InfoHub Logo

Bektýrganova Aısana

Ańdatpa. Berilgen maqalada qazaq jýrnalısıka salasynyń damý arnalary men baǵyttary qarastyrylady. Qazaq jýrnalısıka salasyna engizilgen mýltımedıalyq baǵyttyń erekshelikteri salystyrmaly túrde beriledi. 

Tirek sózder: jýrnalısıka, jýrnalısik talǵam, mýltımedıalyq baǵyt, medıa jýrnalısıka. 

Elimizdiń dál qazirgi ekonomıkalyq jaǵdaıyna sáıkes buqaralyq aqparat quraldarynyń atqaratyn róli basym. Sebebi, qoldanystaǵy kez kelgen buqaralyq aqparat quraldarynyń óz oqyrmany men tyńdarmany bar. Sol aýdıtorıanyń qalaýyna qaraı aqparat quraldary qajetti deńgeıde jumys júrgizýde. Berilgen aqparat arqyly sol salanyń mánin ashyp, tereńirek zertteýge tyrysady. 

Mýltımedıalyq jýrnalısıka salasyna – ártúrli portaldarda jarıalanatyn maqalalar, vıdeo jáne aýdıo sújetter, podkast, storıtellıng, fotoreportaj jáne faktchekıng baǵytyndaǵy jumystar jatady. 

Mýltımedıalyq jýrnalısıka jaıly alǵashqy kózqarastar men ǵylymı túsinikter A.Brýnstrom, A.Nılson jáne R.Býrnet eńbekterinde kórinis beredi. 

Uzaq jyldar boıy mýltımedıalyq qurylǵylar tehnologıanyń kilti retinde qaralyp keledi. Praktıkalyq qoldanys 2000 jyldary jýrnalısıka salasynda alǵashqylardyń biri bolyp Batys elderinde qoldanyla bastady. Keıingi izdenister men jalǵastyq Reseı elinde oryn aldy. Al, sońǵy onjyldyqta elimizdiń jýrnalısıka salasynda qoldanylyp keledi. 

Mýltımedıalyq jýrnalısıka jaıly zamanaýı izdenister men jańalyqtardy Digital Journalism, Journalism Studies, Journalism & Mass Communication jáne New Media & Society jýrnaldar ýaqytyly jańashyl tendensıalarymen jarıalap otyrady.

Ásirese, buqaralyq aqparat quraldarynyń ishindegi jýrnaldarda qoldanylatyn mýltımedıalyq tehnologıalardyń teorıasy men tájirbıesi óte mol. Bul jóninde Nıderland zertteýshisi M.Deze óziniń zertteý eńbeginde mynadaı pikir bildiredi: «Onlaın jýrnalısıkany mýltımedıalyq jýrnalısıkaǵa jatqyzýǵa bolmaıdy. Sebebi, ekeýi eki bólek dúnıe... Olardy tipti sınonım retinde qarastyrýǵa da bolmaıdy» [1, 46], - degen tujyrym shyǵarady.

Buqaralyq aqparat quraldarynyń arnaıy bıznes-modelin jasaý kezinde, redaksıanyń arnaıy jumysyn prınsıpke sáıkes josparlaý barysynda osy baǵdarlamalar qaıtadan qolǵa alyndy. 

I.Fomıcheva men M.M.Lýkınanyń birlesken zertteýlerinde bul baǵdarlamanyń ınternet jelisinde keńinen taralǵanyn rastaıdy. Buryń negizinde jospar qurý óte tıimdi. Ǵalymdar bul úderisti qabyldap, keleshekke kóz tigip, ózgerister qabyldap, beıimdelý qajet ekendigin aıtady. 

Fýtýrolog E.Ýebb álemdik deńgeıde tehnologıanyń qanshalyqty ózgeretindigine boljam jasaıdy. 2017 jyly júrgizilgen zertteýleriniń birinde aldaǵy 10 jyldan keıin buqaralyq apqarat quraldary úshin qysyltaıań shaq bolatyndyǵyn aıtady. Bul boljamnyń da ras ekeni anyqtaldy. Sebebi, buqaralyq aqparat quraldary on jyldan keıin qaıtadan jańǵyrý kezeńin basynan keshirýde. Buǵan beıimdelýdiń ózi biraz ýaqyt pen talapty qajet etedi. Osy aıtylǵandardyń barlyǵy da júzege asatyn bolsa, onda jýrnalısıka salasy avtomattandyrylady. Munyń barlǵy da adamdardyń aqparatty qalaı jáne qanshalyqty qabyldaıtyndyǵyna baılanysty. 

Buqaralyq aqparat quraldaryna enip úlgergen mýltımedıalyq tehnologıalar osyǵan deıin bolǵan qurylǵylar men qondyrǵylardy ózgertip, baılanys áreketterin damytty. Muny tolyqtaı ıgerip, qabyldaǵan  messendjerler ony synaq retinde tasymaldap, qoldanylý tásilderin arttyrdy.

Mundaı úlgidegi messendjerlerdi paıdalanýshylardyń sany qazirgi tańda 2 mlrd adamnan asty. Ásirese, joǵary sapadaǵy smartfondar onlaın formattaǵy vıdeonyń damýyna erekshe úles qosýda. Tipti, túrli faıldardyń saqtalý ereksheligi de smartfondarda bar. Mysaly, Google kompanıasynyń habarlaýynsha, 2020 jyly beınekórinisti paıdalaný sany arta túsken. Munyń ózi álem boıynsha 80%-dy quraıdy. Bul derekterge súıensek, medıa tehnologıanyń bolashaǵy jarqyn bolmaq.  

«Tehnologıa» sheberlikti tanytady. Onyń mazmunyna tereńirek úńilsek, ǵylym men ónerdiń jetistigi degen maǵynany bildiredi. Antıkalyq dáýirde fılosoftardyń ózi bul túsinikti meńgerip, tehnıkalyq buıymdar men músinderdiń qalyptasýyna yqpal etken. 

Qazirgi tańda «tehnologıa» sózi alǵashqy grek tilindegi maǵynasyna sáıkes jumsalady. Zertteýshi A.Paranın men V.Ilın baǵdarlanǵan málimetterdiń barlyǵyn búgingi zaman talabyna saı degen qorytyndy shyǵarady. Al, B.Iýdın medıa tehnologıalardyń barlyǵy jumys jasaý úshin qolaıly degen pikir týdyrady. Ǵalym A.Shmelev: «Tehnologıa deńgeıine jetken qyzmetter men ónimderdiń sapasy – ony atqarýshyǵa eshqashan da táýeldi bolmaýy tıis. Naqtyraq aıtqanda, tek onyń biliktiligine ǵana táýeldi bolý kerek» [2, 146], - degen pikir bildiredi. 

Bul aıtylǵan pikirlerdiń barlyǵyn áreketter júıesi retinde qoldanǵanymyz jón. 

HHİ ǵasyrdaǵy jýrnalısıkanyń tájirbıelik jáne teorıalyq deńgeıi ózgeriske ushyrap, ınternettik baǵytta damýǵa bet aldy. 

Akademık K.Kamzın: «Jýrnalısıka – basqarý tetigi jaǵynan pedagogıka, psıhologıany da esepke ala otyryp, teorıalyq jáne praktıkalyq deńgeıde damıdy» [3, 78], - dep jýrnalısıkanyń damý baǵyttarynyń ýaqyt ótken saıyn ózgeriske ushyrap jatqandyǵyn aıtady. 

Mýltımedıalyq jýrnalısıka trend retinde burynnan bar. Keıbireýler ártúrli formatta jumys isteý daǵdysy joq mamandar aldaǵy jyldary talap etilmeıdi dep esepteıdi. Jaǵdaıdan shyǵýdyń bir ǵana joly bar: únemi jańa nárselerdi úırený. Zamanaýı quraldar men qyzmetter bar bolǵany 15 mınýtta sapaly ónim jasaýǵa múmkindik beredi. 

Qazirgi qoǵamǵ jańa medıa dáýiri keldi. Osy tusta esepke alar naqty nárse, aýdıtorıamen baılanystaǵy keıbir mańyzdy tendensıalar:

Jańalyq óz salmaǵyn joǵaltady. Sońǵy birneshe jylda halyqaralyq BAQ-ta jańalyqtar az bolýy kerek degen trend paıda boldy. Búgingi tańda aqparat kóp, al oqyrman shynymen ne nársege nazar aýdarý kerektigin tańdaıdy. Muny túsingen BAQ joǵaryǵa shyqty. Mysaly, Meduza reseılik basylymy – qazir olar kúnine eń mańyzdy 5-7 jańalyq shyǵarady. Oqyrman portalǵa bir ret kirip, barlyq mańyzdy oqıǵalardan birden habardar bolady.

Storıtellıng – adamdarǵa adamdar jaıly áńgimeleý. Árıne, eger álemde koronavırýstyq pandemıa jaǵdaıyndaǵydaı mańyzdy jáne úlken bir nárse oryn alsa, adamdar jańalyqtardy oqıdy. Biraq beıbit zamanda adamdardyń basy áńgime aıtýmen aınalysa bastady. Qazir keńsege qaıta oralǵysy kelmeı, jeke shaǵyn bıznesin qurýǵa talpynatyndar kóbeıip ketti. Ony sıpattaý arqyly da áńgime taratýǵa bolady. 

Túsindirýshi jýrnalısıka. Adamdar álemde ne bolyp jatqanyn bilgisi keledi. Biraq adam ómiriniń yrǵaǵy sonsha, onyń kúrdeli qubylystardy túsindiretin kitaptardy nemese kılometrlik maqalalardy oqýǵa múmkindigi bolmaıdy. Sonymen qatar, bul aqparatty óńdeý úshin barlyǵynda jetkilikti analıtıkalyq daǵdylar joq. 

Mýltımedıa – sózderdi sóılemge, sóılemdi abzasqa, abzasty mátinge aınaldyrý endi jumys istemeıdi. Adam áńgimeni aýyzsha aıtqanda, áli de ym-ıshara, mımıka, ıntonasıa bolady. Bul jaǵdaıda jýrnalısıka nege birjaqty bolýy kerek? Adam keshendi túrde oılaıdy. Mýltımedıalyq jýrnalısıka oqyrmannyń basqa da sezimderin jetkizýge múmkindik beredi.

Osy tusta, «Mýltımedıalyq jýrnalısıka – kimge kerek?», - degen suraq týyndaýy múmkin...

Qazir tehnologıa bir adamǵa ártúrli formattardy jasaýǵa múmkindik beredi. Mýltımedıalyq jýrnalısıka ınfografıka qosylǵan mátin emes. Bul jýrnalıs bir oqıǵany baıandaý úshin bir ıdeıa úshin jumys isteıtin birneshe formatty birden tańdaǵan kezde. Eger mátinniń árbir bóliginiń ózindik formaty bolsa, onda oqyrmanda anyqtyq jáne dál sol «dzen sáti» bolady - adam oǵan bári túsinikti ekenin sezingen kezde. Eger bul oryn alsa, ol tájirıbeni qaıtalaý úshin sizdiń basylymyńyzǵa oralady, óıtkeni ol ony qurmetteıtinin, bala sıaqty emes, jaı sózben emes túsindirilgenin unatady.

Álemdegi adamdardyń kópshiligi – bul ǵylymı fakt – kórneki. Sondyqtan bul pishimderdiń barlyǵyn qoldanýdan basqa amalymyz joq. Bul birte-birte, kezeń-kezeńimen bolsyn, biraq sizdiń keıingi mátinderińizdiń árqaısysy aldyńǵysynan jaqsyraq bolady. Siz basqalarǵa qaraǵanda kóbirek oqıtynyńyzdy túsingende, sizde kóbirek jiger bolady.

Qorytyndylaı kelgende, mýltımedıalyq jýrnalısıka – aqparat úshin berilgen zaman suranysy. Buqaralyq aqparat quraldarynyń damý ındýstrıasyna súıensek, qoǵamnyń barlyǵy da kompúterlik jáne aqparattyq kezeńge oıysýda. Nátıjesinde, dál mundaı básekege telestansıalar, jelilik saıttar, televızıa salalary da qatysa alady. Alaıda, ol úshin barlyǵy da jańa tehnologıany tolyq meńgerýi qajet. Meńgergennen keıin osy sıpatta jumys isteıtin, telebaǵdarlamalar men teleradıolardyń baǵasy artady. Bul jelilik qyzmettiń júıesin biriktiredi. Sondaı-aq, táýelsiz sıpattaǵy avtorlardyń jeke platformalary qalyptasyp, qoldanysy arta túspek. 

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1. Deuze M.What is multimedia journalism? Journalism Studies 5 (2): 139–152.

2. 02.2007. https://doi.org/10.1080/1461670042000211131

3. Shmelev A. O sovremennyh medıa ı jýrnalısıke: zametkı ıssledovatelá. M: MedıaMır, 2015. – 136 s.

4. Kamzın K. Qazaq kósemsózi janplapynyń kemeldený údepisi. − Almaty: Ekonomıka, 2009. – 289 b.

---