InfoHub Logo

Proza jazýshysy, aýdarmashy, pýblısıs, esseıst, ádebıettanýshy jáne ádebıettanýshy Gerold Belgerdiń ózindik shyǵarmashylyǵynyń qyrlaryn ashyp, adamdardyń ózara túsinýshiligin, toleranttylyq pen mádenıetterdiń enýin kúsheıtedi.

"Proza jazýshy, aýdarmashy, pýblısıs, esseıst, ádebıettanýshy  Gerold Belgerdiń shyǵarmashylyǵy álemdik ádebı úderister konteksinde damyp, nemis, orys jáne qazaq ádebıetteriniń dástúrlerin kórkemdik turǵydan qaıta jańǵyrtty. Shyǵys (azıalyq) jáne batys (eýropalyq) mádenı dástúrlerin biriktirýge múmkindik beretin jazýshynyń Eýrazıalyq dúnıetanymymen kóp nárse baılanysty. Onyń  orys tilindegi shyǵarmashylyǵy nemis jáne qazaq tilderi sıaqty da Eýrazıanyń áleýmettik-mádenı keńistiginde erekshe ról atqarady. G. Belgerdiń shyǵarmashylyq jolynyń kóp bóliginde ádebı shyǵarmashylyqtyń úsh túri (aýdarma qyzmeti, proza jáne pýblısısıka) qatar ómir súrdi. Dybystyń aýqymdylyǵyn qamtı alýy men ózindik kompozısıasyn «Tıhıe besedy na shýmnyh perekróstkah», «Kazahskoe slovo»  jáne t.b. sıpattaıdy.

Nemis mádenıetiniń halyqaralyq odaǵy shyǵarǵan "Der misstrauischen sonne entgegen..." nemis ádebıetiniń antologıasyn ashatyn osy joldardyń avtory G.K. Belgerdiń jumysy týraly esse osylaı bastalady (Máskeý, 2013). Essede g. Belgerdiń ádebı qyzmetiniń negizgi baǵyttary qysqasha sıpattalǵan. G.Belger kórkem aýdarma máselelerine árqashan erekshe mán beretini atap ótildi. Ol M.Áýezov, B. Maılın, Ǵ. Músirepov, h. Esenjanov, A. Nurpeıisov, Á. Kekilbaev, D. Dosjanov prozalaryn jáne HH ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy nemis jazýshylarynyń – a. Reımgen, E. Konchak, N. Vakker, v. Geıns jáne t. b. jıyrmadan astam shyǵarmalaryn orys tiline aýdarǵan. kórkem aýdarma máseleleri boıynsha ("Gete men Abaı", "Úsh ishekti saryndar", "İlıas Jansúgirovtyń aýdarmalary týraly etúdter", "Sled slova", "Lıkı slova", "Aýdarma isi", "Qazaq sózi", "Zapıskı starogo tolmacha" jáne t.b.). Sonymen birge, ol ósip, orta mektepti bitirgen qazaq aýylynyń taǵdyryna alańdaýshylyq- Geroldtyń epıkalyq áńgimelerine tán qasıet. Úıdegi, aýyldaǵy kelispeýshilik-birqatar shyǵarmalardyń basty taqyryby men problematıkasy boldy.

Onyń prozasy qysqa roman formalarynan egjeı – tegjeıli baıandaýǵa, ómirlik faktiden taǵdyr tarıhyna deıin damıdy. Ómirbaıandyq bastama jazýshynyń búkil shyǵarmashylyǵyna enedi. Adamgershilik jady ıdeıasy, árbir jeke tulǵanyń búkil halyqtyń taǵdyryna qatysy - «Dom skıtalsa», «Týıýk sý», "Razlad", "Zov"romandarynda jetekshi ıdeıa bolyp tabylady. Dom skıtalsa - onyń jadynda qalǵan oqıǵa. Otan, estelikter, úı, joldar týraly uǵymdar onyń baı jáne alýan túrli murasy bolyp tabylady.

Tarıhı este saqtaý tujyrymdamasy "Týıýk sý" romanynyń motıvi sıaqty sheshýshi bolyp tabylady: «Lúdı – peschınkı, perekatı-pole. Kýda ego veter pogonıt – lısh Allah znaet». "Skıtals úıi" jáne "Týıýk sý" romandarynda shyǵarmashylyqtyń negizgi taqyryptary biriktirilgen. Bul kóp qyrly shyǵarmalar biriktirilgen, tarmaqtalǵan sújettik jelileri bar, úılesimdi quramy bar, buryn jasalǵan taqyryptardy ózindik qorytyndylap, olardy kórkemdik jalpylaýdyń jańa deńgeıge kóterilýi.

Olar halyq tarıhynyń barlyq qabattaryn kórsetedi: repressıa, soǵys, eńbek armıasy, soǵystan keıingi ýaqyt jáne qazirgi shyndyq.
 G.Belgerdiń "Tuıyq sý" romanynda kóptegen ózekti máseleler qozǵalady. Keıbir máseleniń áli kúnge deıin sheshimi tabylmaǵan. Bul máselelerge alǵashqylardyń biri bolyp nazar aýdarýynan  jazýshynyń kóregendigi kórinedi. Sonymen, ol kim, romannyń basty keıipkeri-burynǵy arnaıy qonys aýdarýshy, kesh oralǵan: "Otany joq adam ba? Qıyn taǵdyrdy bastan eshken kezbe me? Jerdiń bir buryshynda onyń janyna jubanysh bere alatyn  jer bar ma?

Onyń baı shyǵarmashylyq murasyndaǵy erekshe janr – ádebı syn janry. G. K. Belger ózine syıǵa tartqan nemese oqyǵan kitaptardyń eshqaısysyn nazardan tys qaldyrmaýǵa tyrysqan. "Kerýen" ǵylymı-kópshilik jáne ádebı-kórkem jýrnalynyń betterinde ǵana jaryq kórgen M. O. Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtynan G. Belgerdiń tamasha resenzıalarynyń tutas serıasy jaryq kórdi. Baspager, ádebıettanýshy, aýdarmashy, proza jazýshysy L.Koshýttyń (Berlın, Germanıa) G. Belgerdiń "mınıatúralar" kitaby týraly: "Sizdiń Povolje Respýblıkasynda bala kezinen bastap ózińiz týraly jáne ákeńiz týraly áńgimelerińiz adamdy ózine baýrap alady. Sizden basqa kim tildi osynshama qulpyrta alady. Orys tilinde jazylyp, qazaq jáne nemis sózderimen qıylystyrylýynyń arqasynda qaıtalanbas rýhanı-psıhıkalyq atmosfera paıda bolady..

Bul tańǵajaıyp atmosfera kitaptar men olardyń avtorlary týraly barlyq mınıatúralarda, sholýlarda jáne G.Belgerdiń egjeı-tegjeıli maqalalarynda bar. Osydan on jyl buryn G. Belgerdiń ádebı portretter men esselerdi biriktiretin "Sóz izi" kitaby jaryq kórdi. Kitaptyń ózindik erekshe quramy bar. Onyń alǵy sózin M.Sımashko "Qazaqstan balasy"dep ashady. Kitaptaǵy sońǵy jarıalanymdardyń biri-G. Belgerdiń "Dáýir aýasy" maqalasy (Morıs Sımashkony eske alý). G.Belgerdiń búkil shyǵarmashylyǵynyń leıtmotıvi retinde M. Sımashko "qazaq klasıkasynyń ondaǵan talantty jáne muqıat aýdarylǵan kitaptary men jas jazýshylardy" qosa alǵanda, birtutas eýrazıalyq mádenıettiń ortaq tamyrlaryn zertteýshi retinde anyqtaıdy. Ataqty ǵalymdardy túzetýge múmkindik bergen qazaq fılologıasyndaǵy tereń zertteýler, salystyrmaly til bilimi men ádebıettaný boıynsha maqalalar, kórkem aýdarma máseleleri boıynsha kóptegen jumystar, ádebı portretter men esseler, pýblısısıkalyq baıandamalar – ol tórt onjyldyq boıy aınalysyp kelgen orasan zor ǵylymı jáne ádebı jumystyń bir bóligi ǵana. Gerold Belger qurmetti akademıkterge baratyn kez keldi dep oılamaımyn". Sońǵy on jyl ishinde G. Belgerdiń kitaptary, zertteýleri, maqalalary, jazbalarynyń tanymaldylyǵy burynǵydan da arta tústi. Birinshi on tomdyq "Tańdaýlylar" aıaqtaldy. Biraq bul kólemge kóp nárse ene qoımady.

A.Nurpeıisov "ǵasyrlar men qashyqtyqtar " alǵy sózindegi etúd-esse janryn "poetıkalyq" dep anyqtaıdy. G. Belger "sózdiń ár túrli tildi sýretshileriniń rýhanı jaqyndyǵy, rýhanı týystyq taqyrybyna uzaq ýaqyt boıy erekshe táýeldilik beretinin basa aıtady. Uly aqyndardyń shyǵarmashylyǵynda ol keıbir ıdeıalardyń, taqyryptar men sújetterdiń úndeýin, aıqyn qarym-qatynas pen ózara áserdi ǵana emes, sonymen birge rýhtyń qasıetti qaýymdastyǵyn, adamgershilik baýyrlastyqty, birlikke máńgilik jáne tabıǵı umtylysty bildiretin belgili bir tamyr-formýlalardyń ortaqtyǵyn izdeıdi jáne tabady".

Bul taqyrypqa degen qyzyǵýshylyq bastaýyn stýdenttik jyldardan alady. 1954 jyly G.Belger Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtyna tústi. "Meniń úsh tildiligime túrkolog-professor Sársen Amanjolov birden qyzyǵýshylyq tanytty, - dep eske alady G.Belger. – Ol tilderdi óte tereń zertteýimen,  salǵastyrmaly tiliniń gramatıkasymen, onyń kórkemdigin sezinip, salmaǵy men dybystardyń uıqasyn sezine bilýimen qyzyqtardy  . Jıyrma jastaǵy stýdenttiń kýrstyq jumysynyń taqyryby Lermontov pen Abaıdyń aýdarmalaryndaǵy Gete" Saıahatshynyń túngi áni " boldy, ol zertteýshiniń shynaıy qyzyǵýshylyǵyn, óz halqynyń rýhyn bildiretin aqyndardyń mánin  túsinýge degen umtylysyn týdyrdy. Qyryq jyldan keıin, qazaq klassıginiń týǵanyna 150 jyl tolýyna oraı kýrs "Jer tańdaǵandar  " (Gete. Abaı) kitabymen aıaqtaldy. Ol jazýshynyń Abaı men Gete shyǵarmashylyǵyna arnalǵan barlyq derlik shyǵarmalary engen "Ádebı-syn ocherk-esse". Olar on tomdyq "Tańdaýlylarǵa" engizilgen.

"Gete jáne Abaı" ocherk-essesiniń leıtmotıvi avtordyń moıyndaýy bolyp tabylady: "birtúrli, biraq meniń oıymsha, men Abaıdy sezinemin... meniń oıymsha, bireýdiń shyǵarmashylyǵyn seziný-sózsiz, túsingennen góri mańyzdyraq... seziný, ıaǵnı júrek, jan arqyly qabyldaý – óte qıyn. Bul mahabbat sıaqty, syılyq sıaqty: ne ol bar, ne joq". G. Belger rýhtyń úılesimdiligi, poezıany tutas qabyldaý, múzıklder týraly jazady, rýhanı jaqyndyq pen danyshpandardyń birliginiń jarqyn, beıneli, senimdi jáne dáleldi sıqyrly tizbegin izdeıdi. Ol aqyndardyń genezısin, keıbir uqsastyqtardy, syrtqy ómirbaıannyń aıqyn paralelderin ashady. Poezıanyń metrıkasy men strofıkasyn taldaı otyryp, strofıka men yrǵaqtyń grafıkalyq, qurylymdyq jaqyndyǵyn dáleldeıdi. Eki magıstraldy jol qıylysynda – "Gete men Shyǵys" jáne "Abaı men Batys" ǵylymı jańalyqtardy aldyn ala boljap, "... Gete de, Abaı da – belgili bir ýaqyt sheńberimen shektelmeıtin qubylystar. Olar eshqashan ótken emes. Olar árqashan urpaqtarynyń zamandastary. Bul olardyń ulylyǵy men ólmestigi... ekeýi de bolashaqqa qumar, jáne bul olardyń máni men ortaqtyǵy".

Aqynnyń shyǵarmashylyǵy men maqsaty týraly kózqarastar úndesedi. Gete men Abaıdyń peızajdyq, fılosofıalyq jáne mahabbat lırıkalarynda uqsastyqtary kóp. G. Belger nemis jáne qazaq halyqtarynyń rýhanı alyptarynyń dúnıetanymynyń fılosofıalyq-estetıkalyq úndestigin zertteıdi, óıtkeni "bul alyptar dúnıesine úńiletin adamdy alańdata almaıtyn, árbir jańa býynǵa qol tıgize almaıtyn poetıkalyq jáne fılosofıalyq turǵydan aıtýǵa saı bolǵan..." Gete men Abaı – jer betindegi tańdaýlylar. Adamgershilik rýhanıatynyń shoǵyrlanýy.

Esse-esseniń sońǵy joldaryndaǵy áskerı balalyq shaq sýretteri óte áserli jetkizilgen. Esil jaǵasyndaǵy kishkentaı aýylda bolashaq prozashy-esseıst Abaıdyń "Qys"óleńin oqıdy. Al janynda anasy sińilin uıyqtatyp otyryp "Dalalyq raýshandy"ándetáp otyrady. Gete óleńi shamamen eki júz jyl buryn nemis halyq áni boldy. Abaı men Gete G. Belgerdiń ómirine enedi. 

G. Belger L.N.Tolstoıdyń "kúndelikteri" men T. Mannnyń romandary týraly jazady. Qazirgi proza kitaptary men qazaq jáne álem ádebıetiniń klasıkteri týraly - " Ómir-epopeıa. Trıptıh", "Músirepov álemi" jáne t.b. jazǵan.

M.Sımashkonyń "tórtinshi Rım" atty sońǵy kitabyn G. Belger Konfessıonaldy dep ataıdy. Qazaqstannyń orys prozashysy "assosıatıvtik oılaýdyń ǵajaıyp syıyna, tarıhızm sezimine ıe boldy jáne bolmystyń bytyrańqy faktileri men qubylystaryn kerbez,  tipti salystyrýǵa  jáne uǵynýǵa qısyńsyz, jasyrylǵan mánin baıqaýǵa, onyń shyǵý tegin, tamyrlaryn anyqtaýǵa, damýdyń basty býyndaryn anyqtaýǵa jáne qazirgi zamannyń ótkir, kútpegen jerden, aıqyn kórinýinen baıqalatyn oqıǵalardyń prızmasy".

A.Súleımenov, A. Debolskıı, M. Sımashko jáne kóptegen aqyndardyń, jazýshylardyń, mýzykanttardyń, ǵylym men mádenıet qaıratkerleriniń shyǵarmashylyǵyna qyzyǵýshylyq tanytý úshin G. Belgerdiń jan tolǵanysy kórkem sóz sheberleriniń ónerin zertteýge ketedi. M. Sımashkonyń mereıtoıy jaqyndap keledi, onyń "tórtinshi Rım"atty sońǵy kitabynyń basylymy daıyndalýda.

"Bul sýretshiniń ózindik ádebı ómirbaıany, – deıdi G.Belger, – munda konfesıalyq proza da, ótkir, ózekti jýrnalısıka da, saıası kataklızmderdiń dana taldaýy da, ómirge jáne seriktesterge degen súıispenshilik te, bolashaqqa degen alańdaýshylyq jáne erik-jiger dearalasady. Avtor dáýirdiń aýasy degen tirkeske qol sozdy. Bul dáýirdiń aýasy onyń sońǵy ańyzymen qanyqqan,  jarqyraǵan... ádebıettegi osy erekshe jazýshynyń izimen qanyqqan. Ol rýhtyń qozǵalys zańdylyqtary týraly tynymsyz oılaıtyn".

G.Belgerdiń "Zov" romanynyń basty keıipkeri ádebıettiń ne ekenin kórsetedi. Árıne, bul oılar búkil ómirin sózge arnaǵan avtordyń kózqarastaryn tolyqtaı ashyp kórsete alady. "Ádebıet-bul jannyń aýyrýy, qoǵamnyń aýyrýy, bul jazýshy óz erkimen ıyǵyna alǵan adam baqytsyzdyqtarynyń korjyny. Bul sheshilmeıtin máselelerdiń túıini. Siz únemi bul  baqytsyzdyqtardyń sheshimin tabýǵa, qoldaryńyzben bar máseleni suıyltýǵa tyrysasyz. Bul adamnyń sana-cezimin oıatý, onyń aqyl-oıy men júregin oıatý, ony asyl, janashyr etý úshin jasalatyn nátıjesiz qadamdar. Jan, arman, mahabbat, ómir, aspan nury degen ne? Munyń bári ádebıet".

Onyń uly ádebıeti men adamdardyń ózara túsinýshiligin, toleranttylyq pen mádenıetterdiń enýin nyǵaıtatyn kórkem sózderi jarty ǵasyrdan astam ýaqyt boıy Gerold Belger názik proza jazýshysy, qumar pýblısıs, sezimtal aýdarmashy bolyp keledi. Onyń jumystary qazirgi álemdik ádebı prosestegi eń jarqyn qubylystardyń biri.

Jetekshi: Aınur Qarshyǵaeva      

Avtory: Belesbaı Nazerke

---