InfoHub Logo

Taqyryby: Planetalar qozǵalysy

Jospar
İ. Kirispe
1. 1. Planetalardyń túrlerine jalpy sıpattama.
İİ. Negizgi bólim
2. 1. Juldyzdyń planetalyq júıesi jáne Kún júıesi.
2. 2. Jer tobynyń planetalary.
2. 3. Alyp planetalar.
İİİ. Qorytyndy
3. 1. Jer tobyndaǵy planetalar jáne Alyp planetalar týraly qorytyndy.

Planetalardyń túrlerine jalpy sıpattama
Kúnniń tóńireginde onyń tartý kúshiniń áserinen jerdi qosa eseptegende 9 iri aspan deneleri bolǵan. Olar: Merkýrıı, Sholpan, Jer, Mars, Plýton aınalyp júredi. Olar – planetalar (grekshe – kezbe degen sóz).
Planetanyń Kún tóńiregindegi joly orbıta dep atalady (latynsha – iz, jol). Kúnge eń jaqyn ornalasqan Merkýrıı, odan keıin Sholpan, Jer, Mars, Iýpıter, Satýrn, Ýran, Neptýn, eń qashyqtyǵy Plýton. Olardyń ólshemi de túrlishe – jerden úlken, kishisi, sonymen shamalastary bar.
Planeta – ózinen jaryq shyǵarmaıtyn salqyn dene. Degenmen, túngi aspanda olar da juldyz sıaqty jyltyrap, kórinedi. Olaı kórinetin sebebi: planetanyń betine kúnnen túsken sáýleniń shaǵylysýyna baılanysty eken. Planeta – «kezbe juldyz» degen maǵynany beretin grek sózi. Juldyzdar sıaqty planetalar da belgili bir orynda turmaıdy, úzdiksiz qozǵalyp aspan áleminde júredi. Sebebi olar kúndi aınala qozǵalady. Planetanyń pishini shar tárizdes keledi jáne barlyǵy da osinen aınalady. Kún shyǵar aldynda jáne keshke kún batqannan keıin Sholpan jarqyrap erekshe kózge túsedi. Kún júıesindegi aspan deneleri toptasqan – «Qus joly» galaktıkadaǵy shoqjuldyzdardyń biri. Qus joly kózge qaraı aspan áleminde aıqyn kórinedi. Qus joly qazirgi teleskoptarmen baıqaǵanda kómeski jarqyl shyǵaratyn asa kóp juldyzdar shoǵyryn kóremiz, al jaı kózge ol tutasqan shuǵyla bolyp kórinedi. Qus joly orasan zor juldyzdar júıesi. Galaktıka quramyna kiretin juldyzdardyń negizgi bóligi. Galaktıkaǵy sonymen qosa jer aspanda baıqalatyn basqa da juldyzdar men óz juldyzy kún de jatady. Galaktıkadaǵy juldyzdardyń jalpy sany orasan kóp – shamamen 100 mıllıardtaı. Kún – Galaktıkanyń qarapaıym juldyzdarynyń biri.

Juldyzdardyń planetalyq júıesi
Juldyzdardyń paıda bolýy jáne olardyń evolúsıasy jóninde juldyz evolúsıasy týraly teorıa jasaýǵa qajet baqylaý nátıjesiniń dálelderi jetkilikti. Ókinishke oraı juldyzdyń planetalyq júıesi, onyń paıda bolýy jáne evodúsıasy jóninde joǵarydaǵydaı senimmen aıta alamyz. HÚİ ǵasyrda Djordano Brýnonyń uıǵarymy boıynsha juldyzdar Kún sıaqty planetalar tobymen qorshalǵan, ol planetalar úzdiksiz paıda bolady, ómir súredi jáne óledi. Biraq biz tikeleı Kún júıesindegi planetalardy ǵana zertteı alamyz. Sońǵy on jylda juldyzdar myńnan 100 - den astam planetalar júıesi ashyldy. Baqylaý quraldarynyń kómegimen juldyzdardyń planetalyq júıelerin izdep tabýdyń eki úlken qıynshylyǵy bar. Birinshiden planetanyń massasy, ortalyq juldyzdyń massasynan áldeqaıda kishi, ekinshiden onyń jarqyraýy ortalyq juldyzdyń jarqyraýyna qaraǵanda eskerýsiz.

Eger bizge jaqyn juldyz mańynda fızıkalyq sıpattamasy Iýpıter planetasyna uqsas planeta bolsa, onda onyń kórinerlik juldyzdyq shamasy +23m bolyp jáne odan doǵanyń 4o qashyqtyǵynda ornalasar edi.
Planetalardyń gravıtasıalyq kúshiniń ortalyq juldyzdyń áreketin baqylaý arqyly planetalar júıesin izdeý áldeqaıda utymdy. Planeta júıesi massasynyń 99%- y ortalyq juldyzǵa tıisti bolsa da (mysaly Kún júıesindegi tárizdi), onyń massalar sentri juldyzdyń sentrine sáıkes kelmeıdi jáne onyń aýytqýyn Jerden birneshe jyl boıy baqylaýlar nátıjesinde osy juldyzdardyń biri – "Barnardanyń ushyp bara jatqan juldyzynyń” (ózindik qozǵalysy jylynda doǵanyń 10, 27o - yn quraıdy, qashyqtyǵy 6 jaryq jylyna teń) keńistiktegi ózine tán traektorıalardan shyn máninde de perıodty túrde aýytqyp otyratyny baıqaldy. Osy aýytqýlar arqyly juldyzdyń kúńgirt serikteriniń me - ry anyqtaldy. Ol massalar (Van de Kalep boıynsha) 0, 0058 jáne 0, 0030 Kún massasyna teń. Planetalar júıesin spektroskopıalyq ádispen izdeýdiń bolashaǵy zor. 1983 jyly Vega juldyzy (qashyqtyǵy 26 jaryq jyly) 60 mkm - mk ınfraqyzyl dıapazonda 10 ese artyq, al 100 mkm - de 20 ese artyq eenrgıa shyǵaratyny belgili boldy. Salqyn denelerden turatyn osyndaı dóńgelekter basqa da keıbir juldyzdardan tabyldy. Basqa juldyzdardyń mańynda da planetalyq júıeler ber. Jerge uqsas planetany ashý bolashaqtyń isi.
Kún júıesi. Kún júıesiniń paıda bolýyn tabıǵı jolmen túsindirýge tyrysý áreketi HÚİİ ǵasyrda bastaldy. HÚİİİ ǵasyrda fılosof I. Kant pen matematık P. Laplas Kún júıesiniń paıda bolýynyń úılesimdi teorıasyn qurdy. Biraq ol teorıa ókinishke oraı, kóptegen baqylaý derekterin túsindirmedi.