InfoHub Logo

Dál qaı jyly jáne qaı kúni ekeni anyq esimde joq. Áıteýir meniń Muqaǵalımen tuńǵysh ret kezdesip, jaqsy tanys bolǵanym Qazaq radıosynyń mýzyka redaksıasynda edi. Men týraly habar berilmekshi eken. Daýysymdy jazyp alatyn bolǵan soń kelgem. Aldymnan arsalańdap Ánýarbek Baıjanbaev shyqty. Ol osynda bas dıktor. Ekeýmiz burynnan jaqsy tanyspyz. Amandyq surasyn otyrǵanymyzda bizdiń janymyzǵa keń jaýyryndy, búrkit tumsyq, palýan deneli jas jigit keldi. Eki betinen qany tamyp týr. Nurly eken. Batyl amandasty.

— Nuraǵa! Assalaýmaǵaleıkým! Men Muqaǵalı degen inińiz bolamyn. Ádeıi amandasaıyn dep keldim sizge. Raıymbek babanyń urpaǵymyn, aǵa.

— Bárekelde, baýyrym, bárekelde!

Surasa kelip onyń osynda dıktor bolyp qyzmet isteıtinin bildim. Qarasazdan astanaǵa kóship kelgenine de kóp bolmaǵan eken. Qart sheshesi, bala-shaǵasymen páter jaldap turyp jatqan syńaıy bar.

Ne kerek, ol ekeýmiz asa kop syrlasa almasaq ta birimiz jaıly birimiz ájepteýir habardar bolyp qaldyq. Men osydan bastap aqyn inimniń gazet-jýrnaldarda jarıalanǵan keıbir ólenderin oqyp ta júrdim. Jas jigittiń óleńderindegi qarapaıymdylyq, pen oılylyq, adam sezimin qozǵap ótetin qýattylyq jaqsy eser ete bastady.

Maqataev ekeýmizdiń ekinshi ret betpe-bet kezdesýimiz Jazýshylar Odaǵynda boldy. Ol jerge aqyn Tumanbaı Moldaǵalıevti izdep barǵam. Muqaǵalı Tumashtyń kabınetinde otyr eken. Meni ózine aǵa sanap, arsalańdap qarsy aldy. Biraz áńgime dúken qurdyq. Óner týraly, qazirgi kezeńdegi poezıa jóninde, án jaıynda ózimizshe syrlasyp, biraz otyryp qaldyq. Tumashqa óz basymda júrgen daıyn áýenge sóz jaz dep qolqa saldym. Muqaǵalı bolsa anda-sanda taý qyratyndaı minezben qozǵalaqtap qoıyn únsiz tyńdap otyr. Baıqaımyn, ol Tumanbaıdy, al Tumash ony jaqsy syılaıtyn sekildi. Sóıtip, meni qosqanda úsh baýyr — eki aqyn men bir kompozıtor óz zamanymyzdyń óneri jaıly kóńilde kóktegen biraz oılardy ortaǵa salyp, ózara oı bólisip, syrlasyp tarastyq.

Álgi kezdesýden soń Muqaǵalı maǵan etene jaqyn inim sıaqty bolyp ketti. Endi onyń shyǵarmashylyǵyna burynǵydan da basa nazar aýdaratyn boldym. Ózime erekshe unaǵan óleńderi týraly kezdese qalǵanda oǵan qýana aıtyp ta júrdim. Onyń shyǵarmashylyǵynda kóp aqyndarǵa uqsaı bermeıtin erekshelik, er minez bar ekenin ańǵara bastadym. Merzimdi baspasóz betterinde jaryq kórgen kólemdi dúnıeleri men shaǵyn ólenderin jas aqyndardyń jattap alyp aıtyp júretininen de habardarmyn. Biraq nege ekenin kim bilsin, sol jyldary Muqaǵalı poezıasynyń tabystary týraly eshkim mandytyp jaza qoımady-aý deımin. Iá, dál solaı. Tek Ábish Kekilbaev inimiz táýir dúnıe jazdy degendi estidim. Pendemiz ǵoı...

Myna tynymy joq tirshilikte árkim ár sharýamen baılanyp, tańnyń atysymen kúnniń batysyna deıin typyrlaımyz da júremiz emes pe? Máselen, men kompozıtormyn. Al Muqaǵalı aqyn. Ásirese jetpisinshi jyldardyń orta sheninde onyń poezıasy sharyqtaý shegine jetkendeı aspandady. Barlyq el, qalyń oqyrman Muqaǵalıdyń ózgege uqsamaıtyn dara talant ekenin moıyndasa da qolynda baspanyń tizgini, mansaptyq bıligi bar keıbir aǵaıyndarymyz oǵan jabyqqanda janashyr bola qoımapty. Óskendi óshirýge tyrysatyn qazekemniń ishten shalyp, syrttan aıdaqtaıtyny bar emes pe. Muqaǵalı da osyndaı soraqy áreketterdiń tuzaǵyna jıi tústi-aý shamasy. Men ony aqyn inimmen ońasha bir áńgimeleskende anyq sezdim. Biraq talanttyń aty talant qoı. Kedergiler kezdesken saıyn ol jigerine jiger qosyp, qaırattanyp, tamasha dúnıeler jaza berdi. Qyrsyqqanda sol jetpisinshi jyldardyń orta sheninde aqyn aýyr syrqat edi... Óziniń aıtýynsha baýyryna qatty kúsh túsken. Sonyń áserinen basqa ish qurylysy da álsireı bastaǵan. Jıi-jıi aýrýhanaǵa jatyp, emdelip shyǵyp júrdi. "Óleńdi óndirip jazyp júrmin. Endi budan basqa maǵan ne qaldy" degeni áli esimde. Nege aıtty eken osyny?..

1975-jyldyń kúzi. Ol kezde Muqaǵalı esh jerde jumys istemeı, úıde shyǵarma jazyp jatqan. Nege ekenin qaıdam, inimdi arnaıy izdedim.

Aqyry taptym. Ekeýara keń-mol áńgimelesken soń, men oǵan aǵa retinde qolqa saldym:

— Muqash batyr! Men seniń óleńderińniń qýattylyǵyn endi ǵana tolyq túsinip, endi ǵana tanyǵandaımyn. Ár sóziń halyqqa jaqyn ári uǵynyqty, qarapaıym. Endeshe nege óz halqyń aýzynan tastamaı aıtyp júretin ánge aınaldyrmasqa ony? Buǵan qalaı qaraısyń.

— Men buryn-sondy ánniń sózin jazǵan aqyn emes edim, aǵa... Osynyń ózi qalaı bolar eken...

Ol ájeptáýir oılanyp qaldy. Men qaıtalap qolqa saldym. Bul joly qarsylyq kórsetken joq. Tek aýyr kúrsindi. Sonda ne oılady eken?..

Bul kezde men Almaty qalasynyń Komýnısıcheskıı (qazirgi Abylaı han) kóshesimen Gogol kósheleriniń qıylysyndaǵy "Qarakóz" kafesiniń ústinde turatynmyn. Kelisim boıynsha Muqaǵalı ekeýmiz úıge keldik. Sol kúnnen bastap birimiz kompozıtor, birimiz aqyn retinde tapjylmaı otyryp jumys isteýge kelistik. Muqaǵalıdyń úıindegi kelin — Lashynǵa telefon arqyly habar berip, mán-jaıdy túsindirdik. Kim bilsin, alǵashynda kelinimiz erke aqyn men "shataq," kompozıtor birigip jumys isteıdi degenge senbegen de shyǵar... Meıli, nanyńyz, meıli, nanbańyz, sol joly Muqaǵalı ekeýmiz týra otyz kún boıy bizdiń úıde óndire jumys istedik. Men otyzdan asa án shyǵardym. Al ol sol ánderdiń bárine móldiretip turyn óleń jazyp shyqty.

Bul kúnde ıisi qazaq asa joǵary baǵalap, qurmetpen aıtatyn "Saryjaılaý", "Sálem berem Jetisýǵa", "Sónbeıdi, áje, shyraǵyń", "Esińe meni alǵaısyń", "Bolmasyn soǵys, bolmasyn", "Kel erkem, Alataýyma", "Dombyra — dosym" jáne basqa da kóptegen ánder týra sol otyz kún ishinde ári jedel ári sátti týǵan dúnıeler edi. Al endi ár ánniń kashtan jáne qalaı jazylǵany ózinshe bir-bir áńgimege arqaý bola alady. Men sonyń birnesheýine ǵana barynsha qysqasha toqtalýdy jon sanap otyrmyn.

Muqaǵalı ekeýmiz aıdan astam bizdiń úıde birigip jumys istedik dedim ǵoı. Sol kúnderdiń birinde aqyn inim ekeýmizdiń Baýyrjan Momyshulyna baryn, sálem berip qaıtýymyz kerek boldy. Báýkeńniń úıindegi jeńeshemiz qýana qarsy aldy da bizge eskertý jasady.

— Aǵalaryń senderdi kútip qaldy. Aıqaılap alýy ábden múmkin, — dedi. Jeńgemizdiń aıtqany aıdaı keldi. "Sógisimizdi" aldyq. Sosyn baryp batyr aǵamyz jazylyp sala berdi:

— Sender bilemisińder? Men myna shylym degen báleni nege jıi shegemin? Nege ana páleni?.. Qan maıdanda kóz jumǵan esil erlerdi, maıdandastarymdy izdeımin!.. Saǵynamyn solardy!.. — dep qaldy Báýkeń.

Men Muqaǵalıǵa, ol maǵan qarady. "Batyrdyń myna tebirenisimen bir án jazarma edi" dedim ishteı. Aqyn inim meniń bul oıymdy birden ańǵarǵandaı. Nanasyz ba, dál sol jerde meniń kómeıime belgisiz bir án yrǵaǵy, saǵynysh sazy kelgendeı boldy. Mazam ketti. Asyǵyp otyrmyn. Báýkeń bólme ishin kókala tuman etip áńgimesin sabaqtaıdy.

Momyshulynyń úıinen shyǵyp úıge jetkenshe men de, Muqaǵalı da tis jarmadyq. Men bolashaq, án týraly, al aqyn inim onyń sózi jaıly tolǵatyp kelemiz.

Úıge kire kúısandyqqa otyrdym. Muqaǵalı bolsa Darıǵa jeńgesine: "Maǵan ashanany beresiz be? Jumys isteý kerek", — dep ótinishin aıtty da qaǵaz-qalamyn alyp otyryp qaldy. Sóıtip dál sol kúni "Men senderdi izdeımin" atty jańa án dúnıege keldi. Sátti shyqty. Dereý ánshi Nurǵalı Núsipjanovty izdedik. Notaǵa endi ǵana túsken jańa ándi kórip ol da qýanyp jatyr.

Kim bilsin, sol kúni Muqaǵalı ekeýmiz Báýkeńniń úıine barmasaq, álgi án týar ma edi, joq pa?..

Eldiń súıikti ánine aınalǵan "Sarjaılaýdyń" týýy da qyzyq. Ol da aqyn inim ekeýmiz birge jumys istegen 30 kúnniń ishinde dúnıege kelgen shyǵarma. İlgeri bir jyldarda Muqaǵalı ekeýmiz aqynnyń týǵan jerinde, jaılaýda bolǵanymyz bar. Sol joly ol araq-sharapqa moıyn burmaı sary qymyz ishýmen boldy. Ózi biletin jer-sý attaryn aıtyp, týǵan jerin, aǵaıyn-týystaryn tanystyrdy. Jurt aıtatyndaı bógde "erkelik" kórsetken joq, Az kún bolsa da jaqsy demalyp qaıttyq, Sol joly bir malshy aǵasy tamaq, ústinde bizge ázil tastap edi:

— Eki birdeı tamasha talant ıesi jaılaý tórinde otyr. Biri ataqty kompozıtor, biri myqty aqyn. Nege myna jasyl jaılaý týraly án shyǵarmasqa. Naǵyz saryjaılaý degenińiz myna jatqan Shalkódeniń keń tósi emes pe, — dep qalǵan.

Sol sóz meniń kókeıimde kópten júretin. Muqaǵalı janymda bolǵan aıta jýyq ýaqyttyń sátti bir kúninde ómirge án keldi. Al aqyn inim lezde onyń sózin egildirip, tógildirip, qulpyrtyn týdyra saldy. Sóıtip "Saryjaılaý" áni shyqty.

...Jasyratyny joq, shynaıy júırikter men naǵyz talant ıeleriniń artyńda ártúrli sózder qalady. Bireý qosyp, bireý boıamalap jetkizedi. Tipti qaısybiri kóleńkeli jaqtaryn terip alyp, syr bildirmeı taratyp júredi. Búginde aramyzda joq Muqaǵalı jaıly az biletinder ony asyp ketken tentek, tek iship qana ómir keshken dep byljyraıdy. Bul — naǵyz qıanat. Birinshiden, ol asa eńbekqor ári erekshe talantty aqyn boldy. Erkelese eline, týǵan jerine, qadirin biletin aǵalary men jeńgelerine erkelegen shyǵar. Qaısybir ósekshiler aıtqandaı tek iship ǵumyr keshse, sońyna búgingideı asyl mýralardy qalaı qaldyra alar edi?

Men Muqaǵalımen ásirese onyń ómiriniń sońǵy kezeńderinde qoıan-qoltyq aralastym. Aǵasy retinde aqylymdy da aıttym. Sonda ańǵarǵanym ol pák sábı sıaqty móldir tulǵa edi. Kim biledi, ashshy sýdyń jeligimen minez ózgergen kezderi de bolǵan shyǵar. Al men úshin ol uıań da názik, aq, kóńil de kópshil, ári meılinshe qarapaıym azamat bolatyn. Ras, ádiletsiz mansapqorlarǵa qyrandaı shúıiletin. Ózin syılaǵan adamǵa ózegin jaryp beretin aq, kóńil edi. Sezimi qandaı ushqyr deseńshi?!

Birlesip jumys istep jatqan kúnderdiń birinde qala ortasyndaǵy Panfılovshylar parkin áıelim Darıǵa, Muqaǵalı úsheýmiz ábden aralap kelip, qyzyl kúreń shaıdy iship alǵan soń men Darıǵaǵa:

— Darıǵa, dombyramdy bershi maǵan, — deppin ǵoı.

Osyny baıqap qalǵan aqyn inim qaǵaz-qalamyn alyp,

bizdiń shaǵyn bólmeniń birine asyǵys kirip ketip, ilezde "Dombyra — dosym" degen óleń jazyp kelipti.

— Osyǵan án jaz, aǵa, — deıdi ótinip.

Sóıtip ómirge taǵy da bir jańa án keldi. Shyǵarmashylyq degen qyzyq qoı.

Bir joly bizdiń úıdiń ishi jáne Muqaǵalı bárimiz Medeý jaqqa serýenge shyqtyq. Taýdyń aty taý ǵoı shirkin. Salqyn samal. Taza aýa.

Asaý bulaq, Jasyl shyrshalar men qalyń qaraǵaılar. Murynǵa jupar ıisi keledi. Kómeıime ádemi yrǵaq — jańa án kelgendeı. "Jetisý qandaı ǵajap, sulý ólke á, baýyrym", — deımin Muqaǵalıǵa.

Ol sál oılanǵan qalpynda biraz týrdy da úlken bir qoı tastyń ústine shyǵyp otyryp, shuqshıa qaldy. Ájeptáýir otyrdy. Men áli yńyldap júrmin.

— Aǵa, mynany kórińizshi. Býyn sany keletindeı me, — deıdi Muqaǵalı. Eki adamnyń sezimi ishteı qalaı qabysady deseńshi. Ánniń yrǵaǵymen sózi saıma-saı kele qaldy. Úıge asyǵys oralyp, dereý kúısandyqqa otyrdym. Sol kúni "Sálem berem Jetisýǵa" áni shyqty.

Já, ár ánniń týǵan ýaqytyn, onyń sebebin tizbeleı bersek áńgime uzaqqa keter. Endi Muqaǵalımen aqyrǵy ret kezdesýimdi kóńil kózimen bir sholyn kóreıinshi.

Jańylmasam, joǵaryda aıtqanyndaı, aqyn inim ekeýmiz bizdiń úıde tup-týra otyz kún úzdiksiz jumys istedik. Ara-arasynda serýenge de baratynbyz. Biraq, óndirtip jumys istedik. Búginde el arasynda da shyrqalyp júrgen Maqataev sózine jazylǵan meniń ánderimniń kóbi sol otyz kún ishinde meniń shańyraǵymda jazylǵan dúnıeler ekenin ekiniń biri bile bermes, bálkim.

Sol tusta qaı ánniń qalaı jazylǵanynan belgili ánshi Baqyt Áshimova men Nurǵalı Núsipjanovtyń jáne Qaırat Baıbosynovtardyń da habarlary bar. Óıtkeni olar Muqaǵalı ekeýmizdiń jańa ánderimizdi alǵash ret oryndaǵan ánshiler.

Kim bilsin, bylaıǵy jurt ártúrli oılaıtyn da shyǵar. Nurǵısa men Muqaǵalı qalaısha aı boıy tártip buzbaı, tapjylmaı, óndire jumys istedi eken deýshiler de tabylar. Meıli, aıta bersin. Al men óz basymnan kóshken ómir kezeniniń bir úzigin tana aıtyp otyrmyn.

Bir kúni Muqaǵalı maǵan oıly kózimen qadalyp turyp:

— Aǵa, men úıge ketem. Endi bosaǵyńyz. Osy dúnıeler elimniń kádesine jarasa, onda baqyttymyn. Baýyrymnyń derti qozǵalyp qalypty, — dedi. Aýyr kúrsindi. Sonda men ony búl jalǵan dúnıeniń jaryǵynda sońǵy ret kórip turǵanymdy bilsemshi?!

Muqaǵalı dúnıeden ótken soń qatty kúızeldim. Júregim álsirep eki aıǵa jýyq emhanada jattym. Arada eki aı ótken soń jumysqa kıetin beshpenttiń qaltasynan hat shyqty. Muqaǵalıdyń jazýy... "Aǵa, men ǵoı. Dertim qozyp barady. Ne bolaryn bilmeımin.

Mynaǵan nazar aýdaryp kórersiz" depti.

Emhanada qatty aýyryp jatqanda maǵan jibergen sol óleńi "Esińe meni alǵaısyń" eken. Janym kúızelip otyryn, aqyn inim kóz jumǵannan keıingi ekinshi aıdyń aýyr bir kúninde álgi óleńge án jazdym.

Mine, aıaýly Muqaǵalıymdy búgin de esime alyp otyrmyn.

---