InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: Planetanyń ekologıalyq kúıi.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdiligi: Ekologıalyq jaǵdaı qazirgi ýaqyttaǵy kúrdeli máselelerdiń biri ekendigin, ol bizdiń elimizde de ásirese ındýstrıaly damyǵan ortalyqtarda da, onyń ishinde aýyl sharýashylyq aımaqtarda da, ótkir kúıinde qalyp otyrǵanyn oqýshylarǵa túsindirip, aýanyń, sýdyń jáne jerdiń lastanýy nátıjesinde adam ómirine, ómir súrý ortasyna qaýip tónip kele jatqanyna nazar aýdarý.
Qazirgi tańdaǵy eń ózekti másele Aral ekologıalyq apatty aımaǵy, Semeı aımaǵy jáne qart Kaspııge, ǵarysh aımaǵy Baıqońyrǵa toqtalý. Qorshaǵan ortany qorǵaýdyń qajettiligi týraly áńgimeleý, oqýshylardyń tanym deńgeıin tolyqtyrý.
Damytýshylyǵy: Oqýshylardyń tanymdyq belsendiligin arttyrý, alǵan bilimderin keńeıtý, izdenýshilik qabiletterin damytý. Ózindik uǵym qalyptastyra alatyn azamat daıarlaý.
Tárbıeshiligi: Oqýshylardyń joǵarǵy ekologıalyq sanasyn qalyptastyrý, ózderin qorshaǵan álemdi qorǵaýǵa at salysýyna yqpal etý, týǵan jerge degen súıispenshiligin arttyrý, jerge degen meıirim men yqylasyn oıatý, baılyǵy men ásem tabıǵatyn qorǵaı bilýge úıretý.

Sabaqtyń túri: izdený, zertteý sabaǵy.
Sabaqtyń ádisi: baıandaý, suraq - jaýap, tirek belgiler.
Pán aralyq baılanys: Qazaqstan tarıhı, geografıa, quqyq, qazaq ádebıeti, fızıka, hımıa, bıologıa.
Sabaqtyń barysy: İ. Uıymdastyrý kezeńi.
Oqýshylarmen sálemdesý, túgeldeý, jýrnalǵa belgileý, sabaqqa kirisý.

İİ. Úı tapsyrmasyn suraý.
Taqyryby: §31. Adam jáne tirshilik aıasy.
Suraqtary: 1. Planetanyń tabıǵı resýrstaryna neler jatady?
2. Adam jáne tabıǵat arasynda qandaı baılanys bar?
3. Ǵylymı – tehnıkalyq progres degenimiz ne?
4. Qoǵamdaǵy adamnyń alatyn orny qandaı?
5. Kompúterlik tehnıka adamǵa qajet pe?

Sabaqty, ıaǵnı taqyrypty qorytyndylaý.
Muǵalim sózi:
Bıosfera degenimiz - jer sharyn mekendeıtin barlyq tiri organızmderdiń taralý aıasy. Qoǵamnyń ár múshesi ǵalamshardaǵy tiri organızmderdiń ómir súrýine qolaıly jaǵdaı jasaýy kerek.
Qazirgi adamdardyń tabıǵatqa, ózderin qorshaǵan ortaǵa tutynýshylyq kózqarasy múldem basqasha, olardyń aınaladaǵynyń bárin búldirýshilik jáne joıyp jiberýshilik áreketteriniń qarqyny jyldam, aýqymy kólemdi bolyp otyr.
Qazirgi kezde bıosferanyń hımıalyq quramynyń ózgerýine baılanysty jerdegi barlyq tiri organızmderdiń ómirine qaýip tónip tur.
Bizdiń búgingi ótkeli turǵan jańa sabaǵymyz da osy taqyryp tóńireginde bolmaq.

Jańa sabaǵymyzdyń taqyryby: §32. Planetanyń ekologıalyq kúıi.
Jospary: İ. Kirispe
İİ. Sý - tirshilik kózi.
İİİ. Atmosfera
İÚ. Topyraqtyń tozýy.
Ú. Janýarlar, ósimdikter álemi.
Úİ. Adam ekologıasy.

Jańa sabaq: Toǵaı edi, Qarasýdyń ar jaǵy
Qaıda ketken qamysy men taldary,
Ne kúzetip, neni baǵyp júr eken?
Qaıda ketken myna aýyldyń baǵbany?
Toǵaı tozǵan, topalań bop sıregen
Aıaýly edi ata - baba tımegen.
Esek minip bara jatyr qarıa,
Qyrshyn taldy qıyp alyp súıregen.
Taý ormanǵa, myna tıtteı toǵaıda
Top - top kıik jaıylatyn, sol qaıda?
Úmit úzip, úrikken ań, ushqan qus
Endi qaıtyp bul óńirge jolaı ma?
Jasaýy joq jaqqa oralý ońaı ma?- dep aqyn Muqaǵalı jyrlaǵandaı dál qazirgi tabıǵattyń kúıi adam qolynyń jylýyn ańsap turǵandaı. BUU aıqyndap, resmı túrde jarıalaǵan. On úsh jahandyq máseleniń ishindegi eń bastylarynyń biri;
- ekologıalyq problema.
- ıadrolyq soǵys qaýpin seıiltý
- ultaralyq qaqtyǵystardy sheshý
- demografıalyq ahýal
- adamdardyń densaýlyǵyn saqtaý
- halyqaralyq lańkestikpen kúres.
Ekologıa - grekshe meken týraly ǵylym. Ekologıa qorshaǵan ortanyń tazalyǵyn saqtaý, ıaǵnı salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý bolyp tabylady.

1 - syzba
Respýblıkamyzda tabıǵat baılyq qorlary óte kóp. Bizde 48000 kól, 85022 ózen bar. Mendeleevtiń perıodtyq sıstemasyndaǵy elementterdiń 108 – i kezdesedi. Osy baılyqty durys paıdalanbasaq onyń arty úlken ókinishke uryndyrady. Qazaqstan 272 mln gektar jerdi alyp jatyr, sonyń 222 mln gektary aýyl sharýashylyǵyna jaramdy jerler.

• Sý barlyq tiri organızmderdiń asa mańyzdy materıaldyq negizi bolyp tabylady. Bıosferadaǵy sýdyń jalpy aýmaǵy 1, 5 mlrd km3, onyń ne bary 3% - y ǵana tirshilikte qoldanýǵa jaraıtyn tushshy sý. Jer turǵyndarynyń teń jarymynan astamy sý tamshylyǵyn tartyp otyr. Jerdiń sýly qabyǵyn gıdrosfera deımiz. Sońǵy jyldary muhıttar men ózen - kól sýlarynyń lastanýy sý sapasyn nasharlata túsýde. Muhıttarda munaı tasymaldaıtyn kemeler men tankerlerdiń kóbeıýi, atom qarýlaryn synaý, radıoaktıvti qaldyqtardyń tastalýy tirshilik yrǵaǵyn ózgertip otyr. Bizdiń respýblıkamyzda sý resýrstarynyń lastanýy Aral, Balqash, Kaspıı, Ertis, Jaıyq, Nura, Tobyl, İle, Shý, Talas ózenderinde baıqalyp otyr.
• Atmosfera negizinen gaz tektes lastanýshylarmen búlinedi. Olardyń bastylaryna kómirqyshqyl gazy jáne basqa ýly gazdar jatady.

2 - syzba
• Topyraqtyń tozýy. Topyraqtyń adam úshin asa mańyz qasıeti onyń qunarlyǵy. Al qazirde keıbir aımaqtarda topyraqtyń qunarsyzdanýy jáne jaramsyz jerge aınalýy baıqalýda.
Jaramsyz topyraqtan esh ýaqytta mol ónim ala almaımyz. Al ónim az bolǵan jaǵdaıda halyqty azyq - túlikpen qamtamasyz ete almaý problemasy týady. Topyraqtyń lastanýy sol aımaqtarda egin sharýashylyq ónimderi men jemis – jıdek, kókónis túsimin kúrt azaıtty.
Janýarlar álemine tóngen qaýip. Adamzat qaýymy paıda bolǵannan bastap onyń janýarlar dúnıesine áseri ýaqyt etken saıyn kúsheıip keledi.
Amerıka bızany
Kezbe kepter
Afrıka pili
Atlas aıýy
Aljır qulany

Qazirgi dúnıe júzinde shamamen 850 zoologıalyq sabaq bar. Olardyń joıylyp ketý qaýpi bar ań - qustar túrlerin kóbeıtýdegi mańyzy zor. Bizdiń respýblıkamyzda Almaty, Qaraǵandy, Shymkent qalalarda zoologıalyq sabaq bar.
3 - syzba

4 - syzba
Almaty
Barsakelmes
Aqsý - jabaǵyly
Naýryzym
Qorǵaljyn
Marqakól
Ústirt
Batys Altaı
Alakól
Osy tabıǵattaǵy barlyq baılyq kózderin, janýarlar men ósimdikter álemin qorǵaýda. Qyzyl kitaptyń orny erekshe «Qyzyl kitap» týraly pikiri aǵylshyn tabıǵat zertteýshisi Pıter Skott aıtqan bolatyn. 1963 j halyqaralyq «Qyzyl kitaptyń» alǵashqy basylymy jaryq kórdi.
«Qyzyl kitapqa» engizilgen ań men qustardy, ósimdikterdi bile tura aýlaýǵa, joıýǵa tyıym salynǵan.
Maqal - mátelder
1. Kóldiń kórki quraq
Taýdyń kórki - bulaq
2. Orman el dáýleti, óner sáýleti
3. Sýly jer - nurly jer
4. Baǵban bolsań baq ósir
Balama dep taǵy ósir
5. Armanymen el sulý
Ormanymen jer sulý
6. Aǵash ekseń aıalap
Basyńda bolar saıabaq
7. Órisińe qaraı mal ósir
Ózenine qaraı tal ósir.

Adam ekologıasy
Ǵasyrlar boıy adam tabıǵatta ómir súrip, onyń týyndysy retinde damyp keledi. Adam balasy salaýatty ómir súrý úshin densaýlyǵyn saqtaýdyń túrli joldaryn izdestirip, aýrýdyń aldyn alý úshin kúresip keledi.
Densaýlyqtyń kepili - tabıǵattyń tazalyǵy men azyq - túliktiń sapasyna baılanysty. Halyq danalary adam balasynyń aýrýy tabıǵat áserinen ekenin bilip, odan qorǵaný úshin túrli dári - dármek oılap tapty. Juqpaly aýrýlardyń taralý joldaryn izdestirip, emdeý tásilderin zerttedi.
Tapsyrma:
1. Ekolog
2. Dáriger
3. Demograf
4. Tarıhshy
5. Geograf
6. Psıholog
7. Ekonomıs
Jańa sabaqty bekitý suraqtary
1. Ekologıa degenimiz ne?
2. Salaýatty ómir saltyn ustaný degendi qalaı túsinemiz?
3. Ekologıalyq problemalardy sheshýdiń qandaı tıimdi joldary bar?
4. Adam densaýlyǵyn qalaı qalypty deńgeıde saqtap qalýǵa bolady?
5. Ósimdikter men janýarlar dúnıesin qalaı qorǵaýǵa bolady?
6. Jer planetasyn qalaı qorǵaımyz?
7. Qorshaǵan ortany qorǵaýǵa qandaı úles qosyp júrsiz?
Úı tapsyrmasynyń zertteý taqyryptary:
1. Aral problemasy
2. Kaspıı teńizi
3. Baıqońyr
4. Qazaqstandaǵy qoryqtar
5. Qustar álemi
6. Janýarlar dúnıesi
7. Ósimdikter álemi
8. Qazaqstandaǵy demografıalyq ahýal
Úıge tapsyrma: 1. Taqyrypty oqyp mazmunyn túsiný, suraqtarǵa jaýap izdeý.
2. Syzbalardy dápterge túsirip, maǵynasyn ashý.
3. Zertteý taqyryptary boıynsha izdený.
Qorytyndy, baǵalaý.