InfoHub Logo

Jasym toqsanyńa taıanǵanda Muqaǵalıym týraly estelik aıtýdy qudaıdan surappyn ba men?! ...Taǵdyrdyń isine sharań bar ma. Balamnyń jaryq dúnıemen qosh aıtysqanyna da on alty jyl bop barady. Men áli tirimin.

Qyryq bes jasynda qyrshyn ketken onyń kúlli qazaqtyń balasy bolaryn, ardaqty aqyny atanaryn, qudaı aqy, týǵan sheshesi men de, ómirlik jary da, týǵan baýyrlary da bilgemiz joq, Kópshilik el de kezinde bilmegen shyǵar... Endi qarap otyrsam, tyńdap otyrsam, Muqaǵalıymdy aspanǵa kóterip, ózi ólgen soń eline tanytqan qudaıdyń bergen talanty, óleńiniń qýaty shyǵar. Buǵan da táýbe. Ózi tirshiliginde kórmegen qurmet pen qoshametti artyńda qalǵan biz — otbasy, jary men balalary, baýyrlary bolyp kórip jatyrmyz. Qaısybirin aıtaıyn. Alataýdaı aıbarlymdy oılasam, ózegim ot bolyp janady...

Muqaǵalı týraly bilgisi keletin jastar, óleńqumar balalar maǵan jıi keledi.

— Apa, aǵamyzdyń balalyq shaǵy týraly, ósken jeri jaıly, otbasy jóninde aıtyp berińizshi. Osyny kóp eldiń bilgisi keledi, — dep qolqa salady. Eli úshin kerek nárse bolsa áńgimelep bereıin dep osy estelikti aıtyp otyrmyn, qaraqtarym.

Almaty oblysynyń Narynqol aýdanynda Qarasaz degen jer bar. Tort jaǵyn birdeı taý qorshaǵan jasyl jazyqtyń keń ortasynda ol kezde birneshe ýaq-ýaq kolhozdar bolatyn. Eldiń negizgi kásibi — mal baǵý. Azdap eginshilikpen aınalysady. Ataqty Shálkóde jaılaýynyń bir sheti Muqaǵalıdyń ósken aýylyna tıip turady.

Muqaǵalıdyń ákesi Súleımen sharýa adamy edi. Kolhozda sýshy, shalǵyshy bolyp júredi eken. Men onyń aýylymen irgeles jatqan Sarybastaýdyń qyzymyn. Taǵdyr aıdap, dám jazdy ma, ekeýmiz úılenip, jas otaý boldyq, Tıyn degen enem bar edi. Meıirli, kisiligi mol jan bolatyn. Joqshylyq zamandaǵy kóp qıyndyǵymyzdy teń bólisip, jel jaǵymyzǵa pana bolyp, mápelep ósirdi.

Muqaǵalı tuńǵyshym bolǵasyn ba, eneme tabıǵı bolyp, meni jeńge esebine sanaıtyn. Odan keıin Qalımahan degen qyz týyp edim, úsh jasynda ólip tyndy. Álgiden keıin týǵan balam Qalıbekti eki jasynda jer qoınyna tapsyrdyq... Ólgen ekeýinen keıin Toqtarbaı, Kórpesh degen eki balam bar. Men qazir sol Toqtarbaıdyń qolyndamyn.

Álginde aıttym ǵoı, Muqaǵalıdyń ákesi Súleımen dep. Ol óte jýas, sharýa adamy edi. Soǵys degen pále bastalǵanda osy Qarasazda bir top jigittermen birge maıdanǵa attandy. Muqaǵalı onda on jasta. Es kirip qalǵan bala.

Mine, búginde el ardaq tutyp, talantyna tánti bolyp júrgen onyń beınetpen beldesýi, ádiletsizdikpen betpe-bet kelýi, óz betinshe bolashaqqa talpynýy osylaı bastalǵan. Onyń jastyq shaǵy qazir Muqaǵalı murajaıynyń derektiri boly otyrǵan Ábdike, kombaınshy Sydyq, inisi Erkindermen birge ótti. Bastaýysh klastardy Qarasaz óńirindegi shaǵyn aýyldarda oqyp, orta mektepti aýdan ortalyǵy — Narynqoldaǵy ınternatta bitirip shyqty. Aýqattylardyń balalary Almaty asyp, úlken oqý izdep jatqanynda ol aýyldyq keńeste hatshy bolyp qyzmetke týrdy. On tórt on bes jasynan jaza bastaǵan óleńinen qol úzgen joq, Tóbesi ap-alasa úıge qalyń-qalyń kitaptardy úıip tastap, birinen keıin birin oqıtyn da jatatyn.

Aýyldyń atqa minerleri sol kezde-aq tańdanatyn. "Naǵıman sheshe, sizdiń tentegińiz osynsha orysshany qaıdan úırenip júr" deıtin... Sóıtsem, ózin-ózi oqytypty ǵoı shyraǵym.

Keıin aýyldaǵy mektepte de qyzmet istedi. Sodan aýdandyq gazetke bardy. Óleńderi jıi jarıalana bastady.

Sodan ne kerek, 1962-jyldyń jaz aıynda aıaq asty buzyldy. Meni jeńge ornyna sanap, Naqa deıtin. Bir kúni asa kóńildi qalpynda:

— Al, Naqa, buıyrsa, almatylyq bolasyń, kóshemiz, — dedi áı-sháı joq,

Shynymdy aıtsam, men buǵan nanbadym. Óıtkeni astanaǵa bala-shaǵamen kóshe qoıatyndaı jınaǵan qorynyń joǵyn bilem. Eki inisi de, balalary da jas. Men bolsam, otyrǵan bir masylmyn.

— Sonda qaıda baramyz? Úıdi qaıtesiń, balam-aý, — deımin.

— Qoryqpa, Naqa! Óleńim óltirmeıdi. Asyraıdy bárimizdi, — deıdi mańdaıy jarqyrap.

Sóıtip, aýyldan astanada kóshtik de kettik. Daıyn turǵan úı qaıda. Tastaqtan Shynyqul degen qazaq shaldyń kishkentaı eki aýyz úıin jalǵa aldy. Ras, ol kezde páter aqy arzan. Aqsha da tapshy. Balam radıoda, gazet-jýrnaldarda qyzmet istedi. Anda-sanda máz bolyp jańa shyqqan ólenderin kórsetedi. Ara-kidik bolsa da qalamaqysyn alyp, máre-sáre bolady.

Keń jaılaýda ósken adamǵa yǵy-jyǵy qalada kún keshý qaıdan ońaı bolsyn. Qysylyp-aq júrdik. Men de, kelinim Lashyn da, Muqaǵalıdyń ózi de syr bermedik. Sóıtip júrgende bizdiń shańyraq aıaq astynan shaıqaldy.

Muqaǵalıymnyń Maıgúl degen qyzy jol apatynan jazym boldy. Mine, osydan bastap balam sendeı buzyldy. Qatty kúızeldi. Iyǵy túsip, sylynyp sala berdi. Minezinde de ózgeris paıda bolǵandaı boldy. Sóıtsem, ne kitabyn shyǵara almaı, ne qamqor alaqannyń shýaǵyna bólene almaı qınalyp júrgen kezi eken ǵoı. "Jyǵylǵanǵa judyryq" degendeı, oǵan qyzynyń ólimi qosylyp, júnjip-aq, ketti. Sóıtip júrip tolassyz jaza berdi. Ne jazǵanyn qaıdam...

Páter jaldap birtalaı jyl áýre-sarsańǵa tústik. Birdi-ekili juqa kitaptary shyqty. Qazir qaı jyl ekenin de umytyn otyrmyn, Internasıonalnaıa degen kósheden eki-úsh aýyz tas úı tıgendegi qýanǵany áli esimde.

Bizde áý bastan-aq baılyq kóp bolmaǵan adamdarmyz. Álgi ádemi úıge kirgendegi barymyz — Qarasazdan kelgen úlken tekemet. Sony eń úlken bólmege jaıyp tastap bala uqsap kep aýnaıdy Muqaǵalı. Joldas-joralary sol tekemet ústinde otyryp, jaıylǵan dastarqannan sýsyn-sharaptaryn ishedi. Bárimiz mázbiz.

Bir kúni balam men kelinimdi bir aqyn joldastary shaqyryp áketti de, men úıde jalǵyz qaldym. Tas úıde ári otyryp beri otyryp ishim pysty. Sodan jaǵalap esikti ashyp, dalaǵa shyǵyp kele jatsam, orta jastaǵy bir deneli er adam:

— Qaıdan júrgen kempirsiń? Kimdi izdeısiń? — deıdi.

— Urymyn! Al qaıtesiń, — dedim men de qıqarlanyp.

Sóıtsem, álgi menimen ázil aralas sóılesip turǵan

Qýandyq, degen úlken aqyn eken. Tanysyp-bilisken soń qoıar da qoımaı, úıine ertip kirgizdi.

— Biz osynda kórshimiz. Myqty aqynnyń sheshesi ekensiz. Qonaǵym bolyńyz, — dep úıine kirgizdi. İshim jylyp qaldy. Qanyp shaı ishtim. Muqaǵalı kelgen soń kórshi aqynnyń shaı bergenin aıttym. Ol balasha jadyrap, maqtanyp qaldy...

Toqsanyń ońaı jas pa, táıiri! Birdi aıtyp, birge ketip qalam: Muqaǵalıdyń tirshiliginde mansap pen baılyqtyń qyzyǵyn kórmegenine týǵan anasy — men, jan jary Lashyn kýá. Biraq, dáýletimdi molaıtaıyn, qyzmetimdi joǵarylataıyn dep basyn qatyrǵan emes. Keıde aptalap ústelinen turmaı óleńmen arpalysqanda úıinde ne bar, ne joqqa nazar da salmaıtyn. Sondaıda Lashynǵa janym da ashıtyn. Keıbireýler: "oı, ol ondaı edi, mundaı edi" deıtin de shyǵar. Balamnyń ony sharshatqan kezi bolǵan joq dep qalaı aıtaıyn. Erkelep ketetin kezin de kórdik. Túnergen aspandaı muńdy sáti de bolatyn. Qýansa óleń úshin, shyqqan jańa kitaby úshin qýanatyn. Týǵan jeri — Qarasazyn maqtana aıtatyn. Aýylǵa jıi qatysýdy armandaıtyn. Baryn, erkelep maýqyn basyp ta týrdy. El. degen altyn besik qoı.

Jasy qyryqtan asqan soń-aq, ne aýrý ekenin qaıdam, áıteýir bir dert jabysty. Anda-sanda taryǵyp otyryp qınalǵanyn,uıyqtaı almaı shyqqanyn aıtatyn. Ara-arasynda aýrýhanaǵa jatyp emdelip te júrdi. Qaıtadan aýyrdy...

Ólerinen biraz jyl buryn Máskeý baryp, ádebıetshilerdiń úlken oqýyn oqydy emes pe? Ony da taýysqan joq,..

— Olardyń biletinin ózim de biledi ekem. Almatymdy saǵyndym. Balalarymnyń qasynda bolaıyn dep, kettim de qaldym, Naqa, — dep, meniń arqamnan qaǵyp qoıatyn jaryǵym!.. E, jalǵan dúnıe-aı.

Qaı aı, qaı jyl ekenin de bilmeı týrmyn, áıteýir qatty syrqattanyp júrgen kezinde álgi ataqty kámpázıtir Nurǵısa degen balam ekeýi tabysypty. Sonymen bir aıǵa jýyq birge júrip Muqaǵalı óleń jazypty. Nurǵısa onyń sózine án shyǵarypty. Ony keıin kelinim men balalardan estidim. Eki tentektiń birin-biri tapqanyn kórmeımisiń. Qazir aıtylyp, qalyń elge taraǵan kóp ánder sol Tilendiniń balasynyń úıinde týǵan dúnıeler eken.

...Áne, taǵy da birin aıtyp, birine kete berem. Keıde menen óleńge jaqyn balalar, tilshiler jıi suraıdy:— Apa, aqyn balańyzdyń ómiriniń sońǵy kezi jaıly esińizde ne qaldy — dep.

Bir baıqaǵanym, aýrý janyna batqanda qatty kúızelip-aq júrdi. Ánsheıinde taý tulǵaly shyraǵymnyń eti qashyp, iri súıekteri saýdyrap sala berdi ǵoı. Nesin aıtaıyn... Áıteýir qalamyn qolynan tastaǵan joq, Ońasha úıde kúbirlep, sóılep, tolǵatqan anadaı kúı keshken kezderin de kórdim. Sóıtsem, myna jalǵannan arǵy aýylǵa attanatynyn sezip, sońyna sózin qaldyrý qamymen jantalasqan eken ǵoı jazǵan bala?!.

"Aınaldyrǵan aýrý almaı qoımaıdy" degendeı, arystaı azamatymyzdan aıyrylyn ta tyndyq, Bul — 1976-jyldyń 27-naýryzy bolatyn. Qudaıdyń qudireti shyǵar, ıá bolmasa balamnyń talantynyń arqasy ma, ólgen kúnnen bastap qalyń el qara nópir boldy da ketti. Shynymdy aıtsam, pálendeı mansaby bolmaǵan, kóp qurmet te kórmegen balamnyń janazasy qalyń kópshiliktiń qabyrǵasyn qaıystyrar dep oılamappyn. Óziniń Qarasazynan aǵaıyn-týystary, aýdandyq gazettegi baýyrlary, naǵashy jurty men qaıyn jurtynan, osy Almatyńnan kóp adamdar jınaldy.

Muqaǵalıymnyń ólimi tusynda da qamqorshy aqyn aǵasy Ábdildá istiń basy-qasynda boldy. Bárin ózi basqardy.

Aıtpaqshy, Qarasazdan ishsin joqtap kelgen baýyrlary, Qalı deıtin aǵasy bar, bári aqyldasa kelip Muqaǵalıdyń, súıegin óziniń týǵan jerine — Qarasazyna alyp ketemiz degenge shyqty. Oǵan Ábdildá aqyn basý aıtyp, elmen mámlege keldi.

— Jigitter, — dedi ol — myna arystan bolyp jatqan aqyn bir ǵana Qarasazdyń balasy, sol aýyldyń aqyny emes. Bul degeniń qazaqtyń mańdaıyna bitken sanaýly jyr juldyzdarynyń biri jáne biregeıi. Muqaǵalıdy Keńsaıdaǵy kıeli aǵalarynyń qasyna qoıamyz. Buǵan kelisim berińder. Bala sizderdiki bolǵanymen, aqyn qazaq halqyniki!

Sonymen talaı jaısańdar men jaqsylardyń máńgilik besigi bolǵan Keńsaıdyń qushaǵynda jatyr meniń qulynym...

Naǵıman Batanqyzy
Aqynnyń anasy

---