InfoHub Logo

Qadrbekqyzy Symbat

Jospar:

I. Kirispe

II. Negizgi bólim

    Oıyn týraly uly ǵulamalardyń kózqarastary
    Dıdaktıkalyq oıyndar

III. Qorytyndy

1. Oıyn – balalyq shaqtyń eń bir keremen kezeńi. Bul arqyly bala qorshaǵan ortany, ómir súrip jatqan aınalasyndaǵy qubylystar men zattardy barynsha túsinip, uǵynady.

Bala ómirindegi oıynnyń máni erekshe. Sebebei, bala dúnıege alǵashqy qadam basardaǵy áreketi oıyn bolyp tabylady. Jas býynnyń ómirdi tanýy, eńbekke aralasýy, psıhologıalyq erekshelikteride osy oıyn ústinde qalyptasady. Oıynnyń ózindik shartty túrdegi maqsaty bar, al sol maqsatqa jetý jolyndaǵy jasalatyn is-árekettediń barshasy bala úshin óte qyzyqty. Balalarǵa aqyl-oı, adamgershilik, dene shynyqtyrý jáne estetıkalyq tárbıe berýdiń mańyzdy tetigi osy oıynda jatyr. Oıyn barysynda balalar ózin erkin sezinedi, izdenimpazdyq, tapqyrlyq áreket baıqatady. Seziný, qabyldaý, oılaý, qıaldaý, zeıin qoıý, erik arqyly túrli psıhıkalyq túısik pen sezim álemine súńgıdi.

Balanyń tanymyn alǵashqy kúnnen bastap damytý quraly da, balada oqý men bilimniń, tárbıeniń negizin qalyptastyratyn da – oıyn áreketi bolyp sanalady Balanyń qýanyshy men renishi oıynda aıqyn kórinedi. Oıyn kezindegi balanyń psıhologıalyq ereksheligi mynada: olar oılanady, emosıalyq áseri ushqyndaıdy, belsendiligi artady, erik qasıeti, qıal elesteri damıdy, munyń bári balanyń shyǵarympazdyq qabileti men darynyn ushtaıdy. Oıyn arqyly bala tilin damytý  Oıyn balalar úshin aınaladaǵyny tanyp bilý tásili.

Oıynnyń negizgi ereksheligi - balalar ún-túnsiz oınamaıdy. Tipti bala jalǵyz bolǵannyń ózinde de sóılesip júredi. Oıyn prosesinde sóılesý qarym-qatynasy úlken rol atqarady. Sóılese júrip, balalar pikirlesip, áser alysyp, oıynnyń túpki nıeti men mazmunyn anyqtaıdy. Oıynnyń,negizgi qurylymdyq elementteri mynalar: oıynnyń ózinen týatyn jáne balalar jasaıtyn nemese eresekter usynatyn oıyn erejesi.

Oıynnń túpki nıeti - bul balalardyń neni jáne qalaı oınaıtynynyń jalpy anyqtamasy. Mysaly: «Dúken», «Aýrýhana», «Ushqyshtar», «Otbasy», «Balalar baqshasy» jáne t.s.s bolyp oınaıdy.

2. Oıyn áreketiniń fılosofıalyq negizin ǵylymı turǵyda qarastyrǵan  K. Gross, G. Spenser, I. Heızınga, I. Kant, V. Výndt, F. Shıller, K. Búller,  V. Frıge, R. Van der Koeı, V. Demın, M. Kagan, K. Isýpov, t. b. ǵalymdar oıyn teorıasynyń qalyptasýy men damýyn, oıyn áreketiniń áleýmettik jaqtaryn aıqyndap, onyń bala qıaly men oılaý qabiletine oń áser etetinin anyqtaǵan.

Oıyn jóninde aıtylǵan barlyq fılosofıalyq kózqarastar álem mádenıetimen tyǵyz baılanysty. Erte zamandardaǵy ellındik jáne rımdik halyqtar ómir súrgen dáýirdiń ózinde-aq oıyndy balalardy tárbıeleý quralyna jatqyzyp, jaýynger ulandardy daıyndaý úrdisine qosqan. Oıyndar arqyly jas urpaqqa soǵys ónerin úıretken, mádenıet pen sóz ónerin darytqan. Oıyndardyń jastardy tárbıeleý múmkinshilikterine asa zor mán bergen. Máselen, sol dáýirde ómir súrgen grek oıshyldary Geraklıt pen Platon oıynnyń fılosofıalyq  jaqtaryn ashqan jáne olardyń kózqarastary  birin-biri tolyqtyrǵan. Geraklıt oıyndy sheksiz  álemge teńese, Platon óziniń                   «Memleket» eńbeginde jas óskinge ómirlik  qajetti is–áreketterdi úıretýshi quralǵa, ómirge, tragedıaǵa, sezimge jalpy ǵaryshtyq álemge teńegen.

Oıyn — ómirdegi, is-árekettegi paıdasyz jáne sonymen qatar asa  qajetti mańyzdy qubylystardyń biri bolyp tabylady. Keńestik pedagogıka jáne psıhologıa ǵylymdarynda oıyn K. D. Ýshınskıı, P. P. Blonskıı, S. L. Rýbınshteın, D. B. Elkonın eńbekterinde qarastyryldy. Oıyndy shetel zertteýshileri — K. Gross, F. Shıller, G. Spenser, Z. Freıd, J. Pıaje jáne t. b. zerttedi.

Osy teorıalardyń  arasynda K. Grosstyń teorıasy kópke belgili. Ol oıyndy  balany bolashaq is-áreketke daıarlaý qyzmetin atqarady, sondaı-aq sol oıynda jattyǵa otyryp, óz qabiletin jetildiredi dep qarastyrdy. Bul teorıanyń qundylyǵy, oıyndy damýmen baılanystyrýynda, al kemshiligi –oıynǵa ıtermeleıtin sebep, motıvterdi ashpaıdy. Ol  adam  oıynyn  janýarlar oıyny tárizdi túsindire otyryp, ony bıologıalyq faktorlarmen, ınstınktpen baılanystyryp qatelik jiberedi.

F. Shıllerdiń oıyn jalǵastyrǵan G. Spenserdiń teorıasy boıynsha oıyn barysynda bala ózindegi artyq  kúshin syrtqa shyǵarady. Oıynnyń motıvin ashýǵa  talpyna otyryp, K. Búller oıynnyń negizgi motıvi retinde qanaǵattan (nátıjesine qaramaı-aq árekettiń ózinen qanaǵat alý) teorıasyn usyndy.

G. V. Plehanov oıyndy eńbekpen  baılanystyrdy. G. V. Plehanovtyń paıymdaýynsha, oıyn eńbekke elikteýden paıda bolǵan eńbektiń nátıjesi. Oıyn — balalardyń eńbegi. Sondaı-aq eńbek onyń mazmunyn anyqtaıdy, dál tujyrym jasaıdy. Ertedegi oıyndardyń mazmunynan soǵys, ańshylyq oryn aldy. Eń áýeli soǵys, sodan keıin osy soǵysty beıneleıtin oıynnyń bolǵany esh kúmánsiz. Sóıtip, G. V. Plehanov oıyndy balalarmen birige otyryp, oıyn mindetterin sheshý barysynda tıisti jaǵdaılardy qalyptastyra bilýdi de oılastyrýy qajet dep tujyrymdaıdy.

Z. Freıdtiń  teorıasy  boıynsha oıynda ómirde neni júzege asyrý múmkin  bolmady, sony bastan ótkizýge, kórýge bolady.

I. Heızınga oıyndy búkil mádenıetke, ónerge teńep, oǵan poezıany, bı ónerin, salt–dástúrlerdiń barlyǵyn engizedi. Al nemis fılosofy  I. Kant oıyndy qoǵamǵa tán qubylys retinde tanyp, G. Spenserdiń kózqarasyn ustanady.

Jeke tulǵanyń damýyndaǵy oıynnyń áserin erte zamannyń ózinde–aq  ataqty ǵulama  oıshyldar, pedagog, psıholog ǵalymdar kórip, baıqap ony iske asyrý joldaryn usynǵan. Ertedegi  uly oıshyldar Ia. Komenskıı, J. Rýsso, Dj. Lokk, I. Pestolossı oıyn arqyly balalardy bolashaq ómirge beıimdeý kerek dep túsindirgen.

Ia.A. Komenskıı oıyndy balanyń qozǵalýyna tabıǵı qajettilik retinde  qarastyrdy. Ol balalarǵa oınaý úshin  kómektesip otyrý qajettigin, olardyń is – áreketin baqylaý kerektigin erekshe atap kórsetedi.

Dj. Lokk balalardyń erkindikke, bostandyqqa, yntaly keletindigimen sanasýdy talap etti. Bul máselede ol keıin J. Rýsso damytqan erkindik tárbıe uǵymynyń  negizin  sala bastady. Oqytýdyń ádisteri men quraldary jóninde  máselelerdi qarastyrǵan. Dj. Lokk ta, J. Rýsso da eń birinshi orynǵa balanyń damýyn, bilim alyp tárbıelenýin oıyn arqyly júzege asyrylýyn qoıǵan.

Nemis pedagogıkasynyń kórnekti ókili F. Frebel dıdaktıkalyq oıyndardyń negizin salýshy bolyp esepteledi, ol qımyl–qozǵalys oıyndarynyń, qurylys daǵdylary men eńbek etý  qabiletterin damytýǵa baǵyttalǵan dıdaktıkalyq jattyǵýlardyń  júıesin jasady. Biraq, F. Frebel  oıyndarynyń  mazmuny  balanyń oı–órisi men qıalyn damytýdy shektedi.

K.Ýshınskıı: «Sabaqqa oıyn elementterin engizý oqýshylardyń bilim alý úrdisin jeńildetedi. Oıyndy balalardyń óz betimen erikti atqaratyn is-áreketi, oıyn arqyly adamnyń jan dúnıesiniń  barlyq qyrlary, júrektiligi, erik-jigeri qalyptasady»,- degen oı aıtady.

N. Krýpskaıa: «Bala jas bolǵandyqtan ǵana oınamaıdy, balalyqtyń ózi oǵan oınaý úshin, ıaǵnı jattyǵý arqyly ómirde qajetti daǵdylardy ıgerý úshin berilgen»,- degen pikir aıtady.

V. Sýhomlınskıı: «Oıynsyz aqyl–oıdyń qalypty damýy da joq jáne bolýy da múmkin emes. Oıyn dúnıege qaraı ashylǵan úlken jaryq  tereze ispetti, ol arqyly balanyń rýhanı sezimi jasampaz ómirmen ushtasyp, ózin qorshaǵan dúnıe týraly túsinik alady. Oıyn degenimiz – ushqyn bilimge qumarlyq pen elikteýdiń  mazdap janar oty»,- degen oı aıtady.

A. Makarenkonyń aıtýy boıynsha, oıynǵa bir jaqty kózqaras qate. Pedagogıkalyq úrdiste oıyndy durys paıdalaný sabaqtyń tıimdiligin  arttyrady, balalarǵa qýanysh syılaıdy. Oıyn bala úshin jańa ortaǵa tezirek beıimdelýge múmkindik beredi. Jańa ortaǵa, oqý úrdisine ótý úırenshikti ómir súrý ádisterin  ózgertýdi qajet etedi.

S. A. Shmakovtyń anyqtaýy boıynsha oıyn tórt túrli qyrymen sıpattalady:

— erkin damytýshy is-áreket, ol áreket belgili bir nátıje úshin emes, balanyń qanaǵattanýyna baılanysty;

— árekettiń emosıonaldy jaǵynan kóterinki bolýy, ıaǵnı jarystyń oryn alýy;

— oıynnyń mazmunyn sıpattaıtyn qaǵıdalar.

Oıynnyń, ásirese balalardyń psıhologıasyna tıgizetin áseri kóp, oıyn kezinde balalardyń ortamen qarym–qatynasy keńeıip, tanym qabileti ósip,  minez–qulqy qalyptasady, oıynnyń san alýandylyǵy balalardy dostyqqa, adamgershilikke, tapqyrlyqqa, shapshańdyqqa baýlıdy.

Oıyndardyń psıhologıalyq mánin zertteý máselesimen kórnekti psıhologtar: L. Zankov, L. Vygotskıı, D. Ýznadze, S. Rýbınshteın, A. Leontev, D. Elkonın, A. Lúblınskaıa, V. Mýhınalar aınalysty.

D. Elkonın tómengi synyptaǵy bala psıhıkasynyń damýynda oıyndy «jetekshi is–áreket» sóz tirkesimen sıpattaıdy. D. Elkonın eńbekteri  balalar oıynynyń áleýmettik tabıǵatyn erekshe mádenı qurylym retinde túsindiredi, ol oıyndy eresekterdiń qoǵamdyq ómirin beıneleý dep anyqtaıdy.

3. Dıdaktıkalyq oıyn balanyń qorshaǵan dúnıe týraly túsinigin keńeıtip jáne ony bekitip naqtylaı túsedi. Bala baqylaý, oqyǵan kitap, estigen ertegi arqyly aınalasyn tanıdy. Olardyń túsinigi alǵashqy kezde aıqyn bolmaıdy. Tárbıeshi balanyń túsinigin dıdaktıkalyq oıyndar arqyly naqtylap, damytyp sanaly túrde túsinýin óristetedi. Mysaly, bir zattyń túsin atańdar? Boıaýdyń qandaı túrin bilesińder? Úı janýarlarynyń úsheýin atańdar. Bala dıdaktıkalyq oıyn arqyly ár zatqa baılanysty jańa bilimdi meńgerip, túsinigin tıanaqtaıdy.

Árbir dıdaktıkalyq oıyn oılaı bilýge baýlyp, sózdik qoryn ósiredi, aqyl - oı qyzmetin qalyptastyrady. Dıdaktıkalyq oıyn adamgershilikke tárbıeleýdiń quraly bolyp tabylady. Dıdaktıkalyq oıynmen uıymdastyrylǵan sabaq balalarǵa kóńildi jeńil keledi. Sondyqtan dıdaktıkalyq oıyndy iriktep alýǵa naqtyly sabaqtyń maqsaty, múmkindikteri men jaǵdaılaryn eskertýge erekshe nazar aýdarǵan jón.

Dıdaktıkalyq oıyn – balalar úshin oqý da, eńbek te. Oıyn - aınaladaǵy dúnıeni tanýdyń tásili. Ol balalarǵa ómirde kezdesken qıynshylyqtardy jeńý jolyn úıretip qana qoımaı, uıymdastyrýshylyq qabiletin qalyptastyrady. Pedagogıkada dıdaktıkalyq oıyndarǵa bylaı anyqtama beriledi: dıdaktıkalyq oıyndar degenimiz – balalarǵa belgili – bir bilim berip, iskerlik pen daǵdyny qalyptastyrý maqsatyn kózdeıtin is - áreket.

Dıdaktıkalyq oıyndardyń maqsaty:

1. Baǵdarlamada anyqtalǵan bilim, bilik jáne daǵdylar jaıynda túsinik berý;
2. Baǵdarlamada anyqtalǵan bilim, bilik jáne daǵdylardy qalyptastyrý;
3. Baǵdarlamada anyqtalǵan bilim, bilik jáne daǵdylardy tıanaqtaý jáne bekitý;
4. Baǵdarlamada anyqtalǵan bilim, bilik jáne daǵdylardy qaıtalaý jáne pysyqtaý;
5. Baǵdarlamada anyqtalǵan bilim, bilik jáne daǵdylardy tekserý.

Dıdaktıkalyq oıynnyń mindeti:

1. Balanyń is – áreketke  qyzyǵýshylyǵyn týǵyzý;

2. Balanyń belsendiligin arttyrý.

Mektepke deıingi uıymda júrgiziletin tárbıeleý jáne oqytý jumysynda balalardyń tilin damytý, sózdik qorlaryn damytý, aýyzsha sóıleýge úırete otyryp, úırengen sózderin kúndelikti ómirde erkin qoldaný, ári ony kúndelikti is - áreket kezindegi tildik qarym-qatynasta qoldana bilýge jattyqtyrý isine erekshe mán berilgen.

Qorytyndylaı kele, oıyn – balanyń bilim – bilik daǵdysyn qalyptastyratyn negizgi tárbıe quralynyń biri. Mektepke deıingi mekemelerde adamgershilik tárbıesi tárbıeleý jáne bilim berý úrdisinde ár túrli is-áreketter arqyly júzege asyrylady. Olarmen oıynnyń ár túrin uıymdastyra otyryp, bir-birine degen qaıyrymdylyq, meıirimdilik, janashyrlyq, dostyq, joldastyq sezimderdi tárbıeleýge bolady.

Dıdaktıkalyq oıyn barysynda estý, kórý, seziný, qabyldaý sıaqty úrdisteri damyp, balalar mýzykalyq oıynshyqtar men ár túrli sazdyq aspaptardyń dybys shyǵarý ereksheligin ajyratýǵa, zattardy pishinine, túsine, kólemine qaraı irikteýge, ár túrli qımyldardy oryndaýǵa úırenedi. Aýyzsha oınalatyn dıdaktıkalyq oıyndarda suraq, ótinish, kelisimdi bildiretin daýys yrǵaqtaryna elikteý qabiletteri jetiledi. Ertegi nemese áńgimeniń mazmuny boıynsha bólek-bólek sýretterdi paıdalanǵanda olardy belgili bir tártippen jınaý úshin baıqaǵyshtyq pen tapqyrlyq kórsetedi.

Qımyl-qozǵalys oıynynda balalar sanamaqtar, óleńder, taqpaqtar qoldanady. Bundaı oıyndarda balalardyń eptiligi, qımyldyń ádemiligi damyp qalyptasady, keńistikti, ýaqytty baǵdarlaýǵa úırenedi, batyldyq, tapqyrlyq, qaırattylyq, dostyq, joldastyq kómek, tártiptilik, oıyn erejesine baǵyna bilý sıaqty adamgershilik sapalar tárbıelenedi. Bala ómir qubylystaryna, adamdarǵa, janýarlarǵa degen yntasyn, qoǵamdyq máni bar is-áreketke degen qushtarlyǵyn oıyn arqyly qanaǵattandyratyndyqtan, oıynnyń qaı túri bolsyn balalardyń adamgershilik tárbıesiniń damýynda mańyzdy ról atqarady.

---