InfoHub Logo

Amangeldi atyndaǵy orta mekteptiń

9 synyp oqýshysy: Jumabıdenova Albına

Pán muǵalimi: Klaýova Gýlmıra Kızatollaqyzy

 

Ómir degen uzaq joldar keıbireýler súıinip, qaıta turyp, aldyna qoıǵan maqsatqa jetý úshin tyrysady. Alaıda, aldyńa qoıǵan maqsatyń óziń úshin de, el úshin iske asarlyq paıdaly is bolýy qajet. Sonda ǵana sen Gımalaı taýynyń eń bıik shyńyna shyqqan sekildi joǵaryǵa kóterilesiń. Al maqsatyń neǵurlym paıdasyz bolsa eń tereń ózenniń tuńǵıyǵyna túsip ketýiń ǵajap emes. Mine, ózin-ózi taný pániniń adamdarǵa eń aldymen berer paıdasy durys joldy kórsete bilý. Bizge durys baǵyt baǵyttap, ómirge degen qulshynysymyzdy arttyrady.            

Adamgershilik týraly sóz qozǵaıtyn bolsam eń aldymen kóz aldyma Abaı atamnyń bizge jazyp ketken qara sózderi túsedi. Abaı óziniń jıyrma jetinshi sózinde din jáne dil máselesi jóninde pikir alysyp, oı jarystyratyn moralıst-fılosof Sokrattyń «Adam eń áýeli ózińdi-ózi tany» degen etıkalyq prınsıpi, Abaıdyń da adamgershilik týraly oılary adam tarıhyndaǵy uly oıshyl danalardyń pikirlerimen ushtasyp jatady. Abaı etıkasynda Ar, Namys, Uıat-eń negizgi uǵymdar. Bul uǵymdardyń máni, mazmuny, ishki syry tek adamnyń ózimen-ózi keńeskende, óziniń ishki jan dúnıesine úńilgende ǵana maǵynasy ashylatyn, aıqyndalatyn uǵymdar. Osyndaı mándi moraldyq adamgershiliktiń etıkalyq kategorıalaryn óz shyǵarmashylyǵynyń ózegi, túıini, tamyry etedi.

Ózin-ózi taný oqýlyǵy bizdi adamgershilik qasıetterge baýlıdy. Biz bul oqýlyq arqyly jan dúnıemizge rýhanı qundylyqtar men adamgershilik qasıetterimizdi jınaımyz.

Adamgershilik - bul adam boıyndaǵy jaqsy qasıetterdiń jıyntyǵy. Adamshylyq, adaldyq, áditettilik, berekelik, dostyq, bilimdilik, eńbekqorlyq, tereń oılylyq, jomarttyq, qaırattylyq, kisilik, qanaǵatshyldyq, rahymdylyq, arlylyq, namysqoılyq, sabyrlyq, tabandylyq, tatýlyq, ımandyllyq bulardyń barlyǵy adam boıyndaǵy eń asyl qasıetter.

Bala kishkentaı kezinen bastap adamgershilik qasıetterdi boıyna sińirip ósse, bolashaqta adamgershiligi mol azamat bolyp shyǵa alady. Mine,ózin-ózi taný sabaǵynyń basty mindeti balanyń bolashaqta jaqsy azamat etip shyǵarýy. Adamnyń eń jaqsysy menińshe, boıynda adamdyǵy bar adam. Meıli adam kedeı bolsyn, bilimsiz bolsyn, júreginde ımany, kóńili aq bolsa adamnyń adamy dep ataýǵa bolady.

Ómir - syrǵa toly, qyzyq álem. Birde qýanasyń, birde jylaısyń. Alaıda ómir adamǵa 1-aq ret beriledi. Osy biz: ýaqyt ótpeıdi, ish pysty deımiz de, biraz ýaqyttan keıin: ýaqytty keri aınaldyrsaq qoı, kóp nárse ózgerter edim deımiz. Odan da aldaǵy ýaqytta ózgertsem demeý úshin árbir sekýndymyzdy baqytty ótkizip, ár nárseniń qadirin bileıik.

Ómir - teńiz, taǵdyr - keme, al kemeń sýǵa batpas úshin óziń kapıtan bolýyń kerek. Al ózin-ózi taný páni bizge myna ómirde aq pen qarany ajyrata bilýge septigin tıgizedi. Óz-ózińdi baqylap, kóptegen jeńiske jetýge kómegin beredi.

 Ózin-ózi taný meni shyǵarmashylyqqa qalaı jeteledi?

Ózin-ózi taný páni bizge Sara Alpysqyzynyń qoldaýymen 6-synypta oqýǵa berildi. Alǵashynda bul pán qıyndaý boldy, keıinirek bul pánniń qyr-syryn túsip, úırenip kettik. Bul kitaptyń bir ereksheligi jan-jaqty qamtylǵan, ıaǵnı túrli shyǵarmalar, jaǵdaıattar, tapsyrmalar, málimetter bar. Men bul kitapty oqı otyryp, ózime kerekti kóp málimet jınadym. Sol úırengenderim arqyly shyǵarma jazyp úırendim. Árıne, 1-shi synyptan-aq bilemiz, alaıda shyǵarmany qalaı jazýdy úırendik. Shyǵarma jazý arqyly kóptegen qalalyq jarystarǵa baryp, júldeli oryndar aldym. Bul men úshin úlken qýanysh. Shyǵarma jazý ońaı is emes. Ol bilimdilik pen tez oılaýdy qajet etedi.    

«Balany-jastan» degen halyq máteli tegin aıtylmasa kerek, sirá. Balanyń kishkentaı kezinen aq durys tárbıemen ósirý qajet. Sonda ǵana bala el syılaıtyn azamat bolyp shyǵa alady. Ózin-ózi taný páni balany tárbıeleýge kóp septigin tıgizedi. Sebebi, ondaǵy jaǵdaıattar men shyǵarmalar ár balaǵa áser etip, óziniń sondaı dárejege jetpeýin qadaǵalaıdy.                                                                     

Ózin-ózi taný naǵyz adam bolýdyń syry men qyryn úıretetin pán. Naǵyz adam bolý – Otan aldyndaǵy boryshyńdy óteý, adamı qarym-qatynasynyń, qorshaǵan ortamen úılesimdigiń. Pánniń maqsaty - bilim alýshynyń ózin durys túsinýine, daryndylyǵy men qabiletterin damytýǵa, ómirdiń mánin uǵynýǵa jine ómirden óz ornyn taba bilýge kómektesý. Elimizdiń bolashaq jas urpaqtaryn jan-jaqty damytý da ózin-ózi taný sabaqtarynyń orny erekshe. Sabaqtarda pán muǵalimi árkimniń jan dúnıesin tanýyna, álemge kóz júgirtip, meıirimdilik jasaýǵa baǵyttaıdy. Sabaqty qyzyqty ótkizý – túrli ádis-tásilderdi qoldanatyn muǵalimniń sheberliginde.   

«Ózińdi-óziń tanysań – istiń basy» dep Shákárim aıtqandaı ózin-ózi taný páni arqyly balalar ómirde kezdesetin túrli jaǵdaıattardy sheshe bilýge, óz oıyn ashyq aıtýǵa, pikirin, sezimin, kóńil-kúıin jetkize bilýge, óz múmkindigin júzege asyrýǵa, adamı qarym–qatynas jasaı alýǵa, óz densaýlyǵyn saqtaýǵa, jaqsy qasıetterin ashýǵa úırendi. Ózin-ózi taný páni máni jaǵynan, oqýshylardyń qabyldaý, túısiný, bilim, bilik daǵdylaryn ishteı tutastyryp, olardy erkin qoldana alýǵa úıretýmen erekshelenedi. Qazirgi táýelsiz elimizde ǵasyrlar boıy halqymyzdyń ulttyq sanasynan berik oryn alǵan adamgershilik qundylyqtardy, ıaǵnı izgilik qaıyrymdylyq, adaldyq, ádildik, qarym-qatynas sıaqty qasıetterdi, qoǵamdaǵy bolyp jatqan ózgeristerge baılanystyryp, jetkinshek urpaqty tárbıeleýdiń qaınar bastaýy dep qarastyrýǵa bolady. Iaǵnı «tárbıesiz qoǵam, qoǵamsyz tárbıe ómir súrmeıdi» degen zańdylyqqa súıene kele, óskeleń urpaqtyń boıyna qoǵam talabyna saı adamgershilik qundylyqtardy qalyptastyrýdy maqsat etken tárbıe prosesi ǵana ýaqytpen úndesip, qoǵam men tárbıeniń ózara baılanysyn túzetedi. Ózin-ózi taný páni-jalpy adamzattyq qundylyqtarǵa bastar jol. Adamda eki túrli tárbıe bolady, bireýi ózgelerden alatyn tárbıesi, ekinshisi mańyzdyraǵy ózine-ózi beretin tárbıesi.                                                                              

---