InfoHub Logo

Men Muqaǵalı týraly jazýdy kópten-aq, oılap júrsem de, biraq batylym jetpegen. Qalaı jazý, neden bastaý kerek ekendigi maǵan jumbaqtaý boldy. Munyń bári buryn-sońdy jazyp, tóselmegendiktiń áseri bolar.

Meniń oıym: áńgimeni balalyq shaǵynan bastaǵym kelgen, biraq balalyq shaǵy keıde joq, keıde toq jaǵdaıda ótti. Ol turmysy ortasha ǵana semádan shyqqan edi. Súıener jalǵyz tiregi — ákesi maıdanǵa ketken. Ol sol kezdegi búkil qazaq, aýyldaryndaǵy soǵystyń aýyr muń-muqtajyn kórip, erte erjetken jastardyń biri ǵoı. Uly Otan soǵysy jyldary kezindegi aýyl balalarynyń ómirin, istegen qareketterin jazbaǵan qazaq jazýshylary joq desem artyq bolmas. Olardan men asyryp ta jazbaspyn.

Al, kóz aldymda ótken aqyndyq ómirin, qýanyshyn, renishin jazý qolymnan kele me? Sony oıladym. Qolyma qalam alsam, oıym shashyrap ketetin sıaqty. Muqaǵalı kózi tirisinde: "Jaz, jaz, qolyńnan birdeńe keledi" — degende tyńdatpaǵan qaıran minez, endi kishireıýge, qaıtseń de eńbektenýge, qınalýǵa ákep soǵyp tur.

Keıbir tilektester: "Muqańnyń ómirin jazyńyz, onyń syryn sizden artyq biletin eshkim joq, jazyńyz" — dep qolqalap júr. Jazý kerek ekenin, jazýǵa mindetti ekenimdi ózim de túsinetin sıaqtymyn, biraq, onyń qolymnan kelý-kelmeýi ekitalaı... Qalaı bolǵanda da sol syrlardy qalyq oqyrmanǵa bir jetkizsem degen maqsat jetegine jegildim. Jetkizdim be, jetkizbedim be — ony eske alý jazbalarymen tanysqan oqyrmandar ózderi saralaı jatar.

1949-jyldyń naýryzynda keıbir qıyndyqtarǵa qaramastan ekeýmiz úı bolyp, shańyraq, kóterdik. Men qazir sol kezde Muqaǵalıdyń táýekelge bel baılaǵan azamattyǵyna, aqylyna tánti bolam. Bul óte aýyr jyldar — joqshylyq jyldary, sarǵaıǵan saǵynysh jyldary edi ǵoı.

Alǵashqy úılengen jyldary bizdiń aýylda — Shıbutta (qazirgi Narynqol aýdany, Kırov atyndaǵy kolhoz) turdyq. Ol aýylsovettiń hatshysy, men segiz jyldyq mektepte til men ádebıet pániniń muǵalimimin. Ekeýmizdiń de ádebıetke jaqyn bolǵandyǵymyzdyń, qasıetti ana tilimizdi jaqsy túsine bilgenimizdiń bir-birimizdi túsinýge úlken kómegi boldy dep sanaımyn.

Qolymyzda ájemiz — Tıyn, enem — Naǵıman, eki qaınym — Toqtarbaı, Kórpesh bar. Soǵys jyldarynda, qıynshylyq jyldarda otbasynyń qamymen apamyz kolhoz basshylary qaıda jumsasa, sonda baryp, taý-tasta qańǵyp júrip qoı da baqqan, sıyr da saýǵan, egin de jınaǵan, áıteýir kórmegen beıneti qalmaǵan. Balalar ash-jalańash, kári ájesimen aýylda qalyp, olar da ólmestiń qamyn istegen. Osyndaı otbasy jınalyp, bir úıde osharly jan bolyp qaldyq,

Otbasynda jumys isteıtin ekeýmiz ǵana. Jańa otaýǵa tıtteı de bolsa kómegi tıer dep Naǵıman apamyzdy mektepke úı sypyrýshy etip ornalastyryp qoıdyq, Neniń bar, neniń joq ekeni kop bilinbeıdi, ol sol bir jastyq jyldarynyń áseri bolar. "Mahabbat — eń uly sezim" dep uly pedagog A.S.Makarenko aıtqandaı, ómir sáni mahabbat eken. Tóńiregiń tolǵan qýanysh, tolǵan baqyt!

Biz qosylǵan jylǵy mekteptegi oqý aıaqtaldy. Men QazPI-de syrttaı oqýshy edim. Instıtýttan shaqyrý qaǵaz keldi. Birde Muqaǵalı maǵan: "Renjimeseń, bıyl oqýǵa barmaı-aq qoı. El ishi ǵoı, qazaqshylyǵy bar. Kelin bop túse sala oqýǵa ketip qalypty demesin. Bıylsha dem al, meniń jaılaýda shopan bop júrgen Qushanbaı (Lenın atyndaǵy kolhozda, Naǵıman apamnyń týǵan aǵasy) degen naǵashym bar, soǵan baryp qaıtaıyq, Oqýdy ekeýmiz birge jalǵastyramyz", — dedi. Men, árıne, qansha týlaǵanymmen mynandaı keleli sózge kóndim. Sóıtip, oqý jyly aıaqtalyp, demalys kúnderi ótip jatty.

Bir kúni mektep dırektory alam ekeýmizdi shaqyryp kelýge bala jiberipti. Ekeýmiz de mektepke keldik. Mekteptiń ishi opyr-topyr kúıde eken. Dırektorymyz Tilesov degen orta jastaǵy adam. Ol kisi bizben amandasty da:

— Naqa (Naǵıman apamyzdy aýyl adamdary osylaı ataıtyn), myna mektepti jóndeýimiz kerek. Ol endi sizdiń mindetińiz. Jóndeýge bólek qarjy tóleımiz. Mekteptiń ishi-syrtyn aqtaýymyz kerek. Ák bar, jetedi. Lashyn da kómekteser, ázir bos qoı, — dedi.

Enemniń qolynan úı aqtaý kelmeıtin, ne jaýap aıtaryn bilmeı, maǵan jaltaq-jaltaq qaraıdy. Men sasqalaqtap qalǵan alamdy aıaǵandyqtan "kórermiz" dep úıge kettim. Sońynan alam da jetti. Sol ýaqytta tústik ishýge Muqaǵalı da úıge kele qaldy. Apam ekeýmiz mektep dırektorynyń aıtqanyn Muqaǵalıǵa da aıttyq, Ol da bizdi qostady.

— Qoryqpańdar, men de kómektesem. Bir jaǵynan bizdeı jas otaýǵa neni bolsa da úırenip, isteý artyq bolmaıdy. Ekinshiden, shıraımyz, — degende enemiz ekeýmiz de qýanyp, jeńildenin qaldyq,

Mektep úıi asa úlken emes. Úsh-tórt klasy, jińishke dálizi, kishkentaı muǵalimder bólmesi bar. Bul bólmege qoıylǵan temir peshke qysty kúni kóbinese muǵalimder ózderi ákelgen otynyn jaǵyp, jylytyp otyratyn edik.

Ertesinde-aq, jóndeý jumysyna kirisip kettik. Mekteptiń ishi-syrtyn aqtaıtyn Muqaǵalı ekeýmiz. Apamyz biz aqtaǵan klastardyń edenin jýady. Balalar sý tasıdy, azdap sylaǵy túsken jerine kerek bolǵanda laı jasaıtyn da solar.

Muqaǵalı klasty aqtaı júrip, bizge túrli áńgime aıtyp, kúldirip, kóńildendirip qoıady. Sondaı áńgimeniń biri esimde qalypty.

— Bizdiń aýylda keıbir dybystarǵa tili kelmeıtin Nursálı degen aǵamyz bar. Ózi óte momyn adam. Áıeliniń aty — Raýshan. Pysyq, er kókirek áıel. Bir kúni Raýshan jumystan kelse, kúıeýi tapa-tal túste tósekte uıqtap jatypty. Buzaý sıyrdy emip qoıǵan. Birdi-ekili qoı-eshkileri kelmeı qalǵan. Balalar da kórinbeıdi. Bul jaıdy kórip Raýshan qatty ashýlanady. Aıqaılap, kúıeýiniń janyna jetip keledi. Momyn kúıeýi shoshyp oıanyp, áıeliniń aıqaıynan qorqyp, betin basyp alypty. Uryp jibere me dese kerek.

— Eı, Rasan, jetedi, aı, Rasan, sandalma, eı, Rasan! — dep shalbarynyń yshqyryn bir qolymen ustap alyp, úı ishinde qashyp júr deıdi, — dep áńgimesin qyzyqtyra aıtyp jatqanda bárimiz de jumysty qoıyp, kúlkige bir keneldik. Sóıtip, kúlip-oınap júrip eki jetide mekteptiń ishi-syrtyn aqtap, jóndep bitirgenimizdi bilmeı de qaldyq, Bir kúni oqýshy qyzdardy shaqyryn, terezelerin jýǵyzdym. Kelesi oqý jylynda jumys istedik.

"Adam tek adamdar arasynda ǵana adam bola alady" dep bir danyshpan adam aıtqandaı, Muqaǵalı qaıyn jurtyna asa syıly boldy. Oǵan aqkóńildiligi, jaıdarlylyǵy, mineziniń ashyqtyǵy da sebep bolǵan shyǵar.

Aýylda ekeýmiz de qoǵamdyq jumystarǵa belsene aralasamyz. Áıteýir sharshaý degen joq. Muqaǵalı kóbinese malshylar arasynda. Ekeýmiz de úgitshimiz. Men sabaq, berip bitken soń dápter tekserý, klass jetekshilikke qosa, pedsovetterde baıandama jasaý, kórkemónerpazdar úıirmesin basqarý, gazet shyǵarý sıaqty bastan asyp jatqan jumystardy da atqaramyn. Biraq bárine de úlgerem. Ekeý bolǵan soń júk te jeńil.

Ózimniń ata-anam týraly birer sóz. Ákem — Ázimjan, qarapaıym kolhozshy, etikshi ári aǵash sheberi bolatyn. Aǵashtan nebir dúnıe jasaı alatyn. Arabsha oqyp, jaza biletin, qazaq gazetterine de kóz qyryn salyp júretin tabandy, saýatty adam edi. Kúndelikti el-elde bolyp jatqan saıasattarǵa da qulaǵy túrik. Bala kezindegi ótken ýaqıǵalardy umytpaı aıtyp otyrady. 1916-jylǵy dúrbeleńde Qytaıǵa aýlymen ótip ketip, bóten eldi jersinbeı; kelesi jazda qaıta kóship kelgenin, alǵashqy kolhozdasý, odan keıingi asharshylyq, asyra silteý, stalındik repressıa jyldaryn — bár-bárin de baıyppen áńgimelep otyratyn. Ásirese hat tanymaıtyn saýatsyz, jazyqsyz, momyn azamattardy toptap qamap: "Japonıanyń, Qytaıdyń shpıony" — dep jalǵan aıyp tańyp, kózin joǵaltqanyn aıtyp, keıde aýyr oıǵa batyp; uzaq únsiz otyryp qalatyn-dy. Sol bir aýyr jyldardaǵy qatygezdikti, ımansyzdyqty árkez eske salatyn.

Muqaǵalıdyń ómirdi túsine biletinine rıza bolatyn. Ákem de, sheshem de kúıeý balasyn unatty. Muqań da olardy janyndaı jaqsy kórdi. Ákem búkil aýyldyń aqylshysy edi.

Sheshem Máshıne (alǵash tigin mashınalary el ishinde paıda bolǵanda týsa kerek) balany da, úlkendi de aıaǵyn, kim ne aıtsa soǵan sene beretin, baryn el aýzyna tosatyn, ápendileý adam edi. Ózi kop jyldar qursaq kótermeı júrip, keıin egiz-egizden týypty da, on úsh perzentti dúnıege ákelipti. Sonyń tórteýi tiri boldy, úsh qyz, bir ul. Uly 1981-jyly qaıtty. Apam keıde meniń janyma kelip:

— Lásıma, (ata-anam qoıǵan esimim, keıin erkeletip Lashyn dep atap ketken, biraq áke-sheshem óle-ólgenshe Lásıma dep atap ótti), erkek shora erke minezińdi tasta, Muqaǵalıdy syıla. Erkek degen tabynýshy táńiriń bolady, qalqam. Ajyraıyp aldyna shyqpa, bedireıip betine qarama. Sen tómen etekti adamsyń. "Aǵash aıǵaıǵa qulamaıdy" sony uǵyn, — dep, jıi-jıi sybyrlap aqylyn aıtyp qoıatyn-dy, beıne bireý estip qoıatyndaı. Adam balasy bir qalypta tura ma, keıingi kezderde ashynǵanda aıtysyp ta, tartysyp ta ketetin kezder boldy ǵoı, alaıda apamnyń aıtqany ár sát esimde týratyn. Muqaǵalı aqyn emes pe, ondaıǵa óte keshirimdi boldy, sebebi aıqaıdyń neden shyqqanyn ózi de sezinetin.

Týǵan apamyz da: "sýyńdy tókkenim joq, jelińdi sókkenim joq, Alla, balalarymdy aman qyla gór!" — dep qudaıyna tabynyn, minájat qyp otyrǵan zamannyń momyn adamdary ǵoı. Sol apam aıtady: "Asharshylyq jyldary Ábjanym on bes jasynda aýdanda qyzmet istedi (1930 — 32 jyldary). Qalpaqtaı-qalpaqtaı quıma shaı ákep beredi. Ókimet bar malymyzdy ortaǵa tartyp alyp qoıǵan. Jeıtin túgimiz qalmady. Balalarymdy óltirip alamyn ba dep qoryqqandyqtan, tún jarymda turyp ortanyń qoıyna baram da jan adamǵa kórinbeı jelini tolǵanyn saýyp alamyn. Saýylǵan sútti bireýdiń kózine túspesteı etip pisirip, balalarǵa beremin. Quıma shaıdan kesek-kesek qyp salyp, qoıdyń sútin qatyp, qoıý shaı jasap, ony da balalaryma berem. Qur sútten góri shaı ári tamaq, ári jeńildeý bolady eken. Erteń erte kún kóterile qoı saýýǵa menen basqa áıelder attanady. Ol kezde malshysy da, belsendileri de qaptap júretin, áıelderdi qoıdyń mańyna da jýytpaıtyn. Sóıtip, balalarymnyń júregin jalǵaǵan kúnder de ótti ǵoı", — deıdi. Apamnyń aıtqany dál keletin. Oǵan bir dálel: 1937-jyly aǵaıym Kegende Oraz Jandosovtyń hatshysy bolyp istep júrgende, "Halyq jaýy Jandosovtyń syrlasy, sekretary bolǵan", dep ustap ketipti. Biz Shıbuttamyz ǵoı. Ákem baryp, jalǵyzyn otyrǵyzyp qoıǵanyn bilip keldi. Keshikpeı sol qamaǵannan Almatyǵa, odan Krasnoıarsk ólkesine aparyp, aqyry Kansk degen qaladan biraq, shyǵarypty. Biz Narynqol aýdanynyń Kırov kolhozynda týramyz. Ahmetqalı degen jaqyn týysqan aǵamyz Kegenge qysty kúni arbamen astyq tasıdy. Bir kezekte Kegenge astyq alyp bara jatqan sol aǵamyzdy kórip apam: "Eı, Ahmetqalı, Kegenge barasyń ǵoı, Ábjanym ar jaǵynan Kegenge kelip týrady. Sony tastamaı ala kel, shyraǵym", — depti. Shynynda da Ahań astyǵyn ótkizip, jolǵa shyǵyp, arbasynyń buzylǵan jerin qarap jatsa, ıyǵynan bireý tartty. Ahań ushyp turyp qarasa, aǵaıym eken. Azǵan, qý shóp syqyldy qýrap ketken, ústinde alba-julba kónetoz shekpeni bar. Ekeýi jan daýsy shyǵa jylap kórisedi. Sóıtip, Ahmetqalı aǵamyz apamnyń amanatyn aıtqanyndaı oryndaǵan eken. Qazirge deıin osy oqıǵany ózimizdiń aýyl ańyz ǵyp aıtady. Apamnyń emshilik qasıeti de bar. Tań atpastan aýyl adamdary kelip:

— Kishi apa (meniń apamdy aıtady), qaınyń tumaýratyp qapty, nemese kishkentaıym aýyryp qaldy, sony úshkirip ber, — dep jetelep ketedi. Apam olardyń sózin eki etpeı, úshkirip berip, úıge kep shaıyn qoıyp, solardyń tileýin tilep júrgenin kórip, keıde namystanyp ta qalatynbyz, biraq eshkimnen jaqsylyǵyn aıaǵysy kelmeıtinin oılasaq qýanatynbyz.

Muqaǵalı aýylda árkimmen til tabysa bildi. Soǵys bitkennen keıingi jyldardaǵy joqshylyq, tapshylyq ta halyqty júdetti, biraq, Muqań ondaı ıi túsip júrgen, adamdardy birdemde tiriltip jiberetin. Birde Muqaǵalıdy Shadıar degen týysqanymyz qonaqqa shaqyrdy. Ol kezderde qyzmetkerler otbasy bolmasa, qarapaıym aýyl adamdary sol úıdiń er adamyn ǵana shaqyratyn. Ol da soǵystan qalǵan jutańdyq shyǵar. Kop keshikpeı Muqaǵalı qonaqtan keldi. Qolynda oraýly túıinshegi bar, ony ústel ústine qoıdy da, ózi órge shyǵyp otyrdy.

Men:

— Muqaǵalı, atamyz senen basqa kimderdi shaqyrypty? — dep suradym. Muqań ózine-ózi dán rıza. Bylaı dep jaýap berdi:

— Ehe, qonaqta bolǵan tórt erkekpiz. Ekeýi — soqyr Ǵalı, ekeýi — jyndy Ǵalı, sonda tórt Ǵalımyz, — dep kúldi. Aıaq astynan mynandaı jaýapqa tańyrqap qalyp edik, ózi ári qaraı túsindire jóneldi:

— Eki soqyr Ǵalı degenim: bireýi Mysyǵalı (Shodıar atamnyń úlken balasy, bir kezi sheshek aýrýynan maıyp bolǵan), ekinshisi — Álimǵalı (Mysyǵalıdyń balasy, bir kózi qylılaý bolǵandyqtan, qurbylary muqatyp, ózinshe "at" beredi ǵoı). Endi eki jyndy Ǵalı degenimniń bireýi Asqarǵalı (Asqarǵalı degen aǵamyz soǵystan kontýzıa alyp kelgen, toqtamaı dolyryp sóıleı beretin, ańǵaldaý adam edi). Al eń sońǵy jyndy Ǵalı mine, aldyńda otyr, perızadam, — dep gazettegi oraýly etti bizdiń aldymyzǵa qoıdy. Osyndaı oılamaǵan jerden soz tapqyshtyǵy súısintetin. Ári mundaı kóńildi kezderi az emes edi. Tipti, keıin qalaǵa kelgende de kúndiz kóshede kimmen kezdeskenin, olardyń qalaı qarsy alǵanyn, qalaı sóılegenderin ózderinen bir aınytpaı artısik qabiletpen oınaqylana, qubyla otyryp, jyr ǵyp aıtyp berer edi.

Mektepte qabyrǵa gazetin shyǵarý meniń moınymda. Ádebıetten bergen soń ba, jylda bir ózgermeıdi-aq, Ol kezde saılaý degen úlken naýqan. Ekeýmiz de úgitshimiz. Saılaý bitkenshe janyń da qalmaıdy. Osyndaı bir kezekti saılaý naýqanynda gazet shyǵarýǵa daıyndaldym. Saılaýshylardy bir pıonerdiń kuttyqtaýy kerek boldy. Sol pıonerdiń atynan Muqaǵalıǵa aıtyp, óleń jazdyryp aldym. Óleńniń aty — "Pıonerlik sálem".

Shyn bolattaı shynyqqan jas shaǵynan,
Lázzat alyp, bilimniń asqarynan.
Sálem sizge, ata-ana — saılaýshylar,
Baqytty ósken Otannyń jastarynan!
Qarsy alaıyq saılaýdy shyn qyzyǵa,
Áıgili etip, álemniń shyń-quzyna.
Bir kisideı bereıik daýsymyzdy
Halyq súıgen Otannyń ul-qyzyna!

Mundaı óleńmen shyqqan gazetter oqýshylar arasynda bedeldi-aq, shurqyrasyp oqyp, ólenderin jattap alady.

Bul ýaqytqa deıin meniń tórkinimde jumys istegen edik, endi kelesi oqý jylynda Muqaǵalıdyń aýyly — Qarasazǵa kóship bardyq. Bizdiń aýylda tuńǵyshymyz Lázzat degen qyz bala dúnıege kelgen. Lázzatqa sýyq tıip aýyryp, alty aılyǵynda qaıtys boldy. Muqań qatty qaıǵyrdy. Túnde oqyp otyryp, keıde óleń jazyp tastaıdy. Ony menen basqa eshkimge kórsetpeıdi.

Muqaǵalı Qarasazǵa kelgen soń, jınalyp, daıyndalyn Almatyǵa oqýǵa ketti Alǵash shet tilder ınstıtýtyna (nemis tili fakúltet!) túsken eken, sony ary jalǵastyrdy. Jıi-jıi hat jazyp turady. Aýylda poshta bar. Hat kelmeı qalsa, telegrafpen sóılesip týramyz. Men endi otbasyna ıemin. Bar, joqtyń bári meniń moınymda. Eger Muqaǵalıdan hat keshikse boldy, jumysymda bereke bolmaı ketedi. Bir orynda otyra almaımyn. Sary jazdan kele jatqan mashınalarǵa qarap qoıamyn. Mashına Elshenbúırekti aınalǵanda dereý jarqyrap jaryǵy kórine ketedi. Sol mashınalar Muqańdy ákele jatqandaı elesteıdi. Ony oılaı-oılaı, keıde óleń shyǵarǵym keledi, keıde án shyǵarǵym keledi. Amal ne, ondaı talantty qudaıym bermegen soń, oıyńmen jubanyp otyrasyń da qalasyń. Eshteńe eser etpeıdi. Muqaǵalıdan hat kelgen kún men úshin úlken qýanysh. Meniń qabaǵyma qarap, Naǵıman apam da jaılanyn qalady. Júregi óte jumsaq adam ǵoı, dushpanyn da renjitkisi kelmeıtin. Ólsheýsiz aq, edil adam. Tıyn ájem búl kezde qaıtys bolǵan. Eń bastysy Naǵıman apam balalarǵa ıe bolady. Ol kisi bolsa, balalar meni izdemeıdi de. Apamyz ekeýmiz otandasyp, Muqaǵalıdyń tútinin túzý shyǵaryp jatyrmyz. Muqaǵalıdyń Almatydan jazǵan bir hatyndaǵy:

Kim kelip, kim ketpegen kóne ómirge;
Túsingiń oı-shuńqyryn kóre bil de.
Taǵdyryńa qaıtesiń qarǵys aıtpa,
Moıynda, shydap baqqyn kón ómirge!

degen jerleri meni talaı tolqytty. Keıde bul óleńdi "aqylyn aıtyp, shydaı týr degeni ǵoı" — dep oılaımyn da, keıde osyǵan qarsy joryp, ony sóge bastaımyn. Olaı oılasam da, bulaı oılasam da shydam kerek; shydaý kerek, basqa ne isteı alam?!

"Shydaýdyń ózi ashshy bolsa da, jemisi tátti" — depti ǵoı fransýz jazýshysy J.J.Rýsso.

Shydadym da, jemisin de kúttim.

Osylaı jalǵyzilikti júrgenińde jumysta qandaı qıyndyqtar kezdesse, úıde de sondaı qıyndyqtar dep kelip, esińnen tandyrady. Men qazir oılasam, sonyń bárine qalaı tózgenmin. Muqaǵalıdy qalaı kúttim!!!

"Jalǵanda kútý degen qandaı jaman" dep aqyn óz óleńinde aıtyp ótkendeı kútý — barlyq ómirime jazylǵan eken. Tipti, birge júrgende de, birge ómir súrgende de — kúttim, saryla kúttim. Sol úmit, sol kútý 1976-jyly 27- naýryzda short úzildi. Endi jańasha kútý bastaldy Árbir gazetten, árbir jýrnaldan, árbir aqynnyń óleńinen, radıo daýsynan, teledıdar kórinisinen, aqyn-jazýshylardyń áńgimesinen Muqaǵalıdy izdeıtin boldym. Esiminiń aıtylýyn kúttim.

Tiri kezinde kóbinese keshirimdi bolýdy oılaısyń. "Ákim bir ulttyki, aqyn bar jurttyki" dep, oǵan kir jýytqyń kelmeıdi, pendelik jasaǵyń da kelmeıdi, biraq adam balasynyń ómiri tym qysqa eken, eki úzeńgini teńestire almaı-aq kettik.

Biz aýylda turǵanda Muqaǵalı aqyn Toqash Berdıarovty jıi-jıi ertip keletin. Ekeýi dos boldy. Poezıa týraly keń pikirler aıtysatyn. Jasyratyny joq, men Toqandy syılasam, tek Muqaǵalıdyń kóńili úshin ǵana syıladym. Jalyndy aqyn, adal azamat, Muqańnyń dosy dep qanshama ózimdi-ózim úgittegenmen ony shyn júregimmen qabyldaı almadym. Onyń sebepteri ózime aıan, oqyrman qaýymǵa da túsinikti bolý kerek dep oılaımyn. Keıde:— Toqa, "aldyńǵy arba qaıda júrse, sońǵy arba sonda júredi" dep Muqaǵalıdy ózińe tirkep aldyń-aý. Onyń jaıyn da oılasań endi, aǵasyń ǵoı. "Alataýǵa shyqtyń ba, qaraǵaıyn jyqtyń ba" degendeı, sózińdi eki etpeıtin shyn dos taptyń, is júzinde de sondaı adal dos bolsań etti, — dep týra aıtyp renjisip te qaldyq, Ondaıda Muqaǵalı jetip kelip ortamyzǵa túsedi. Dereý birdeńeni aıtyp tastap, kóńilin qaldyrady-aý dep oılaıdy ǵoı. Degenmen Toqash aýyr minezdi, jelikpesi joq aqyn emes pe:

— Áı, Lashyn, áı, Lashyn, mineziń-aı! — dep daýsyn kótermeı aqyryn abaılap aıtyp otyryp qalady. Muqaǵalı oqýyn jalǵastyrýmen birge Almatyda radıoda da qyzmet istep júrdi. Erteń erte: Almatydan sóılep turmyz! — degen daýsyn estigende bir jadyrap qalamyz.

Muqaǵalıdyń daýys yrǵaǵyna, ashyqta aıqyn mánerine, óleń oqyǵandaǵy kúmbirlegen qońyraýdaı daýsyna tańdanyp, súısinip, tyńdap otyramyn. Muqaǵalı oqyp bitkenshe men de radıo qabyldaǵyshtyń janynan kete almaımyn. Mánerine keltire, ár sózdiń boıaýyn jetkize oqýdy qaıdan úırendi eken dep bir jaǵynan tańdanǵandaı bolam, bir jaǵynan daýsyna tánti bolam. Daýsy keremet!

Muqaǵalıdyń Almatyda júrip qalýy qanshama ósekter ákeldi. Oǵan da tózesiń. Ásirese, ósekter jalǵyz júrgende janyńdy qalaı qarıdy! "Kúıip, janyn súıgen ǵashyǵyńnyń saǵan selqos qaraýynan ashshy azap joq" dep uly jazýshymyz A.M.Gorkıı aıtqandaı, ósek sózder ózegimdi órtedi-aq.

Ósekter... Ósekter... Ósek kimniń júregine qanjar salmaǵan, ósekter kimdi ajyratpaǵan. Osyndaı "qolmen qoıǵan" ósekterge Muqaǵalı ermeıtin, elemeıtin. Men áıel adam emespin be, tez ashýlanyp, kúıip-pisip qalatynmyn. "Muqaǵalı muny balasymen jeńgedeı alypty" degendi estigende, tipti jumysqa barmaı, jatyp a^dym. Búkil aýyl meni qoldan ósirgen, búkil aýdan biledi ǵoı, solar kýá.

Shákirtterim de qanshama! Ósek degenińiz mıkrobtar sekildi óte tez órbigish. Aqıqatyn kóre tura keı adamdar osyǵan mamandanyp ta ketetin sıaqty. Bul ósekter Muqaǵalı burqyratyp óleńderin jazyp jatqanda da, aýyryp emhanada bir tamshy sý juta almaı jatqanda da, tipti ólgennen keıin de, sýmańdap jatty. Ósek aıtýshylar kókı bersin! "Jaqsynyń artynan sóz eredi" degen. Óleńderi órtteı, daryny daýyldy aqyn Muqaǵalıdyń keıbir tentek minezderine keshirimmen qarap, sarǵaıa kútken, qazaqtyń qarapaıym qyzy, onyń súıikti balalarynyń anasy, adal jaryna sol ósekshilerdiń bas ıýlerine bolady. Ósegin aıta otyryp, sodan lázzat alatyn, áńgimesine ondaı ótirikti qospasa as batpaıtyn adamdardyń aýzyna qalaı qaqpaq bolaıyn.

Meniń ómirden bir toqyǵanym: qudaı, eń birinshi ótirikten, ósek-aıańnan saqtasyn dep tileńiz! Men aýylda júrgende, Muqaǵalı Almatydan qyzyl jeıdesimen alaýlap kele jatqanda, "men jeńýshimin" degendeı aýyldaǵy barlyq ósek-aıańdy ysyryp, mańdaıy jarqyrap, kúlimsirep birden balalaryn qushaǵyna alatyn. Ózi qyzyl tústi unatatyn. Ol týraly Toqashtyń óleńi de bar ǵoı.

Muqaǵalıdyń qabileti, talanty óte kúshti edi. Almatyǵa kelip ýnıversıtettiń fılologıa, fılosofıa fakúltetterine qınalmaı túsip, oqyp ketip júrdi. Al minezi óte kúrdeli. Bir oqytýshysymen qarsy kelip qalsa, oǵan kishireımeıdi de, sol oqýdy dereý tastap ketedi.

Muqaǵalı Almatyda bolǵanda, men kúndelik jazyp júrdim. Kúndelikke kezdesken qıyndyqty da, qyzyqty da jazyp qoıasyń. Sol kúndelikti Muqań oqyp (1954 j.), aıaǵyna mynandaı óleń jazyp qoıypty:

Sen de ómirden kóp jaǵdaıdy ótkizdiń.
Bizge baqyt ákeler-aý tek bir kún.
Júregimdi jylytar da, jubatar,
Úmit eter tentegim bar dep bilgin.
Meıli ǵasyr, aılar ótsin, jyl ótsin,
Tek ómirim senimenen bir ótsin.
Sen — baılyǵym, sen — baqytym, sen — dosym,
Sen — tiregim, sen keýdemde júreksiń!

Mine, osy shýmaqtardy oqyp otyryn, qalaı tebirenbessiń, qalaı súımessiń Muqaǵalıdaı shyn arysty! Onyń anaý-mynaý artyq minezderin qalaı keshpessiń! Keıde jastar óleńmen hat jazysyp jatady. Mundaı óleńdi hattar ekeýmiz úılengenshe jazylyp turdy. Olardy saqtaı almadym. Al keıin birimizden-birimiz shalǵaı júrgende, keıde sóz arasynda júretin birer shýmaq bolmasa, tutastaı óleńmen jazylǵan hattar bolǵan emes. Sol birer júrek jardy sózderin radıoda dıktorlyq qyzmette júrgende bir hatyńda bylaı dep jazypty:

"Proshý, ne obvınáı mená?!
Ýmoláú, zabýd vse, chto ıa tvorıl?!
Prostı, moıa lúbımaıa!

Moı samyı blızkıı jıznennyı drýg! Mojet byt, ıa zapachkal tvoıý lúbov, no ývajenıe k tebe sohranáetsá do konsa moeı jıznı! Ver, dorogaıa! Eto ıstına.

"Tak malo proıdeno pýtı,
Tak mnogo sdelano oshıbok"

(S. Esenın)

Sol kezde bolar-bolmas bir jaǵdaı bolǵan, biraq, onyń qalaı bolǵany keńinen sheshilgen. Odan Muqań aqtalǵan. Osy jaıdy da keıbireýler tiline tıek etpekshi. Osy hattardy kezinde mán bermeı, syrǵyta oqyp júre berippin. Al qazir qarasam árbir sózi bizdiń ótken ómirimizdi aıtyp saırap turǵandaı. Keı kezdegi ashshylaý ómir soqpaqtary bizdi alshaqtatqandaı bolǵanmen, negizgi keıipkerimiz aqyldy adam toı.

Keı adamdar shala túsinigin órbitip aıta jatar. Men Muqaǵalıdy dúnıeni tereń túsingen, kezdesken qıyndyqtardy óz basymen, óz biligimen qorytqan, qıynshylyqty jeńe bilgen danyshpan adam dep bilemin. Ol qandaı aýyr halde júrse de, balalaryn, altyn uıa otbasyn umytyp kórgen joq, Qaıda júrse de Qarasazyna, otbasyna jıi-jıi kelip júrdi.

Múmkin, bul da shyn mahabbattyń belgisi bolar.

Keıin mundaı tasymal ómir ózin ábden qajytqandyqtan, balalaryn asa jaqyn kórgendikten, uzap ketse olar joqtaıtyn bolǵandyqtan aýylǵa kelip segiz jyldyq mektepke orys tili pániniń muǵalimi bolyp ornalasty.

Muǵalim bolǵanda jaı muǵalim emes, oqýshynyń psıhologıasyn, kóńil-kúıin jaqsy biletin, olardy ózine magnıtteı tarta biletin, ártúrli ádisterdi jetik.paıdalanatyn bilikti, jalyndy muǵalim boldy. Jalpy Muqań qaı jerde jumys istese de, ózine sóz keltirmeı berile isteıtin, senimdi aqtaı biletin adam edi. Onyń bir ǵana osal jeri bar-dy. Ol alys komandırovkaǵa bir aı, jarym aıta jibergende, eki kún, úsh kúnnen artyqqa shydaı almaıtyn-dy.

Onyń Almatyda kóp júrip alý sebebi: ózi aqyn ekenin biledi, biraq eshkimge ashyp eshteńe de aıtpaıtyn. Aqyndyqtyń kilti de, túıini de, óristeýi de astanamyz Almatyda ótip jatty. Sondyqtan qaıda barsa da osy altyn ordamyzǵa jetýge asyǵyp týratyn edi.

Qarasazda qatardaǵy muǵalim bolyp isteýmen shektelgen joq. Óte kóp oqydy. Ataqty aqyn, jazýshylardyń shyǵarmalaryn shuqshıa oqydy, ómirin zerttedi. Oqyp otyryp, arasynda óleńder jazyp qoıatyn. Balalaryna, jer-sýǵa, el ishindegi keıbir keleńsiz kórinisterge arnalǵan óleńderi kóp-aq, Men keıde shydamsyzdanyn: "Óleńderińdi gazet-jýrnaldarǵa berip, olardyń pikirin túıip, el-jurtqa tanyla bermeısiń be?" — dep qoıamyn.

— Jaqsy jazý úshin jaqsy bilim kerek, men kóp oqyp, jan-jaqty jetilgenim jon. Jaqsy kóretin jazýshym Chehov: "Barmaǵyńnan bal tamǵan sheber bolǵyń kelse, barmaqtaıyńnan mashyqtan" — degen eken. Meniń til qudiretine túısinýim, sóz qudiretine súısinýim ájemniń áldıinen, anamnyń aq sútinen, halqymnyń ertegi-dastandarynan daryǵan. Endi qudaı bergen tyrnaqtaı talantymdy baıytýym kerek, ol úshin jatpaı-turmaı oqý kerek, oqý kerek! — deıtin.

Ózi jazýdan, oqýdan qoly bosaı qalǵan kezderi qara sýǵa baryp, balyq aýlap kelýdi, bir ýaq ańǵa shyǵyp, taý-tasty kezip qaıtýdy, shahmat oınaýdy qatty unatatyn. Keıin balalar eseıgen kezde oınaýǵa eshkim tabylmaǵanda uldary Aıbarmen, Juldyzben oınaıtyn-dy.

Muqaǵalı qol jazbalaryna óte uqypty boldy. Jeti saıyn jazǵandaryn qarap, tekserip, jaryqqa shyqqanyn bir bólek, shyqpaǵanyn bir bólek, aıy, kúnine qaraı rettep otyratyn. Asa bir qıyn kezderde jazǵandaryn jyrtyp, qaq aıyryp tastaǵan sátteri de bolǵany maǵan málim.

Kóńildi otyrǵan kezderinde dámdi tamaq ishýdi jek kórmeıtin. "Ash erkek arystannan da aıbarly, seniń aldymen tamaǵyń ázir bolsyn!" — deıdi. Al úlken shyǵarmalar jazýǵa otyrǵanda, tamaqty da, basqany da umytyp ketetin. Esine salyp, álsin-álsin shaqyryp, dastarqan basyna áreń keltiretinmin.

Muqaǵalıdyń bolashaǵy — aqyndyq armanyna qol jetkizý úshin 1962-jyly jazda, túk daıyndyǵymyz bolmasa da Almatyǵa kóship keldik. Ábdibek degen baýyrym kolhozda mehanık bolyp isteýshi edi. Sol eki mashınamen kóshirip keldi. Keıin de jıi kelip halimizdi bilip turdy. Árıne, qala aýyl emes, qaınap jatqan, sheshýi joq, jumbaǵy kóp úlken ómir eken. Ómirimiz endi ǵana bastalǵan sıaqtandy. Qalaǵa kelgen soń, aýylda basshy qyzmetterde istep júrgen, Moskvanyń tehnologıalyq ınstıtýtyn bitirgen baýyrym Ázimjanov Ábdimútálip bizge únemi kómektesip turdy. Muqaǵalı qaıtys bolǵanda da, eseńgirep, ne isterin bilmeı esi shyǵyp ketken bizderdi jınap basý aıtyp, bas bolyp ólimdi jóneltisken kisi sol aǵaıym edi.

Qaıran, jan ashyr, jalǵyz baýyrym! Muqaǵalı ómirden ketkennen keıin de Kegennen osynda kúnde telefon shalyp, balalardyń amandyǵyn bilip týrdy. Sál qınalsaq, jerdiń alystyǵyna qaramaı, jetip keletin edi.

Óziń úshin ózegi órtenip, jany aýyratyn birge týǵan baýyr degen osylaı bolady eken ǵoı. Sol aǵaıym 1981- jyly sáýir aıynda qaıtys boldy. Endi hal suraıtyn adam shamaly. Muqaǵalıdyń eń jaqyn týysynan aýylda jalǵyz Asanov Ábdike ǵana bar. (Ol Narynqol aýdanyndaǵy Lenın atyndaǵy kolhozda mektep dırektory).

Búkil aýylymyz, aǵa-jeńgelerim Muqaǵalıdy kórgenshe saǵynyp turatyn. Ol bara qalsa qýanysh. Kúıeý bala dep, jezdesiniń qaljyńdasyn jatady. Óleńderiniń tili túsinikti, anyq bolǵandyqtan jeńgelerim Sháken de, Sara da tez jattap alady. Gazet, jýrnalǵa shyqqan dúnıelerin qıyp alyp, saqtap qoıady. Muqaǵalı aýylǵa barǵanda: "ana óleńdegi ana bir sózdi, myna óleńdegi myna bir sózdi qaıdan taptyń, qaraǵym-aý, qalaǵa barǵan sonda sol sózder umyt bolmaıdy eken-aý!" — dep dýyldasyp jatatyn dáıim.

Almatyǵa kelgen soń 7-lınıada páter jaldap turdyq, Úı degen aty ǵana. Apamyz, tort balamyz, ekeýmiz barlyǵy — jeti adambyz. Qysylyp-qymtyrylyp azaptanyp eki jyldan asa sonda turdyq. "Qýyrdaqtyń kókesin túıe soıǵanda kórersiń" — demekshi, qudaıdyń bizdiń shańyraqqa ázirlegen qasireti de bar eken. 1962-jyly qazannyń aıaǵynda on bir jarym jasta, altynshy klass oqyp júrgen qyzym Maıgúl jol apatynan qaıtys boldy.

Bul qaıǵy kópe-kórneý mekteptiń alystyǵynan, ári aýyldan kelgen balara qalalary kóshede júrý tártibin sol kezde mekteptiń jete túsindirip, qadaǵalap otyrmaǵandyǵynan bolsa kerek. Mektep Kırov kóshesinde edi. Qazirgi N4 mektep-ınternat. Kóp keshikpeı "Sosıalısik Qazaqstan" gazetinde istep júrgen Muqaǵalıdy jumystan bosatty. Partıalyq jarnany ýaqytynda tólemediń dep partıadan shyǵardy. "Bas aýyrsa, barsha dene syzdaıdy" degendeı Muqaǵalıǵa tıgen sonaý toqyraýdyń toqpaqtary, qyzymyzdyń ólimi bizdi qatty eseńgiretti. Es jıa almaı qaldyq, Aqyn jany aıryqsha názik, óte sezimtal ǵoı. Muqandy ýaıymǵa jibermeı, qaýmalap, qaırat berýge tyrystyq, Men muǵalimdik oryn joq bolǵandyqtan, bir jyl bos otyrdyń da kelesi jyly orys mektebine qazaq tilinen sabaq beretin bolyp, Oktábr aýdanynyń N20 mektebine ornalastym. 1964-jyly Muqaǵalıdyń "Ilıch" poemasy jup-juqa kitap bolyp shyqty. Jazýshylar Odaǵy as úıi eki otbasyna ortaq úsh bólmeli úı berdi. Sodan bastap eki jyl, úsh jylda juqa-juqa kitaptary shyǵyp turdy. Eptep qybyrlaı bastadyq. Sanatqa enbese de Muqań sannyń ishinde bar syqyldy.

"Tós bolǵanynda tózip baq, balǵa bolǵanyńda soǵyp baq" dep fransýz jazýshysy R.Rollan aıtqandaı, Muqaǵalı qyryq bes jastyń ishinde, eńbegine tıisti baǵasyn ala almaı, balǵa bolyp soǵa almaı, tós bolýmen dúnıeden ótti. Muqańnyń tamasha eńbegin kóre týra, túsine týra kóre almaýshylyq, mensinbeýshilik, jerlestik, rýshyldyq, aqyndy ishýge ıtermeledi. Tipti eń qorlyǵy — Muqaǵalı ólgennen keıin dabyraıtyp maqtap-maqtap respýblıkalyq memlekettik syılyqqa usynyp, biraq jeme-jemge kelgende sol syılyqty da qımady ǵoı.

Muqaǵalı kózi tirisinde ólenderin "qatal" tekserýden ótkizip, kóbin redaksıalarǵa bermeı júrdi. Sebebi redaktorlar jalbyr-jalbyr ǵyp "túzep" qor qylatyn.

Muqaǵalı tiri kezindegini bylaı qoıǵanda, 1979-jyly shyqqan "Ómir-ózen" kitabyndaǵy "Jan azasy" jyryndaǵy "Jetimder úni" bólimin qandaı maqsatpen redaktorlar julyn tastady.

"Raıymbek, Raıymbek" degen poema 1970-jyly kúzde jazylǵan. Sondaı "tekserýlerden" qorqyp, ony ózi tiri kezinde kitaptarǵa usynbady. Tek 1981-jyly "Lenınshil jas" gazeti jaryqqa shyǵardy. Keı aqyndar jazǵan óleńiniń sıasy keppeı, gazet-jýrnaldarǵa ala jóneledi. Al Muqaǵalı tez bastyrýǵa asyqpaıtyn. Ózi oqyp, joldastary aldynda oqyp, ábden óleńiniń shıraq, ekenine kózi jetken soń ǵana baspalarǵa usynyp júrdi. Qaıtys bolǵan soń jaryq kórmegen, basylmaǵan óleńderi birneshe jınaq, bolyp, baspadan shyqty. Olar gazet-jýrnaldardan da oryn aldy. Ómir súrgen az ǵana ǵumyrynyń ishinde artyna ulan-ǵaıyr jyr jazyp qaldyryp ketti. Halqyna qısapsyz rýhanı baılyq, mol mura qaldyrdy. Qazir keıbir jyrlaryn oqysań, aldaǵy ómirdi boljaǵandaı dál keltirgenine tańdanasyń. Áli de jaryq kórmegen óleńderi bar.

1969-jyly, 14-maýsymda Muqaǵalıdyń bir top óleńderi "Qazaq, ádebıetinde" jarıalandy. Jazylǵan óleńniń bári de bizdiń basymyzdaǵy ashshy shyndyq edi. Sol jyrlar jarıalanysymen Jazýshylar Odaǵy óziniń sekretarıatyn shaqyryp (Birinshi sekretary Á.Sháripov), óleńderdi dereý talqyǵa saldy. M.Maqataev óleńderi kúńgirt, kómeski, jumbaq pesımızmnen týrady, kúırektilik sarynda jazylǵan dep birinen soń biri ilip áketip, Muqaǵalıdyń basyn kótertpeı tastady da, gazettiń basshylary N.Ǵabdýllınge, jaýapty hatshy J.Táshenovke materıalǵa jaýapsyz qaraǵan dep tıisti sharalar qoldandy. Osyndaı janshý, jan-jaqtan shı júgirtý, túrtkileý Muqaǵalıdy qatty júdetip jiberdi. Bul osyndaı jaǵdaıdyń bireýi ǵana. Úıde otyryp bizder qosa kúızelemiz, biraq qoldan keler dármenimiz joq, ishten tynamyz. Amal joq... Sondaı mazasyz tartystardyń arasynda júrip densaýlyǵy da buzyldy. Jıi-jıi aýrýhanaǵa túsetin boldy.

Jaratylysynan tik minezdi adam ǵoı, talaılarǵa jaqpady. Pende bolǵan soń onyń da osal tustary bolady ǵoı. Qaıta sol osal tustarynan shyrmap, nashar jaqtaryn termelep, ústemelep, qalyńdata túsip, quzdan qulatýǵa tyrysqan adamdar da boldy. "Ǵalym bolýdan adam bolý qıynyraq," depti ǵoı bir danyshpan. Adam bolyp qalyptasýda bireý qısaıǵanda qol ushyn berý ekiniń biriniń qolynan kele bermeıtinin, óte kúrdeli dúnıe ekenin men Muqaǵalı ómirinen kórip, sodan oqyǵandaı boldym. Osy kezdegi joǵarǵy basshylarymyzdyń rýhanı mesheldigi, kertartpalyǵy, otbasynyń aýyr jaǵdaılary, tepse temir úzetin taý tulǵaly jigittiń densaýlyǵyn tómendete berdi. Onyń ústine "jyǵylǵan ústine judyryq," degendeı 1969-jyly qarasha aıynyń 5-juldyzynda bir kitap bolatyńdaı, daıyndap qoıǵan jyr dápterleri, azdaǵan prozalyq shyǵarmalary, ádebı syndary, gazet qıyndylary portfelimen joǵalyn ketti. Bul óleńder qaıtyp tabylmady, qaıta jazylmady. Kúni búginge deıin odan esh derek joq,

Qolymda bılik bolsa, eń aldymen óner adamdaryna keshirimdi bolar edim. Olarǵa jyly júzben qarap, demep otyrý azamattyq paryz der edim, halyqtan shyqqan talant sol halyqtyń álemge atyn shyǵaratyny áý bastan belgili.

Muqaǵalı týraly oılaǵanda kóz aldyma eki túrli Muqaǵalı týra qalady. Bireýi — kún shýaqty, jaıdary minez, kúlimdep, júzinen nur shashyn turǵan, ústine taý qulatsań da kótere beretin qaısar tulǵa. Ekinshisi — azýyn qaırap atylýǵa ázir turǵan aıbarly arystandaı qaharly keskin. Ol kezde júzine týra qaraı almaısyń. Aqyryn júrip, andap sóılep, jymıyn jyly sóıleýge árekettenesiń.

Muqaǵalıdyń árqalaı minezi bar edi, sonyń ishinde ápendilik qylyqtary da kezdesip qalatyn.

Bir kúni, jaz aıynyń bir keshinde Muqaǵalı úıge keldi de (Panfılov kóshesindemiz) sheshinip, jýynyp jatyp qaldy. Biraz ýaqyt ótken soń tamaq jasap, ol da balalarymen asyn ishsin dep, jatyn bólmege kirsem, ol oıaý jatyr eken.

— Eı, Lashyn, beri kel, kel beri! — dedi shydamaı.

— Iá, men ózim de kelip týrmyn, ne aıtpaqshy ediń?

— Qolyńa qaǵaz, qalam al! Súıt te jaz! Jaz! Erteń kesh bolady! Bol! Bol! Bul qaǵaz óz atyńnan túıgeniń, meniki emes, — dedi.

Qaǵaz alýǵa da múmkindik bermeı, asyqtyrdy. Ústeldiń ústinde qalam jáne kishkentaı baldyrǵandarǵa arnalǵan úlken sýret kitapsha jatyr eken. Sonyń taza betin yńǵaıladym da:

— Al, ne jaz deısiń, men daıynmyn, — dedim.

— Aldymen búgingi kúndi, aıdy, jyldy qaǵazǵa túsir. Jaz! Jaz! Men "a" desem "a" dep jaz, "b" desem "b" dep jaz, — dep sózin ári qaraı sabaqtady.

— Men — Lashyn Ázimjanqyzy. Muqaǵalı Maqataevtyń zańdy áıeli, nekemiz qıylǵan. 1949-jyldyń 30-naýryzynda qosylǵamyz. Birimizdi-birimiz súıip qosyldyq. Eshkimniń jeń ushyn, jylýyn kerek etkemiz joq. Meniń erim Muqaǵalı Maqataev adamdyǵy da, aqymaqtyǵy da mol kisi edi. Onyń bárin qudaı aldynda keshiremin. Eı, jańadan qosylǵan jaryqtarym! Birińe-biriń til tıgizý — baqytsyzdyqtyń basy. Sol úshin birińdi biriń aldama. Aldasań báribir kózińe kórinedi. Ómirinde "anaý sezbeıdi" dep birdeńe isteı kórme. Ol báribir ashylady.

Keshegi ótken er Muqaǵalıdyń aqymaqtyǵyn bir poezd tartyn júre almaıtyn. Darhandyǵy sonsha, qaltasyna eki som tússe, araq, satyn alsam ba eken, at satyn alsam ba eken dep búkil Almatyny súzip shyǵatyn, qaltasyndaǵy eki-aq, som ekeninde jumysy bolmaıtyn, beıbaqtyń. Aramdyǵy joq, aqymaqtyǵy sondaı, ózi iship júrgen araqtyń da baǵasyn bilmeı bul dúnıeden ótti. Álgi bizdiń úıdegi balalardyń ákesi. Zamanynda armanyna jetpegen kisi edi. Áı, bir esek, haıýan edi. Haıýandyǵy sondaı, ózin-ózi syılamaı ótti. Onyń aýyrmaıtyn jeri joq, on túrli aýrýy bolýshy edi, baıǵustyń, — dep sózin aıaqtady da, — osyny bir jerge tyǵyp qoı", — dedi. Men bul qaǵazdy óziniń jazý ústeliniń tartpasyna salyn qoıyn, tósekke qarasam, sol eki ortada uıyqtap ketipti. Osy qaǵazdy 1973-jyly 28-sáýirde jazdyrǵan eken marqum. Óstip júrip dúnıeden ketedi dep kim oılaǵan. Sol kezde oıynda bir kúdiktiń bolǵany anyq.

Muqaǵalı óleń jazarda ústeliniń taza bolýyn, qoıǵan zattary oryn-ornynda turýyn, balalardyń tynyshtyq saqtaýyn qalaıtyn. Eshteńege alań bolmaı emin-erkin jazýǵa kirisip ketýdi kóńili qalaıtyn. Arnasynan asyp tógilgen shabyttan óleń-jyrdyń qaısysyn bastaryn bilmeı qalyń oıǵa kómilip otyratyn-dy.

Ol únemi úı jıhazdaryn aýystyryp qoıýdy jaqsy kóretin. Kóp jıhazymyz da joq, Men mektepke jumysqa ketsem, Muqań balalarǵa ústelderdi súrtkizip, oryndaryn aýystyryp-aýystyryp qoıypty. Birde osyndaı aýystyrýdan keıin bir joldastyń áıeli kelip edi:

— Nemene, jıhaz alǵansyńdar ma? — dep jan-jaǵyna qarap, turyp qaldy.

— Joq, á, beri ótińiz, bul Muqaǵalıdyń jalyqqanda isteıtin bir sporttyq jattyǵýy ǵoı, — dep shynyn aıtyp edim, Ǵaını qatty tańdanyp qaldy. Muqaǵalı bala ustaýǵa da, kútýge de óte sheber edi. Maıgúl degen qyzymdy qyrqynan shyǵaryp, syrttaı oqýǵa keldik. Muqaǵalı, Maıgúl úsheýmiz. Men oqýdan kelgenshe Muqaǵalı onyń tamaǵyn berip, jórgekterin qurǵatyp, uıyqtatyp tastaıdy. Sholpanymyz týǵan soń da men bir jyldan keıin mektepke kettim. Sonda ózi úıge bas bolyp, balalarǵa kómektesip, meniń joqtyǵymdy bildirmedi. Sol kezde qaınymnyń áıeli qatty aýrý bolyp, enem aýylǵa ketken-di.

Kóńili kelse Muqań kól-darıa bolatyn. Keıde palaý basatyn. Olardy "Buhar palaýy", "Namangan palaýy" dep at qoıyp alady. Palaý kóńildegideı bolyp shyqpasa, onyń kemshilikterin sóziniń dámdiligimen, mineziniń jaıdarlyǵymen toltyryp jiberetin. Qalaı pisirilse de jemeske ábdiń joq. Muqaǵalı anda-sanda balalaryna da, basqalarǵa da kórsetpeı nasybaı atatyn-dy. Ony ózi almaıdy, bazardan men alyp kelemin.

Úı bolǵan soń aıaq-tabaq, syldyrlamaı turmaıdy. Keı jaǵdaıda bárine de tıisesiń. Muqaǵalıǵa da, qudaıyna da tiliń tıip ketedi, bárine sybaǵa daıyn. Degenmen áıel adambyz ǵoı. Muqaǵalıdaı aqynǵa jar bolý degen qıynnyń qıyny.

Sondaı bir renjigenimde: "Eı, eı, qudaıda neń bar, meni-aqireı ber, jaratýshyǵa tilindi tıgizbe!" — dep kesip tastady.

Ózi "bir jaratýshy bar" dep otyratyn. Aýylǵa jolymyz túskende beıit basyna da baratyn, tanys týystardyń zıratyna dereý otyra qalyp, duǵasyn oqyp ketetin.

Ol 1970-jyly jazda qatty aýyrdy. Aýyrsa da Jazýshylar odaǵyna jumysqa baryp júrdi. Jumeken Nájimedenov ekeýi birge isteıdi. Jumekennen birde: Muqaǵalı qatty aýyryp júr, onda jumysta qalaı shydap otyrady?" — dep suradym. Jumeken: "Keshke deıin otyrady, eshkimmen sóılespeıdi, ózimen-ózi" — dedi. Úıde de kóp úndemeıdi. Apamyz aýyldan kelgen. Muqaǵalı jumystan kelgen soń tamaqqa da qaramaıdy, eshteńe jazbaıdy, oqymaıdy da, sondaı bir úndemestik shaqqa kóshkendeı. Ózim úı-ishine bildirmesem de, ishteı qatty qorqyp júrdim.

Sol kúni Muqań erte jatyp qalǵan edi. Balalarǵa tamaq, berip, jatqyzyp, jatyn bólmege kirsem, ol uıqtap jatyr eken. Anany-mynany oılap uıqym kelmedi. Túnniń jarymy boldy-aý deımin. Bir ýaqytta ol aıqaılap shoshyp oıandy. Men de ushyp turyp jaryqty jaǵyp jiberdim. Ózi sup-sur, terlep ketken. Oıana salyp shoshyǵanyn bilip, aıat oqyp ketti. Jaryq janǵan soń, balalarmen birge jatqan apam da keldi.

— Ne boldy, ne boldy, nege shoshyp oıandyń? — dep ekeýmiz eki jaqtan surap jatyrmyz. Shóldep qaldy ma dep ashyǵan kóje ákep berdim. Sony ishti de biraz otyryp:

— Qatty uıqtap ketippin. Janyma aqqa oranǵan bireý keldi de: "Balalaryńnyń bireýin qurbandyqqa ber, olaryńdy qımasań, óziń júr!" — dep silkilep jatyr. Sodan shoshyp oıandym, Naqa. Qorqyp týrmyn! — dedi óńi qashyp. Ary qaraı ne isterin bilmegen, daǵdarǵan qalpymen melshıip otyryn qaldy. Bárimiz de osy tústen shoshyp, úrpıisip, boldyq ta qaldyq. Sóılerge dármen joq.

Ómirde joqshylyqtyń neshe túrin kórgen apam baıǵus kóńili óte bos adam.

— Sabyr et, Muqaǵalıym, Muqashym, balalaryń jas qoı, qurbandyq dese men-aq baraıyn, jasym keldi ǵoı, qaraǵym. Seniń de, balalaryńnyń da sadaǵasy bolsam armanym joq! — dep jylap jiberdi. Men de jyladym. Muqań da ózin-ózi toqtata almaı bosap ketti. Birazdan keıin esin jıyp.

— Nıetimiz qabyl bolǵaı, biz táńiriniń qulymyz ǵoı, Jaratqannyń jaqsylyǵy kóp, tósegińe bar, dem al, Naqa, — dedi de tósegine jantaıdy. Azdan soń apamyz da balalardyń qasyna ketti. Óstip aýyryp júrgen keziniń birinde maǵan:

— Qaǵaz al da, aıtqanymdy jazyp qoı, meniń qalam ustaýǵa halim joq, — dedi. Men daıyndalyp, janyna kep otyrdym.

Ońǵa qara, solǵa qara, báribir,
Bul fánıdiń, jyn fánıdiń bári kir!
Múlde jańa jan-jaǵyń,
Jaqsylyǵyn tańdaǵyn,
Jamandyǵyn almaǵyn!!!
Ǵylym da bar, din de bar,
Qoqys ta bar, gúl de bar.
Adam-ata ólmesin,
Aqyrzaman kelmesin.
Qol qýsyryp Qudaıǵa,
Ǵylym men din birge bar! —

dep óleń shýmaqtaryn tógip-tógip jiberdi. Men jazýǵa áreń úlgerdim. Osy óleńderdi meniń dápterlerime aralastyrmaı, basqa bir jerge muqıat tyǵyp qoı, — dedi. Keıinirekte ony ózi qaıta jazdy.

Muqaǵalı 1974-75-jyldary jıi-jıi aýyryp, emhanaǵa túsip júrdi. Emdeý ornynda jatsa da, sál aıyǵa bastasa qolyna qalamyn alyp óleń jazýǵa kirisip ketedi. Sondaı kezderde alty, jeti, keıde segiz óleń jazyp tastaǵan kúnderi de bar eken.

— Óleńdi aýrýlar tynyshtalyp, uıqyǵa ketken soń, ashanaǵa baryp jazam. Meniń kabınetim — aýrýlardyń ashanasy — deıdi.

— Ózińdi-óziń kúshteı bermeseńshi, dem al, aldymen naýqasyńnan aıyq, óleń qaıda qashar deısiń, — deımin emhanaǵa barǵan saıyn.

— Men óleń jazýmen, óleń oqýmen aýrýymdy emdeımin. Óleńge kiriskende barlyq aýrýdy umytqandaı bolam. Qudaıym qolyma qalam ustaýǵa shamamdy keltirse, óleń óz-ózinen nóserlep tógilip jatady, — deıtin. Múmkin, ómiriniń qysqaryp kele jatqanyn, ár saǵaty esepte ekenin bilgen de bolar.

Muqaǵalı taǵy birde emhanaǵa 1975-jyldyń aıaǵynda, qysta tústi. Úlken balamyz Juldyz ekeýmiz jumystan keıin (bul kezde N9 mektep-ınternatta istedim) tamaq, alyp emhanaǵa bardyq. (Kosmonavt, Amangeldi, Komsomol kósheleriniń qıylysynda) Juldyz QazMÝ-diń zań fakúltetin bitirip, Gýrevke jiberilgen. Ákesi aýrý bolǵan soń, ol jumysynan suranyp kelipti. Muqaǵalı júdeý, nardaı jigit aryqtap, shúıkedeı bop, azyp bara jatqan syqyldy. Kózderiniń eti sarǵysh tartyp shúńireıe túsken. Sondaı júdeý júzine kózim túsip, qalaı kúrsinip jibergenimdi bilmeı qaldym. Hali aýyr adamnyń aldynda bul qylyǵymnyń ony qandaı kúıge túsireri de belgili. Dereý sózge aınaldyrǵan boldym. Muqań da sezip qalsa kerek, dereý Juldyzben sóılesip ketti.

— Endi kelip qalypsyń, kelgeniń durys boldy. Gýrevke barmaı-aq, qoı. Osyńnan da bir jumys tabarmyz. Óziń eshteme oılama! — dep balasynyń basynan sıpady. Sonan, qoshtasyp, túnde úıge qaıttyq. Ertesine keshke taman Juldyz ekeýmiz Muqańa taǵy keldik. Keshegiden sál kóńildileý eken. Ústel ústinde óleń jazǵan dápteri ashyq jatyr. Sol betten "Kúrsinbeshi" degen óleńniń shet jaǵasyn kórip qaldym. Osy óleńdi oqyp, meni qalaı sheber sýrettegenine tańdandym. Óleńin oqyp otyrǵanda, tóbem kókke jetedi. Tańdap qosylǵan jarym osyndaı ózime arnap óleń jazǵany úshin, eńbegimdi baǵalaǵany úshin, aıtar sózin dál tapqany úshin, bir aqyn óziniń jary týraly jazsa, osyndaı-aq óleń jazar, sol úshin men baqyttymyn ǵoı degen maqtanysh sezimge marqaıdym.

1973-jyly Muqaǵalı Gorkıı atyndaǵy ádebıet ınstıtýtynda oqydy. Ony bitirmeı, balalaryn, Almatysyn saǵynyp qaıtyp oraldy. Kim biledi, ómiriniń sońy taqalyp kele jatqanyn bilip, bir kún de bolsa ata mekenniń otynyń basynda bolaıyn dedi me, qaıdam. Muqaǵalı árqashan mekenin oqýdan joǵary qoıdy. "Rossıa mensiz-aq kún kórer-aý, al meniń Rossıasyz kúnim qarań" — dep Týrgenev aıtqandaı, Moskvada uzaq tura almady. Almatysyna jetýge asyqty. Ol bul ómirden erte ketetinin biletin (ony keıbir óleńderinde jazǵan da ǵoı). Keıde: "Men elý jyldyq toıymdy kóre almaımyn. Balalaryńa bas bol, meni joqtatpa, sen óziń ketkenshe azyq bolatyn dúnıe jazyp kettim. Soǵan ıe bol! Qysylmassyń! Ózińe-óziń myqty bol", — dep otyratyn. "Qoıshy, erteń ketetindeı, qaıdaǵy sumdyq oıdy qaıdan sýyryp alasyń. Kim aýyrmaıdy. Jaman oılama! Áli-aq, atyńa minesiń!" — dep qoıam, biraq, artynan seziktenip júrem. Ýaqytysynda aıtqandaryna mán bermegen ekenmin. Bul sózder meniń esimdi tez jınatqyzdy. Muqańnyń aıtqany aıdaı keldi. Mine, qazir jaqqanym Muqaǵalıdyń oty, namazym sonyń aty.

Bala degende onyń jan-dúnıesi bólek edi. "Tańerteń bala-baqshaǵa jylatyp-eńiretip ákele jatqan kishkentaılardy kórgende, ne isterimdi bilmeı, ilgeri basqan aıaǵym keri ketip júrgim kelmeı qalady. Solardy kórgen saıyn baldyrǵandar ómirinen alynǵan "Tańǵy uıqynyń táttisi-aı!" degen dastan jazýǵa daıyndalyp júrmin, sáti kelse", — dep otyratyn. Keıde dastanynyń josparyn da, qalaı jazatyndyǵyn da aıtyp qoıatyn. Amal ne, bul oıyn oryndaı almaı ketti.

Men jasymnan ádebıetti súıip óstim. Oǵan sebepker bolǵan óz aǵaıym bolsa, nemere aǵam Ábdúısin Ákimjanov (muǵalim, pensıada) ta kop áserin tıgizdi. Kitap oqýǵa qumarlyǵym osy kisiniń áserimen bastalǵan. Qazir óleńge degen qumarlyq burynǵydan da arta túsken. Muqaǵalıdyń qaısy óleńin alsań da qandaı ádemi, tili jatyq, Bir sózi, uıqasy shashaý shyqpaı oryn-ornynda tizilip, nóserlep, tógilip týrady. Adam balasynyń shyńyraýda jatqan oıyn, tulaboıyndaǵy nebir ádemi sezimderin qozǵaıdy, dál basady. Muqaǵalı poezıasy erekshe. Qartqa da, jasqa da, shopanǵa da, ǵalymǵa da túsinikti. Óleńderi — tunyp turǵan mýzyka.

Muqaǵalı poezıasyna tek sheber aýdarmashy men tereń taldaıtyn ádil synshylar kerek-aq.

Muqaǵalı — úlken oıdyń adamy. Ol kúrdeli jumys bastarda aldyn-ala oǵan kóp daıyndyq júrgizetin, jan-jaqty zertteıtin. "Baqyt — árdaıym batyl adam jaǵynda" demekshi, daıyndyqtan soń isine batyl kirisip ketedi. Aınaladaǵynyń bárin umytady. Jazyp bitken soń ǵana "Jospar oryndaldy!" — dep bir boı jazyp, masaırap, kóńildenip qalady. Sondaı bir kezde minezi jyldam Almagúl degen úlken qyzym:

— Papa, qansha óleń jazdyń, — demesi bar ma. Sondaı orynsyz suraqqa ashýlanyp qalǵan Muqaǵalı:

— Alma, sen eshýaqytta maǵan mundaı suraq, berme. Men toqyma stanogi emespin ǵoı, qyzym, — degende, Almamyz orynsyz, ári ańǵaldyqpen qoıǵan suraǵyna ókinip qaldy. Qaıtyn mundaı saýaldarǵa jýymaıtyn boldy.

Muqaǵalı pedagogıkalyq eńbekterdi, ádebıetterdi kop oqıtyn. Men aýylda jıyrma jyl, qalada on jeti jyl muǵalim bolyp jumys istedim. Muqaǵalı ekeýmiz qosylǵannan keıingi ómirimde, ol meniń jumystaryma kóp kómegin tıgizdi, aqylymen de, bilimimen de. Ásirese, qalada istegen jyldarda. Ashyq sabaq ótkizerde, tárbıe saǵatyńda, klasty bezendirgende, jınalystarda baıandama jasaǵanda, tipti keıbir kúrdeli sabaqtarǵa jospar jasaǵanda da mindetti túrde Muqańmen aqyldasyp otyrdym.

Bizdiń Aıbar degen balamyz basqa balalardan tentekteý boldy. Ol 12-qazaq orta mektebinde oqydy. Sol kezde ózimen bir oqıtyn Mısha degen joldasy bar-dy. Ol úıge kelip júredi. Bir kúni jumystan kelsem úıdegi balalar: "Bir orys qyzy kelip ketti. Aıbar saǵatymdy joǵaltty, sony taýyp berińizder deıdi", — dedi. Ertesinde, álgi qyz bárimiz úıde otyrǵanda taǵy keldi. Ákesi aldyn ala Aıbardyń saǵatty qalaı joǵaltqanyn surap bilgen. Saǵat ıesine Muqaǵalı: "Saǵatyń qalaı joǵaldy, aıtyp ber?" — dedi. Qyz bylaı dep baıandady:

— Men KazPI-diń sońǵy kýrsynda oqımyn. Qazir mektepte praktıkadamyn. Praktıkada saǵatsyz qıyn bolǵandyqtan mamam osy qol saǵatty satyp áperdi. Úıde sabaqqa daıyndalyp otyr edim, inim keldi de: "Maǵan saǵat óte kerek bop tur, syrǵanaqqa baratyn edik, Mısha degen dosymyz ekeýmiz. (Aıbardyń dosy qyzdyń inisiniń de dosy eken, ekeýleri kórshi eken)" — dedi. Men inime "Joǵaltyp alma" dep eskertip saǵatty berdim. İnim kóp keshikpeı qaıtyp keldi. Saǵatty dosy Mıshaǵa tastap ketipti. Sodan Mısha maǵan saǵatty ákelgen joq, ertesine sabaqqa ketip qalypty. Mektepte ol saǵatty Aıbar surap alady, biraq klasta muǵalimderden qorqyp taqpaı, úziliste partanyń astyna tyǵyp qoıady. Qońyraýdan keıin kelip qarasa, saǵat joq, Mısha ekeýi de izdep tappaıdy. Sóıtip saǵatymdy Aıbar joǵaltty, tóleńizder, eger tólemeseńizder dırektorǵa baramyn, — dep ses kórsete aıaqtady sózin álgi qyz.

Muqaǵalı;

— Qyzym, saǵatyń qansha turady? — dep surap edi:

— Otyz som, — dep jaýap berdi qyz.

Endi Muqaǵalı qyzǵa bylaı dep jaýap berdi.

— Qyzym, sen saǵatyńdy senip inińe berdiń, inińniń kóńilin qaldyrǵyń kelmedi. İniń dosynyń kóńilin qaldyrmaı Mıshaǵa berdi. Mısha Aıbar dosynyń kóńilin jyqpaı soǵan berdi. Aıbar saǵatty joǵaltyp aldy. Qaraǵym, saǵattyń joǵalýyna basty sebepker ózińsiń. Al úsh bala saǵan kómekshi aıypkerler. Men saǵattyń qunyn tórteýińe bólem, biraq ózińdi bul tólemnen shyǵaryp tastaımyn. Sebebi: birinshiden, inińe janyń ashydy, ekinshiden erteń mektep esigin ashyp, ustazdyq jolyn bastaıyn dep týrsyń. Mundaı ıgilikti isti tólemnen bastaýǵa bolmaıdy. Keleshegińe daq bolar. Sondyqtan, otyz somdy úsh jigitke teń bólemiz! — dedi de qyzǵa on som bergizip, — endigi jıyrma somdy eki baladan óndirip al, osy sheshimge rıza bol, qyzym, — dedi de kabınetine kirip ketti.

Qyz renjirin de, rıza bolaryn de bilmeı daǵdaryp týrdy da, raqmet aıtyp shyǵyp ketti. Mine, Muqańnyń ustazdyq táliminiń, ádildiginiń arqasynda daý-damaıdan osylaısha ońaı qutyldyq.

Muqaǵalıdyń balalaryn óte jaqsy kórgenin joǵaryda aıtyp óttim ǵoı. Qandaı qıyndyq, bolsa da balapandarynyń kóńilin qaldyrmaýǵa tyrysýshy edi. Áıtkenmen oryndy jerinde olarǵa talap qoıa bildi. "Eı, bátshaǵar, qazaq tilin durys sóıle, kópshil bol, báleńdi qulattym dep bóspe! Neshe óleń jazdyń deme, qalaı jumys istedińiz, áke? — dep sura. Ómirde ne nárseniń de óz zańy bar, sony buzbaýǵa tyrys", — dep óz basynan keshken qatelerin balalary qaıtalamasa eken deýshi edi-aý, jaryqtyq.

Qazaq tili demekshi, eki bala qazaq, eki bala orys mektebin bitirdi, bári taza qazaqsha sóıleıdi.

Osy jerde Muqaǵalıdyń balalary týrasynda birer sóz aıta ketkenniń artyǵy bolmas. Aqynnyń ómiriniń jalǵasy ǵoı, olar.

Muqańnan tórt bala bar, ekeýi — ul, ekeýi — qyz. Eń úlkeni Juldyz QazMÝ-diń zań fakúltetin bitirgen, qazir áskerı prokýratýrada tergeýshi bolyp isteıdi. Aıbar — qurylysshy. Almagúl — aýylda, kitaphanada isteıdi. Sholpan — shet tiliniń muǵalimi. Bári de, qudaıǵa shúkir, ómirden óz ornyn tapqan tárizdi. Aıbardan basqasy úıli-barandy.

Eger Muqań tiri bolsa, baılyǵyńa da, shaılyǵyńa da qaramaı Aıman, Aıjan, Roza, Ásel, Bolat syndy nemereleriniń qyzyǵyn qyzyqtap, ólenderin jazyn, bizdiń de, halqynyń da ortasyn toltyryn júrer edi-aý! Qaıteıin, taǵdyr óıtýge jazbapty... Endigi jaratqan ıemnen tilerim: Muqańnyń artyńda qalǵan tuıaqtary ómirden qaǵajý kórmeı, denderi saý, kóńilderi tetik júrse eken.

Aýrý bir jabysqan soń ketýi qıyn eken. Muqaǵalı taǵy aýyryp, tósek tartyp jatyp qalǵan soń, dárilerin berdim de, Almaǵa tapsyryp, jumysqa kettim. Úıde bir adam aýyrsa eshteńeniń berekesi bolmaıdy ǵoı. Keshke kelsem Muqaǵalı uıyqtaǵandaı keıipte, kózin jumyp jatyr eken. Óńi bop-boz. Júregim alaı-túleı bolyp, as ázirleıtin bólmege kirsem, Almagúlim bozdap otyr.

— Papam tipti nasharlap jatyr ǵoı, dáriger shaqyr. Erni keýip, álsirep qaldy. Azdap sýsyn berdim, kóp ishe almaıdy. Kúndiz bir dári bergenimde: "Alma, anaý balkonnyı, buryshynda órmekshiniń tory bar eken. Soǵan órmekshi bir shybyndy qamap alyp, keshke deıin zarlatty. Kórip jatyp odan ári qınaldym. Sol tordy qurtshy!" degen soń tordy sypyryp tastadym, — dedi Almagúl kóz jasyn súrtip. "Aqynnyń jany ne degen názik! Ózi áreń otyryp, shybynǵa jany ashyǵanyn qara" — dep oılap otyrmyn. Aldymda aýyr qaıǵy kútip turǵandaı sony oılap edim denem dirildep ketti. Túnge qalsa syrqaty odan ary aýyrlaıtynyn bilem. Ne isterimdi bilmeı, oı túbine jete almaı otyryp, Muqaǵalı óleńine birinshi "sát sapar" tilegen Ábdilda aǵamyzdan kómek suradym. Ábekeń qalalyq densaýlyq bólimine telefon shalyp, jaǵdaıdy aıtypty. Bir demde bir top dáriger mashınamen jetip keldi. Muqaǵalıdy eptep qaraı bastady, qan qysymyn ólshep, júregin tyńdap, ýkolyn salyp, dárisin berdi. "Aýrýhanaǵa jetkizbese bolmaıdy, úıde aýyr bolady", — degen soń Muqańdy dereý kıindirip, aýrýhanasyna apardym. Dárigerler birinen-biri estip dereý járdemdese bastady. Solardyń arqasynda, Ábekeńniń arqasynda, Muqańnyń beti beri qaraı bastady. Jıyrma shaqty kún emdelip, táýir bolyp, emhanadan shyqty.

Sol bir jyldary úlken úmitpen, eń bolmasa bir jumysqa ornalastyrar degen maqsatpen Muqaǵalı Qazaqstandaǵy "eń myqty" aǵamyzdyń atyna bar jaıdy aıtyn hat jazdy. Sol hattan kóp úmit kútip júrdik. "Aı sońynan ilesse, juldyz qaıda qashar deısiń" degendeı "myqty aǵamyz" bir habar berse, bári qalpyna keledi degen oıdamyz. Biraz ýaqyt ótken soń Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtet! shaqyryn jatyr degen habar aldyq, Ekeýmiz de qatty qýandyq. Barlyq jaǵdaıymyz dereý jaqsaryp ketetindeı bolyp otyrmyz. Muqaǵalıǵa men de ilestim. Sondaǵy jaıdy oılasam, kúni búgingideı júregim qan jylaıdy. Úlken úıge jaqyndap barǵanda, keń dálizde eki adam týr. Ekeýi de muzdaı kıingen. Sonyń bireýi "Juldyz" jýrnalyna kop jyl redaktor bolǵan Bekejan Tilegenov. Ózderi bizge qyr kórsetip: "Sen kim ediń, Maqataev?" — dep turǵandaı. Muqaǵalıdy sol dálizge shaqyryp aldy, men syrtta kútip qaldym.

— Siz úlken kisige aryzdanǵan ekensiz. Endi jumysyńyzdyń bárin de Jazýshylar odaǵy bitiredi, soǵan baryńyz! — depti. Otyr dep aıtý da joq, sálemdesý de joq, sonymen qaıyrymǵa kelmeı eki beıne joq boldy.

Tipti, jaı qarapaıym adamgershilik degen qaıda?! Eń bolmasa kabınetterine shaqyryp áńgimelespeı, adam qataryna eseptemeı, kresloda otyrǵanyna kisimsingen búrokrattar jerge tirideı tyǵyp jibergendeı boldy. Osyndaı qorlaý adam túgili, haıýandy da ashyndyrady ǵoı.

Osy bir topas minezder, keleńsizdikter aqynnyń qansha ǵumyryn qysqartyp jiberdi. Keıin Jazýshylar odaǵy da bir sóz aıtpaı, "Baıaǵy jartas, bir jartas" dep Abaı atamyz aıtqandaı, jyly júzin kórsetpedi. Birde akademıadan bir kisi kelip, Qazaq, Keńes ensıklopedıasy úshin Muqańnyń, sýretin, ómirbaıanyn jazdyryp alyp ketti. Onda ózi bar. Qarap júrdik. 1975-jyly 7-tom shyqty. Bul kezde Muqaǵalıdyń súıekti shyǵarmalarynyń bári basylyp, jaryqqa shyǵyn, halyqqa tanylǵan daryndy aqyn atanǵan kezi. Al ensıklopedıa Muqaǵalıdyń sýretin bermegen. Kitaptarynyń tizimin ǵana bergen. Ensıklopedıadaǵylardyń basqalarmen salystarǵanda Muqaǵalıǵa tarlyq jasaǵanyna qarnyń ashady. Beımálim bireýlerge sýretine qosa, maqalaǵa da etekteı-etekteı oryn bergen.

Kóp adamdar osyndaı júdep júrgen kezinde qol ushyn berýdiń ornyna, áıteýir bir lájin taýyp, quzdan qulatýǵa tyrysty, biraq Muqaǵalıdyń qazaq halqy aman bolsa, ataýsyz qalmasy haq. Muqaǵalı eńbegi, daryny, talanty, aqyndyǵy arqasynda eshkimge kiriptar da bolǵan joq, eshkim ony qulata da alǵan joq. Qaıta jyl ótken saıyn ár qyrynan jarqyraı tanylýda.

Men keıde tańdanam. Muqaǵalı jyr tókken jyldar toqyraý zamany boldy. Dál qazir sol toqyraý dúnıesinen artylyn turǵan ózgeristi kóre almadym. Mıymyzda sonyń tuqymy ketpesteı uıa salyp alǵan syqyldy. Qaısybir jazýshylar tili de baı, oıy da keń, bolashaq urpaqqa rýhanı tárbıe bere alatyn, qaı jaǵynan alsa da jotasy bıik shyǵarmalarymen baǵalanbaı qalǵanda, qaıdaǵy bir jazýshysymaqtar "qyz minezimen", hal-týrasymen memlekettik syılyqtarǵa ıe bolyp, eliniń "eleýlisi" halqynyń "qalaýlysy" bop ómirde shalqyp júr. Buryn kimder myqty ómir súrse, qazir de ómir solardiki. Qashan ádilettilikke qolymyz jetedi? Muqaǵalıdyń ulan-ǵaıyr eńbegi áli óz baǵasyn alǵan joq, Bireýler shyǵarmalarynda Muqaǵalıdaı kónbiske taý-taý júgin kótertip qoıyn, sol júktiń qalqasynda júrip, ózi maqtalǵanyna, kózge túskenine, óz qýlyǵyna ózi dán rıza. Álgi ıttiń arbanyń kóleńkesinde kele jatyn, myna arbany men súırep kele jatyrmyn, dep mardymsıtyn mysal óleńniń keri.

Teledıdar kórgende de, kıno kórgende de Muqaǵalı sonyń keıipkerlerimen birge qýanyp, qaıǵyryp otyratyn. Birde

Chılıde bolyp jatqan qaıǵyly oqıǵany kórip otyrdyq, Halqynyń uly sýretkeri Pablo Nerýdanyń ólimin estip, Muqaǵalı qatty túńildi, qınaldy, janyn qoıarǵa jer tappady. Sol habar bite salyp, Muqań dereý jazý ústeline otyryp "Chılı — shýaǵym meniń" degen poemasyn túnimen jazyn, ertesine gazetke baryp tapsyryp keldi. Eki-úsh kún ótken soń Moskva aqyndarynyń Pablo Nerýda týraly azaly ólenderin gazetterden oqydyq. "Uly aqynǵa jan kúızelisimdi birinshi ret jetkizgen men ekenmin!" — dep muńaıyp otyrdy.

Muqaǵalı ózi qatarly adamdarmen tez til tabysyp, dostasyp ketip júrdi. Birde Qaljan Nurmaqanovty, birde Qajyǵumar Qýandyqovty ertip kelip tanystyrdy. Biri ádebı synshy, jazýshy, biri qazaqtyń tuńǵysh teatr zertteýshisi edi.

Ánýarbek Dúısenbıevti de ári qurdasym, ári týysym dep jaqsy kórýshi edi. Ánýarbektiń "Qaharman qorǵan" degen kitaby baspadan shyqqanda ekeýi bizge kelip kitaptyń qýanyshyn atap ótti. Keterde Ánýarbek qoltańba jazǵan kitabyn syılady. Onda: "Muqashqa! Bir-birimizdi ózimdeı túsinetin uly týysyma! Altyn qurdasyma! İzdeıtin jalǵyz baýyryma! Á.Dúısenbıev", — dep jazylǵan altyn qoldarynyń tańbasy tur. Ór keýdeli ardaqty aqyn, ol da qaıtty dúnıeden. Shámil qurdasyn da unatatyn. Araǵa bir jyl, eki jyl salyp, úsheýi de ketti o dúnıege!

Orys joldastary da bolýshy edi. Gennadıı Krýglákov, Sergeı Kısılev degen ári jas, ári talantty aqyndar úıge kelip júrdi.

Úıde qoltańba jazylǵan kitaptar bir kebeje! Oqyp otyrsań birinen biri ótedi. Erekshe bir sóz óneri kórmesine kirgen sıaqty bolasyń. Onyń ishinde Andreı Voznesenskıı, Ýkraın aqyny E.Letúk te, A.Elkov, t. b. bar.

Osy aqyndardyń bári de aqyn júreginiń darqandyǵyna, óleńiniń úndi, qudirettiligine, keńdigine, talantynyń bıiktigine, óziniń jeke basynyń adaldyǵyna, azamattyǵyna bas ıedi.

Muqaǵalı, ásirese, ózinen keıingi sóz qadirin biletin, jańa ǵana qalamyn ushtaı bastaǵan jas aqyndardy, stýdentterdi top-tobymen úıge ertip keletin. Men basqa eshteńe bolmaı qalsa da, arpadan, tarydan, kúrishten kóje salyp ashytyp qoıam. Balalar da, Muqaǵalı da sony ishýge úırenip ketken. Meniń ýaqytym bolmasa, kójeni ózi salyp qoıady. Muqań jańaǵy júreginde alaýy bar jastardy úıge kirgizip, qatar-qatar otyrǵyzyp qoıady da: "Mynaý ashyǵan kóje, atańnyń asy, ishińder!" — dep shetinen úlestire bastaıdy. Jasyratyny joq, kóńildiń hoshy joqta, bárin qýyp shyǵam. Ony Muqań eseptemeıdi de, kek tutpaıdy. Ertesinde nókerlerin taǵy ertip keledi. Balalar esik jaqta "qalaı bolar eken?" dep tirelip, maǵan qarap turady. "Eı, qyzǵaldaqtar! Joǵary shyǵyndar! Jeńesheleriń ottaı beredi, oǵan qaramańdar!" — dep ashyǵan kójesin úlestirip jatady, darhanym. O da bir qatty saǵyndyratyn dáýren eken ǵoı!!

Muqaǵalı Jazýshylar odaǵyn óz jyly uıasyndaı, jyǵylsa súıeıtin, qysylsa kómektesetin aldyńǵy aǵasyndaı, keń tynys alatyn aq ordasyndaı kórdi. Búginge deıin sondaı Odaqty súıetinderdi bilmeımin. Jazýshylar odaǵy esine tússe "Odaqqa baram!" dep jazyp otyrǵan dúnıesin toqtatyp qoıyp, dereý jınalyp shyǵyp ketetin. Óstip "Odaǵym, Odaǵym!" dep ótti ómirden.

Muqaǵalı kirpigi áreń qımyldap aýrýhanada aqyrǵy saǵattaryn kútip jatty. Ábden aryǵan, sóıleýge shamasy joq, sol qalpymen jatyp, aqyryn kúshin jınap, aqyrǵy ret tilge keldi: "Lashyn, taksı ákel, Odaqqa baraıyq,.. Balalarym jas edi. Bitpegen jumystarym bar edi..." dep sybyrlap áreń-áreń aıtyp shyqty. Mine, qasiret kózime jańa kórinip túr, kózim eshteńe kóre almaıdy, jas sorǵalaýda. "Myna sumdyqty, Muqaǵalıdyń osyndaı halin kórgen kózim, eshteńe kórmeı soqyr bop qalsashy!" dep turmyn. Aıtýǵa tilim jetpeıdi. Muqańnyń sózin emdeýshi dárigerge aıtyp edim: "Sizdiń esińiz durys pa; myna halimen aýrýdy taksımen alyp júrmek ekensiz ǵoı. Onan da jaqyndaryńyz bolsa, habarlaı berińiz!"degeni. Jyly júzimen dem beredi dep sengen dárigerim, myna sózimen júregime qanjardy bir-aq, salǵandaı boldy. Súmireıip esim birde bar, birde joq, úıge áreń jettim. Ertesinde tili múlde joq bop qaldy da, tún aýǵanda qınalyp jatyp, qaıtys boldy...

Muqaǵalıdyń tili baı, halyq tili edi ǵoı.

Ol halqyn qalaı súıse, halyq ta ony solaı súıdi. Oǵan — jyrlaryna jazylyp jatqan belgili kompozıtorlardyń da, áýesqoı kompozıtorlardyń da ásem ánderi, qolyna qalam alǵan aqyndardyń arnaý óleńderi, sýretshilerdiń jasap jatqan birinen-biri ótetin Muqaǵalı portretteri, taǵy basqa da dúnıeleri — bári-bári kýá. Olardyń qaı-qaısysy da halyq súıispenshiliginiń belgisi bolsa kerek. Laýreattyqty "joǵarǵy top", myqty aǵalary qımasa da, el-jurty ystyq yqylasyna bólep, áldeqashan shyn baǵasyn, zor qurmetin berip te qoıǵan. Muqań halqyna pirindeı sendi. Sondyqtan:

"Árıne sýyq qaıǵy, sýyq qaıǵy,
Kóńilin halqyn, biraq sýytpaıdy.
Egerde halyq ózin umytpasa,
Baqyl bol, halqyń seni umytpaıdy.
Qaıyrymsyz qaǵazǵa eliń bas urmaıdy,
Saǵan degen saǵynysh basylmaıdy.
Tabytyńdy jasyrsa, jer jasyrar,
Al, ýaqyt, ózińdi jasyrmaıdy!"

dep tiri kúninde ol óziniń "Jan azasy" tolǵaýynda altyn árippen jazyp ketti emes pe!

Lashyn Ázimjanova
Aqynnyń zaıyby

---