanymyzdy baıqaımyz[33,49]. 

Biz otandyq blogıngta ulttyq tildiń deńgeıi qandaı dárejede ekenin bilmeıinshe, jete zerttemeıinshe, ulttyq mádenıet pen  memlekettik tildi  halyqaralyq aýqymda damytamyz dep aıta almaımyz. 

Ǵalymdardyń paıymdaýynsha, adamzat ómiri úsh túrli keńistikte ótedi. Olar: energetıkalyq, gravıtasıalyq jáne aqparattyq. Qandaı da bir júıeniń  ekinshisine qarym-qatynasy aqparat almasýmen tyǵyz baılanysty. Iaǵnı, adam balasy qashan da túrli jańalyqtardy bir-birne jetkizip otyrǵan. Osynyń nátıjesinde júıeli aqparattyq baılanys ornady. 

Qazaq tildi ınternettiń qyzmetin zerttep, zerdelep otyrý aýdıtorıa úshin de, mamandar úshin de mańyzdy is bolmaq. 

Jańalyqtar toptamasyndaǵy mobıldy jýrnalısıkada ulttyq bolashaǵy qandaı bolýy tıis degen suraq qazaq ınterneti damýymen  ózekti taqyrypqa aınaldy desek, qatelespeıiz. Bul taqyryp jóninde  elektrondy BAQ-ty zertteýshi ǵalymdardan  bastap, teorıalyq  jýrnalısıkanyń  tetiginde otyrǵan jas mamandarǵa deıin qalam terbedi. Sebebi, mobıldy jýrnalısıkanyńdamýy – qoǵamnyń talaby edi. 

Jańalyqtar toptamasyndaǵy mobıldy jýrnalısıkada teorıalyq- tájirbıelik keleli máselelerin jan-jaqty zertteý qajettiligi ómirdiń ózinen týyndap otytr. Resmılengen, belgili bir qalypqa  salynyp jazylǵan jarıalanymdar azaıa bastaǵan shaqta jarıalanymnyń tili men stıli, aqparatty jetkizý tártibi formasy tárizdi máselelerdi zertteý keń aýqymdy jumys bolary túsinikti. 

Búginde jańalyqtar toptamasyndaǵy mobıldy jýrnalısıkada aqparattyq tehnologıalar mańyzy jaǵynan memlekettik saıasattyń quramdas bóligine aınalýda. Bul – ýauyt talaby, óıtkeni, tarıhı tájirbıe óndiristik qundylyqtardy almastyrýdan qashyp qutyla almaıtynymyzdy aıǵaqtap otyr. Eger kóptegen órkenıetti elder, olardyń ishinde Eýropa memleketteri de bar jahandyq aýqymda alyp qaraǵanda, atalǵan sala boıynsha ilgeri damyp ketkenin eskersek, bizge de árkez tek qýyp jetýge tyrysýshylar retinde júrmes úshin aqparattyq tehnologıalar álemine enýdi osy bastan oılaýymyz kerek. 

HHİ ǵasyrda jahandaný úrdisteriniń negizgi qozǵaýshy kúshi jańa tehnologıalardy kúrt damytý bolyp tabylsa, onyń  álemdi HİH  ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastalǵan óndiristik tóńkeris jasaǵannan da kóp ózgertýge qabiletti ekenin naqty túısinýdiń mańyzy zor. 

Ulttyq jańalyqtar toptamasyndaǵy mobıldy jýrnalısıkada  osy kúni respýblıkadaǵy ózgerister men jańalyqtarǵa yqpal etýge jáne ózzin-ózi qaıta qurýǵa bet burýy tıis. Internet qoǵam sanasyna áser etip, ualyń buqaramen rýhanı –aqparattyq baılanysta bolǵandyqtan,  ol qoǵamdatyǵa kóterilgen tutynýshynyń jańa kózqarastarǵa saı aqparat berýdiń sońy múmkindikteri sóz bolady. 

Búgingi kún blogsferada ulttyq mádenıet pen memlekettik tildi ne úshin damytý kregin túsindirý – basty maqsatymyz. Óıtkeni, qazirgi tutynýshynyń rýhanıayq damý men qozǵalystardyń beınesi bola otyryp osy úrdisterge saı ózi de ózgergeni jón. Iaǵnı ózgergen qoǵamda talap tilegi de jańa satyǵa kóterilgen tutynýshynyń jańa kózqarastaryna saı aqparat berýdiń sony múmkindikteri sóz bolady.

Búgingi kúni blogıngta ulttyq mádenıet pen memlekettik tildi ne úshin damtý kregin túsindirý – basty maqsatymyz. Óıtkeni, qazirgi tutynýshynyń rýhanı qajettiligi men talaby, aqparatqa suranysy men talǵamy, saıası mádenıetiniń deńgeıi ósken. Osyǵan baılanysty jańalyqtar toptamasyndaǵy mobıldy jýrnalısıkada qazaqsha saıttar men forým, blogtardyń sany kóbeıip, jarıalanymdardyń sapasy joǵarylaı bastady. Bul ózgeristiń ózi BAQ-tyń damýyndaǵy jańalyqtar toptamasyndaǵy mobıldy jýrnalısıkada róli týraly belgili bir taldaý jumysyn jasaýdy talap etedi. 

Otandyq ınternettiń bolashaqta qandaı úlgide damý keregin, onyń álemdik aqparattyq básekelestikte óz ornyn qalaı tabý jáne memlekettik til men ulttyq   mádenıetti damytýdaǵy onyń rólin taldaý – barshamyzdyń mindetimiz bolyp tabylady. 

Búgingi jyl sanaýymyzdan 700 jyl buryn Grekıada eń mańyzdy jańalyqtardyń biri – álipbı paıda boldy. Bul konseptýaldy tehnologıa batys midenıetń men órkenıetiniń kúrt damýyna septigin tıgizdi. Tarıhı aýqymdaǵy tehnologıalyq tóńkeris budan keıin talaı jyl ótken soń jasaldy, ıaǵnı, komýnıkasıany ınteraktıvti aqparttyq jeliler arqyly  taratýǵa qol jetkizdi. Elektrondy komýnıkasıanyń  jańa júıesi, sonyń ishinde ınternettiń paıda bolýy adamzat balasyna jaia mádenı baǵytqa qadam basyýyna jol ashty. 

1990-1994 jyldary elimizde ınternet damýynyń alǵashqy paraǵy ashyldy. 1990 jyldyń 28 tamyzynda I.V.Kýrchatov atyndaǵy atom energıasy ınstıtýtynda kásibı ǵylymı jeli ashyldy. Ol sol jyly álmdik jelimen baılanys ornatty. 1990 jyldyń 19 uyrkúıeginde birinshi deńgeıdegi domenmen tirkelgen Keńes odaǵynyń jelisi InterNIK aqaparttyq jelisi  arqyly álemge baılanysqa shyol jyldardan bastap TMD kólemindegi kez-kelgen respýblıkalyq mańyzy bar qaladan osy jelige qosylýǵa bolatyn edi. Jeli sprınt ınterneshnal korporasıasym men RF baılanys mınıstrligi birlesken  joba negizinde ómirge kelgen[34,98].  Endi otandyq ınternettiń tarıhy týraly. Negizinen, qazaqstandyq ınternettiń «týǵan kúni» uashan degen suraqqa eki jaýap bar, solardyń ár qaısysyna tolyǵyraq toqtalyp keteıik. 1991 jyly  almatylyq «Parasat» fırmasynyń bazasynda «Relkom» jelisiniń aımaqtyu túıini dúnıege keldi. Onyń kómegimen elimizde tuńǵysh ret elektrondy poshta paıda bolǵan.  edi. Elektrondy poshtamen salystyrǵanda  ınternet júıesine arnaıy  tirkelgen elektrondy aqpartty ókilderdiń kóptegen artyqshylaqtary bar. 

Vebsaıttyń elektrondy poshtaǵa qaraǵanda múmkindigi joǵary. Búkilálemdik torapqa tirkelgen joǵarǵy jáne tómengi domendik adresterdi toptastyrady. Vebsaıttardyń kómegimen túrli emleketterdiń tarıhy, ekonomıkasy, mádenıeti t.s.s. jaıttardan bastap jer sharynyń túkpirindegi jeke adamdarynyń ómirbaıanyǵ kásibi, otbasylyq jaǵdaıy týraly maǵlumattar alýǵa bolady, Bul  oraıda elektrondy poshtadaǵydaı  aqparat ıesiniń kelisimin alýdyń qajeti joq, Internetke shyǵarylǵan aqparat erikti jáne ashyq dep sanalady. Ol aqparatty kez kelgen adam paıdalana alady. 

Qazaqstanda alǵashqylardyń  qatataryna vebsaıt ashýǵa belsene kiriskenderdiń biri buqaralyq aqparat quraldary boldy. Bul túsinikt de. Qaı gazet-jýrnal bolmasyn, oqyrmandar aýdıtorıasynyń únemi keńeıip, ósip otyrýyna múddeli. Internet eshqandaı qashyqtyqqa qaramaı gazet pen oqyrmannyń, radıo men tyńdaýshynyń bir-birimen tyǵyz ári belsendi qarym-óatynas ornatýyna múmkindik berdi. Shetelderdegi jáne TMD elderindegi myńdaǵan otandastarymyz alysta júrip qazaqstandyq basylymdarynyń jańa nómirlerin oqı alatyn jaǵdaıǵa jetti. Qazaqstanda shyǵatyn gazetterdiń elektrondyq nusqalary kún ótken saıyn kóbeıip keledi. Internet jelisine engen qazaqstandyq 75 qoǵamdyq saıası aqparat taratýshy mekeme bar eken. Onyń ishinde bir baspasóz klýby, tórt aqparat agenttigii, 17 tele-radıo arna, 26 gazet-jýrnal tirkelgen. 

Internette ornalasqan qazaqstandyq ózge elektrondyq  gazetterdiń barlyǵy da táýelsiz basylymdar. Olardyń arasynan «HHİ vek», «AıF Qazaqstan», «BOSS», «Vremá po Grınvıchý», «Delovaıa nedelá», «Karavan», «Komsomolskaıa pravda», «Panorama» sıaqty ózindik bet-bederi bar iri gazetterdi kórýge bolady. Sondaı-aq Qazaqstannyń basqa da qalalarynda, oblys ortalyqtarynda shyǵatyn «Inform-vestnık», «Lada TV», «Evrıka», «Nashe delo», «Panorama Shymkenta», «Tvoı shans», «Energıa Kazahstana», «Ýstınka», gazetteriniń jáne «Energıa Kazahstana» jýrnalynyń elektrondyq nusqalary bar. Tól ınternet júıemizdegi qyzmettiń tyrnaqaldy jetistikterin osylaısha ár qyrynan tizbelep shyǵýǵa bolady.

Qazirgi tańda qazaqstandyq saıttardyń eń tolyq tizimi «veb qazaqstan» saıtynda ornalasqan.  Internet paıdalanýshylardyń arasynda asa tanymaldary – negizinen izdeý salý qyzmetteri. 

Ádette, izdeý serverleri sondaı-aq jańalyqtar lentalaryn da qmtıdy. Ázirge mundaı saıttardyń ishinde aıtarlyqtaı bedege ıe bolyp otyrǵan «gazeta kz». Reseıdiń osy attas saıtynyń qazaqstandyq nuqsqasy bop tabyltayn «gazeta kz» -  áýelden qaǵaz balamysy joq, taza júıelik aqparattar saıty. Onda jarıalanatyn aqparat toptamasy kúndelikti jańartylyp otyrady. Tili – beıresmıge jaqyn. 

Aqparat agenttikteriniń saıttary da jańalyqtar lentasyan usynday. Bul turǵyda Kazınform, Internús Kazahstan saıttarynyń bedeli aıtarlyqtaı. Saıtatarda jarıalanatyn aqparattar óte jedel ári mańyzdy. Qazaqstan kólemindegi jańalyqtardy usnýdy alýandyqty tanytady. Saıttardyń tńlń resmı, keıde hattamalyq. Taldamaly aqparat jarıalanatyn saıttar negizinen opozısıalyq sarynǵa bólengen. Olardyń qatarynda, nomad kz, TABÝ.nýrsat.kz, kazahgeıt ti ataýǵa bolady[35,15]. 

Saıtttarda jarıalanatyn materıaldardyń faktileri senimsiz, al tili turpaıylaý keledi. Senimsiz deıtinimiz, keltirilgen málimettermen tanysqan oqyrman ony ózi tekserýge kelgende qaýqarsyz bolyp qalady. Iaǵnı, óz jetkize almaǵandyqtan, onyń barlyǵyn ósek retinde qabyldaıdy. 

Resmı taldamaly materıaldar kisi.kz saıtynda jarıalanady. Saıt materıaldary eki tilde – ókinishke oraı tek oryssha jine aǵylshynsha usynylady. Dızaıny óte qtymdy jasalǵan Qazaqstan strategıalyq Zertteýler ınstıtýtynyń  bietinde respýblıkadaǵy jáne halyqaralyq basty jańalyqtar azylady. Sondaı-aq munda ózekti máselelerge qatysty taldamaly materıaldar ornalasqan. Flesh-tehnologılardy tıimdi paıdalana otyryp, saıtty jasaýshylar onyń tartymdylyǵyn arttyra túsken.

Chaımerdan Nazerke

---