InfoHub Logo

Zar-zaman neden bastaldy? Oǵan sebepker bolǵan kimder? Qarap tursaq osy Deshti-Qypshaqtyń dalasy kórmegen alpaýyt memleketter men ımperıalardy kórdi. Olar da sharyqtady, olar da óshti. Saqtar, ǵundar, túrik qaǵanaty, qypshaqtar, Shyńǵyshan ımperıasy, Joshynyń ulysy, ózimizdiń Qazaq handyǵymyz. Solardy jeke-jeke bólip qaraǵanda senarıleri bir sekildi kúsheıdi sharyqtady alaýyzdyq shyǵyp kúıredi. Ǵundardy alyp qaraıyqshy b.zb 55jyl ǵundardyń ekige bólinýi. Nege? Qytaıdy tizesine búktirip turǵan ǵundarǵa ne bolǵan? Qytaı ımperatorlarynyń sátti saıası qaqpandary kóshpelilerdiń ishine alaýyzdyq salyp, keıin úısinniń keı bekteri qytaılyqtarmen birigip ǵundardy talǵandaıdy. Kóshpeliniń kóshpelige shabýyl jasaýy qytaılyqtardyń jaǵdaıyn jaqsartyp jaýlaýshylyq áreketterin bastady. Ondaı qytaıdyń áreketi Túrgeshterde de, Shyńǵyshan ımperıa qurmaı turyp ta, odan keıingi jońǵarlarǵa sondaı áreket jasaǵany tarıhqa málim. Jetisý qytaılyqtardyń baǵzy zamanynan bergi armany. Al batys shaharymyzda n ebolyp jatty? Ǵun ekige bólindi birinshi el aıyrylǵan osy ǵundarda boldy. Biraq kóshken jerden taıaq jemeı tipti basqa taıpalardyń kókesin kórsetip, «Halyqtardyń Uly Kóshin» bastaýǵa sebepshi bolǵan ǵundar. Keıinirekti qarasaq osy ózimizge jaqyn Joshy ulysynda ıelik etken handarǵa toqtalaıyqshy. Altyn Ordanyń sharyqtaýynan ótip Ózbek hannan keıin bedeldi han da bolmady. Tipti bir jyldyń ishinde 12 han taqqa talasyp birin-biri óltirgeni týraly bizge málim onyń arty nege alyp keldi? Shaıbandar Orda-Ejenniń urpaqtarynan taqty tartyp alyp Ábilqaıyr Shaıbannyń 40jyldyq bıligi alyp keldi. Osylaı biri-birimen qyrqysqan kóshpeli jurt batysta ósip kele jatqan qaýipti kórmedi. Budan oı túıetiminimiz tórteý túgel bolsa tóbedegi keledi, altaı ala bolsa aýyzdaǵy ketedi demekshi alaýyzdyq sońy ońdyrmas.

Endeshe qazaqtyń handyq bolyp zar-zamanyna toqtalaıyq. Túp negizi ótken tarıhtan bastaý alyp otyrǵanym osyndaı oqıǵalar da bizdiń tarıhpen úzeńgiles . Zar-zaman boldy dep el aıyrylǵan bolyp, Aqtaban Shubyryndy Alqakól sulamany aıtamyz. Oǵan toqtalmas buryn Qasym hannan keıin de álsiz handardyń bıligi taqtaǵy keleńsizdikke toqtalǵym keledi. Tahır, Buıdash, Mamash, Toǵym, Ahmet handar el aýyzynda kóp saqatala qoımady. Nege? Álsiz bılik. Haqnazar han kelip ótken handardyń qatelikterin túzep elge tynyshtyq ákeldi. Endeshe  el tizginin ustaıtyn han da ózgeshe bir bılik basynda daryndyq bolýy qajet-ti.

Ózimizdiń túp negizgi túsinigimizdegi zar-zamanǵa toqtalaıyq. Odan bastaý ne sebep? Tarıhı málimetterge súıensek Bolat hannyń Ábilqaıyrdy bas qolbasshy etip saılaýynda. Ol bastamasy keıinnen taqqa talas bolyp, Bolat hannyń taǵyn kim ıelenedi dep úsh júzdiń tóre sultandary baq talastyrady. Biraq esh birine buıyrmaı Ábilmanbet sultanǵa buıyrady. Biraq ol saıası turǵydan álsiz, bedeli tómen edi. Osynyń kesirinen úsh júz jońǵarlardyń problemasyn óz betinshe sheshpek bolady. Sózsiz qazaq tarıhynda jeńister de boldy, jeńilister de boldy. Endeshe osy zar-zamandy jyrlap qaldyrǵan aqyndar men jyraýlarǵa toqtalaıyq. Óleń shýmaqtary ne deıdi eken?

Aınalaıyn Aq Jaıyq,

At salmaı óter kún qaıda?!

Eńsesi bıik boz orda

Eńkeıe kirer kún kaıda?!

-dep jyr etken Dospambet jyraýdyń jyryna keletin bolsaq, ómir súrgen ýaqyty Noǵaı ordasynyń quldyraý zamanyna keldi.

Ketbuǵadaı bılerden

Keńes surar kún qaıda?!

Edildiń boıyn en jaılap,

Shalǵynǵa bıe biz baılap,

Oryndyqtaı qara sabadan

Bozbalamen kúlip-oınap,

Qymyz isher kún qaıda?!

Dospambet jyraýdyń ómir súrgen ýaqyty zar-zaman aqyndarynyń zamanyna saı bolmasa da, ózindik bir muńshylyq, eski zamandy eske alý kezdesedi. Mundaı saryn jyraýlardyń kóbinde kórinedi.

Al zar-zamannyń naǵyz ókilderi ne deıdi eken? Shortanbaı Qanaıulynyń «zar-zaman» dep atalatyn tolǵaýlarynyń úzindisinde:

Mynaý aqyr zamanda,

Alýan-alýan jan shyqty,

Adam, araz han shyqty

Saýyp isher súti joq

Minip kórer kúshi joq

Aqsha degen mal shyqty

-deıdi eken. Aqyr zaman osy ma dep saýal aıtady. Saýyp isher súti joq dep ne erinshektikti, ne patshalyq ókimettiń saıasatynyń kesiri dep aıta alamyz. Alýan alýan jan shyqty dep, azǵyrǵan adamdardyń kóp bop ketkenin meńzep tur.

Edildi tartyp alǵany —

Etekke qoldy salǵany.

Jaıyqty tartyp alǵany –

Jaǵaǵa qoldy salǵany.

Oıyldy tartyp alǵany –

Oıdaǵysy bolǵany.

-dep jyr etken Murat Móńkeıulynyń «Úsh qıan» atty tolǵaýynda orystyń kelip alǵanyn. El aıyrylyp, jer aıyrylǵandyǵyn sóz etedi. Odan bólek,

Edildi qonys etpeńiz,

Jaǵalaı qalmaq alady.

Jaıyqty qonys etpeńiz

Sydyra bitken kók jıek,

Kápirler qala salady

Ashtarhandy qonys etpeńiz

Shaharyn onyń alady

-dep «Qaztýǵan» atty tolǵaýynda Edil de, Jaıyq ta, Ashtarhan da qonys etpeńiz deıdi. Nege? Óıtkeni orystyń qazaqqa kún kórgizbeıtindigin boljap bildi me álde, kórip bildi me? Ol da qyzyq saýal. Biraq orystyń kazaktary biz biletin Saraıshyqty zembirektep, qazaqtyń hany Qasymnyń jatqan jerin tas talqan etip ketti. Qalany qıratqan orystan, qara halyqqa degen kózqarasyn túsine ber dep meńzegeni de shyǵar. Osyǵan uqsas taǵy da ,

Edildi alsa - eldi alar,

Endi almaǵan ne qalar?

Jaıyqty alsa - jandy alar,

Jandy alǵan soń ne qalar?

Oıyldy alsa - oıdy alar,

Oılashy, sonda ne qalar?

-dep eldi qur bos basqynshylarǵa qalaı beremiz dep tereń astarly oıda jetkizedi.

Bulaı jyraýlardyń jyr etkenine ne sebep? Tórteý túgel bolsa tóbedegi keledi, altaý ala bolsa aýyzdaǵy ketedi – dep ósıet qaldyrǵan babalarymyz sol ósıetinen aınyp qaldy ma? Bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵara almady ma? Joq!  Alaýyzdyqqa alyp keletin kóptegen faktorlar áser etti. Ol eń aldymen syrtqy jaý. Ejelgi dushpan el bolmas, etekten kesip jeń bolmas - dep Mahambet babam jyr etkendeı ishiń túgel bolsa, syrtqy jaý da almas, topań sý da almas. Alaýyzdyq neden shyqty nege alyp memleketter qulady? Nápsige berilgen bekter me álde álsiz handar ma? Bul óte kúrdeli proses, biraq qypshaqtyń dalasyndaǵy alyp elderdi qulatyp otyrǵan syrtqy jaý, óz isiniń mamany eken...

Eldiń el bolýy ár adamnyń óz qara basynan shyǵady. El bolý aldymen qasyńdaǵy kórshińmen durys el bolý. 20 ǵasyrdyń jyraýlyq bir ózindik mektebin salǵan Naýryzbek jyraýdyń jyrlarymen aıaqtaǵym kelip otyr.

Týysyńmenen tatý bol

Jaqsy ǵoı qaıta qaıta kórmekke!

Bir álsizdi muńaıtsań

İlinbeıdi atyń erlikke!

Arazdassań kórshińmen

Ol jatpaıdy eldikke!

Kópshiliktiń ishinde

Bireýdiń aıybyn aıtyp kemitpe!

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti
fılosofıa jáne saıasattaný fakúlteti
dintaný jáne mádenıettaný kafedrasy
2kýrs stýdenti Djasybaeva V.

Jetekshisi: Kantarbaeva J.Ý.

---