InfoHub Logo

Osydan birshama ýaqyt buryn modernızm, postmodernızm, metamodernızm degen sózder estilse buqara halyq bylaı tursyn, zıaly qaýymnyń ózi úrke qaraıtyn. Endi mine biz qalasaq ta, qalamasaq ta bul uǵymdar erkimizden tys ómirimizge de enip, ádebıetimizge boılap kirip, mádenıetimizge sińip bara jatyr. Sebebi qazirgi ýaqytta ózimen-ózi oqshaýlanyp, jeke dara ómir súrip jatqan birde-bir ádebıet, birde-bir mádenıet joq. Naryqtyq, ǵylym-tehnıkalyq, postındýstrıaldy órkenıetter bir-birimen qalaı toǵysyp, jymdasyp, bir-birin tolyqtyryp, jetildirip jatsa, ádebıet pen mádenıetke de joıqyn aqparattar dáýiri óz degenin jasaýda. Postmodernızm qashanda ómirsheń sananyń jemisi. Ol qoǵamdy alǵa jetelep, sanany silkindirýge jumys jasaıdy. Ol eski mánnen jańa paıym, ótken álemnen jańa álem jasap shyǵýǵa qumar. Ol ádebıette, mádenıette, fılosofıada, qoǵamdyq formasıanyń barlyq óndirgish kúshterinde ómir súrip kele jatyr. Odan qaǵys qalǵan qaltarys joqtyń qasy.

Postmodernızm – ádebıettiń ǵana emes, sonymen qatar keskindeme, músin óneri, kıno, arhıtektýranyń da qundylyqtary men standarttaryn qıratyp, soǵan deńdeı engen jahandyq mádenı qubylys. «Postmodernızm» sóziniń ózi eki túrli eýropalyq tilden alynǵan morfemadan turady. Postmodern latyn tilinde post – «keıin» jáne fransýzsha moderne – «jańa», «zamanaýı» degen maǵynany bildiredi, osylaısha «Postmodernızm» HH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda álemniń qoǵamdyq ómiri men mádenıetindegi qurylymdyq jaǵynan uqsas qubylystardy bildiretin termın. Bul qubylystardyń máni nede?

HH ǵasyr mádenıetinde «postmodernızm» termıni alǵash ret nemis fılosofy Pannıvıs Rýdolftyń «Krızıs evropeıskoı kúltýry» (1917), kitabynda nıgılısik oı beınesinde sıpattalǵan. Ol eýropalyq mádenıetti quldyraý jáne daǵdarys jaǵdaıynan shyǵarýǵa qabiletti zıatkerlerdiń jańa býynynyń kórinýimen baılanysty engizgen dep sanaıdy. Sol kezeńde ǵasyr basynan modernızmge qarsy kele jatqan ádebı árekettiń ósýin sıpattaý úshin 1934 jyly bul termındi ıspan synshysy Federıko de Onıs «Antologıa ıspanskoı ı ıspano-amerıkanskoı poezıı» (1982-1932) kitabynda atalmysh kezeńdegi qalyptasqan dástúrden bas tartqan, ózindik jańalyqtarmen kóringen latyn amerıkasy poezıasynyń erekshelikterin zerttegende de qoldanǵan. Odan keıin aǵylshyn teology Bernard Belldyń 1939 jyly shyqqan «Relıgıa jıvyh: knıga dlá postmodernıstov» kitabynda postmodernızm modernısik sekýlárızmniń (ateıstik baǵytqa) qarsy áreketin jáne jańa dinı damýdyń bastamasyn bildirdi. Arnold Toınbıdiń 1939 jyly shyqqan kóptomdyq «Izýchenıe ıstorıı» shyǵarmasynyń besinshi tomynda «postmodernızm» termıniniń paıda bolýyn Birinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi buqaralyq qoǵammen baılanystyrady.

Postmodernızm – belgili bir ǵylymı-teorıalyq, fılosofıalyq, estetıkalyq oılardyń jıyntyǵy. Postmodernızmniń basty uǵymdary – ekiushtylyq, kópmaǵynalylyq, kúdik týdyrý (ıaǵnı bárine kúdikpen qaraý – álemdi tanýdyń kilti), álemdi haos dep qabyldaý, janrlardy biriktirý, adam rýhynyń belgili bir kezeńin beıneleý, oqıǵalardyń merzimi, ýaqyty, keńistiginiń anyq bolmaýy, keıipkerleriniń jas mólsheriniń tipti esimderiniń atalmaýy t.b. Sondaı-aq modernızm úshin dástúr mańyzdy bolsa, postmodernızm odan bas tartady.

Postmodernızm áldebir mólsherde fılosofıalyq «hımeralyq», antıjúıelikti tanytady; kompozısıa deńgeıinde: úziktilik, erkin montaj prınsıpi, qosylmaıtyndy qosyldyrý, zatty maqsatsyz paıdalaný, sáıkessizdik, proporsıanyń buzylýy, beıúılesimsiz erkin amorfty beınelilik, dekonstrýktıvtik prınsıptiń saltanat qurýynyń kórinisi, haostaǵy tastalqandyq, jańa baılanystardyń ornyǵýy; janr deńgeıinde:

a) margınaldylyq dástúrli janrlardyń búlinýiniń nátıjesi, aralyq formanyń ómirge kelýi, janrlyq sınkretızm;

á) joǵary jáne tómengi janrlardyń mıdaı aralasýynan bir jaǵynan – ádebıettiń belletrızasıalanyp, tálimgerlik, baıyptylyqtan, oqıǵa qýýshylyq pen shytyrmandyqqa boı alǵyzýy, ekinshi jaǵynan – janrlyq dıfýzıa;

b) polımátindemelik, ıntermátindemelik, mátin boıyndaǵy beımátindik allúzıalar, remınısensıalarǵa tolylyq, keń kólemdi mádenıettaný konmátinderiniń kezigýi; adam, tulǵa, qaharman, keıipker ben avtor deńgeıinde: adam týraly antropologıalyq pesımızm, ıdealdyqtan tragedıalyq prımattyń basymdyǵy jónindegi kózqaras. Irasıonaldyq bastaý kózdiń, ımanentik sananyń, apokalıpsıstik eser seziminiń, esqatologıalyq dúnıetanymnyń saltanat qurýy; estetıka deńgeıinde: antıestetıkalyq, shok, epataj, shaqyrý, dókirlik, qatygezdik kózqarastary, patologıa men antınormatıvtikke boı aldyrý, dástúrli ádemilik formasyna, sáıkestik pen ólshemdestikke protest jasaý; kórkemdik prınsıpter men amal-tásilder deńgeıinde: a) ınversıa (aýdaryp - tóńkerý, «aınaldyrý» prınsıpi); á) álem men adamnyń plúralıstigin tanytatyn ıronıa; b) tańbalyq sıpat, mımesıs pen beıneleýishtik bastaý kózden bas tartý, realdy dúnıedegi haostyń saltanat qurýyn tańbalaıtyn tańbalar júıesiniń búlinýi; v) psıhologıalyq jáne sımvolıkalyq tereńdeýsiz ústirtin sıpat; g) oıyndy óner men bolmystyń ómir súrýiniń amal-tásili, ádebıet pen ómirdiń ózara árekettestik formasy, shynaıy oı men sezimdi jasyrý múmkindigi, pafosty talqandaýshy dep taný t.b. 

Postmodernızm óner retinde ózine deıingi búkil mádenı dástúrdi jáne onyń barlyq erejelerin moıyndamaıdy. Ózine deıingi tulǵalardy qabyldamaý basty shart bolǵandyqtan, olardy mysqyldap beıneleýdi postmodernıster búkil álem ádebıetine tájirıbe retinde usynady. Olar úshin kórkemdik álem tek mátin dep uǵynylady. Álem mátin retinde, sheksiz qaıta kodtaý jáne belgiler oıyny dep túsindiriledi, sondaı-aq olardyń sheginen tys «zattardy» dál berilgen qalpynda sýretteý arqyly shyndyqty baıqatýǵa bolmaıdy. Mátin sanaly jáne sanasyz alynǵan kirme oıyn, sıtatalar, klıshe retinde «ıntertekstýaldy» boljanady.

HH ǵasyrdyń alpysynshy jyldarynda batys elderinde beleń alǵan bul aǵym keshegi keńestik, búgingi TMD elderinde toqsanynshy jyldary sóz bola bastady. Álemdegi rýhanı-mádenı qubylystardyń qazaq ádebıetine de ózindik yqpaly boldy. Dúnıejúzilik ádebı-mádenı úderistegi modernızmdi postmodernızmmen ushtastyra qarastyrý qazaq ádebıettaný ǵylymynda da kórinis berdi. Baqytjan Maıtanovtyń «Qazirgi qazaq prozasyndaǵy modernısik jáne postmodernıstik aǵymdar», «Qazirgi qazaq poezıasy jáne postmodernızm», A.İsimaqovanyń «Búgingi postmodernızm», «Búgingi dúnıejúzilik ádebıettaný ǵylymynyń máseleleri», J.Jarylǵapovtyń «Postmodernızm qandaı qubylys», G.Eleýkenovanyń «K voprosý o postmodernızme v kazahskoı lıteratýre 1950-1980-h godov HH veka», Áýezhan Qodardyń «Postmodernızm jóninde birer sóz», J.Shákenniń «Jańashyl jastarǵa jańa aǵym jaıynda aıtar sóz», Sárýar Qasymnyń «Qazaq poezıasyndaǵy postmodernıstik kórinister», Ábil-Serik Áliákbardyń «Postmodernızm qazaq ádebıetinde (D.Ramazan shyǵarmashylyǵyna qatysty tustarynan úzindi)» t.b. maqalalardan postmodernızmniń máselelerin san qyrynan qazaq ádebıettaný ǵylymy da zertteı bastady. Qazaq ádebıetinde postmodernızm bar ma? – degen saýalǵa ártúrli jaýaptar berilip júr. Ol pikirlerde birizdilik baıqalmaıdy. Bul máseleni aýqymdy túrde ári tereńdeı qarastyrý bolashaq enshisi dep bilemiz. Jalpy, postmodernızm 1970-80 jyldary negizinen Batys elderiniń mádenı-rýhanı ómirine qatysty aıtylatyn. Postmodernızmniń keshegi keńestik elder ádebıetine baılanysty sóz bola bastaýy 1990 jyldardyń enshisine tıedi.

Profesor B.Maıtanov modernızm men postmodernızmdi bir-birimen sabaqtastyra zerdeleı otyryp, atalǵan aǵymdardyń alǵashqy belgilerin HH ǵasyrdyń alǵashqy shıreginen bastaıtyny belgili. «S.Erýbaev pen S.Seıfýllın týyndylaryndaǵy ıntertekst, remınısensıa, avtorlyq tulǵanyń erkindigi kózge ursa, 1960-1970 jyldardaǵy qazaq prozasynda T.Álimqulov, A.Nurmanov, Á.Tarazı, S.Muratbekov, J.Moldaǵalıev, Á.Kekilbaev, M.Maǵaýın, T.Ábdikov, R.Seısenbaev, T.Nurmaǵanbetov, D.Dosjanov t.b. týyndylarynda qalyptaǵy jaǵymdy, jaǵymsyz tulǵalardyń ornyna jan dúnıesi men syrtqy ortanyń alshaqtyǵyna baılanysty dástúrli etnomádenı talaptar úshin oǵash qylyqty «ózgeshe» keıipkerlerdiń paıda bolýy, saıqymazaq (parodıa) elementteriniń kezdesýi, shartty túrdegi túsiniksizdik, «qara» ıýmor nyshandary modernızmmen birge postmodernıstik dúnıeseziný modýstary dúnıege kelgenin ańǵartty», – deıdi ol. Ǵalym qazaq prozasyndaǵy postmodernızmniń turaqty oryn teýip aǵymdyq mán ıelene bastaýyn HH ǵasyr sońy jáne HHİ ǵasyr basynda týǵan shyǵarmalarmen tyǵyz baılanystyrady. Atap aıtqanda, R.Muqanova, A.Jaqsylyqov, A.Altaı, D.Amantaı, A.Ihsanov syndy jazýshylardyń shyǵarmalarynda jańa poetıkalyq ólshemder anyqtalady.

Al G.Eleýkenovanyń negizdeýinshe, postmodernızmge telinetin jańa tendensıalardyń elementteri Ǵ.Músirepovtiń «Etnografıalyq áńgimesinde» aıqynyraq kӛrindi de, keıin jalǵasyn tappaı, biraz ýaqytqa úzilip qaldy. «Alaıda, – dep jazady ol, – bul ýaqyttaǵy ádebı úderis birqalypty jáne biryńǵaıda júrgen joq. Bul jerde eki kezeń anyq túrde oqshaýlanady, biri – 1950 jyldardyń ortasynan 1980 jyldardyń ortasyna deıingi kezeń, munda belgili bir tendensıalar ústemdik etti, ekinshisi – postmodernıstik dep atalatyn tendensıalar aldyńǵy qatarǵa shyqqan 1980 jyldardyń ortasynan 1980 jyldardyń aıaǵyna deıingi kezeń». A.Ishanova bolsa postmodernıstik oıyn poetıkasynyń qazaq ádebıetine qatystylyǵyn anyqtaýǵa irgeli zertteý júrgizdi.

Jalpy postmodernızm jaıly jazylǵan eńbekterdi saralasaq, árkimniń óz postmodernızmi bar, postmodernızm jaıly túsinikteri de árqıly. Postmodernızmniń otandyq ádebıetke qadam basýynan-aq, álemdik ádebı muralarmen tanys oqyrman men ádebıet synshylarynyń pikiri ekige jaryldy. Qazaqstanda osy baǵyt týraly alǵashqy zertteýlerge muryndyq bolǵan jáne ózi de osy baǵytty zertteýmen aınalysqan B.Maıtanov, sonymen qatar Á.Bópejanova, L.Safronova syndy zertteýshiler legi bul baǵyttyń ádebıetimizge enýin qoldap birneshe ýáj aıtady. Negizgileri tek bir baǵyttyń shylaýynda qalmaı, álemdik ádebı úderiske ilesip otyrý qajettigine saıady. Tıisinshe ondaǵy tájirıbelerdi ádebıetimizdiń materıalynda synaý toqyrap qalǵan ádebıettiń tamyryna qan júgirtedi degendi aıtady. Sondaı-aq ushqyr ǵalamtor zamanynda oqyrmandy tartýdyń ádis-aılasyn qarastyrý kerektigin jáne onyń postmodernızmnen tabylatyndyǵyn alǵa tartady. Profesor B.Maıtanov onyń estetıkasyn súzgiden ótkize qabyldaýdy usyndy. Rasymen de postmodernızam buqaralyq pen elıtarlyq ádebıet arasyna teńdik qoıǵanymen, óziniń kópqabatty stılısıkasy arqyly, ıntertekske negizdelgen tabıǵaty arqyly tereń bilimdi talap etetin ıntelektýaldy ádebıet. Mátinniń qabattaryn aıqyndaı alý, mátinniń bererin sarqa túsiný, túısiný úshin tereń bilim de qajet. Osy erekshelikti Ýmberto Eko, Harýkı Mýrakamı prozasyn taldaý arqyly kóz jetkizgen ǵalym, bul ádebıet ulttyq ádebıetimizdiń bir bólshegi retinde ómir súrýge laıyqty degen qorytyndyǵa keledi. Ádebıettanýshylar tarapynan D.Ysqaq, G.Piráli, Q.Januzaqova syndy ǵalymdar, D.Isabekov, N.Aqysh sekildi t.b. jazýshylar bastaǵan ekinshi taraptyń da baısaldy ýáji bar. Oǵan sebep osy tájirıbelerdiń túbi qaýipti oıynǵa aınalady degen qorqynysh bolsa kerek. Tarazynyń bul basyndaǵylar postmodernızmdi ádebıettiń ǵasyrlar boıǵy jınaqtaǵan kórkemdik tájirıbelerin mansuq etetin, dilimiz ben dinimizdi joqqa shyǵarýshy, rýhanı qundylyqtardy aıaqasty etetin, ult retinde joıylýǵa aparatyn birden-bir ǵalamdanýdyń qurǵan «qaqpany» dep biledi.

Beket Nurjanovtyń «Modern. Postmodern. Mádenıet» kitabi bar. Bizdegi sanaýly eńbektiń biri. Qazirgi bizdiń jaǵdaıymyzda bul kitap qurmetke laıyq ári osy sekildi eńbekter kerek. Beket Nurjanov – Qazaqstandaǵy postmodernızmniń negizin qalaýshy. Ol jáne onyń postmoderndik úıirmesi bizdiń mádenıetimizdiń damýyna úlken úles qosty. Beket Nurjanov Bodrııar, Delóz, Derrıdanyń eńbekterin aýdardy. Bul ýaqytyly jáne qajet shaǵynda aýdaryldy, sebebi belgili bir janrda jumys jasaý úshin onyń fılosofıalyq negizin túsiný qajet qoı.

Joǵaryda aıtqanymyzdaı, postmodernızm – modernızmniń jalǵasy emes, jańa baǵyt, jańa aǵym. Ol modernızm tanymyn, túsinigin qoldamaıdy. Mánsizdik, janrlardyń qosylýy, qara ıýmor, ıronıa – osy qoǵamdaǵy barlyq nárseden mán izdeýden kóri, ózine kúlý, ózin mazaq qylýdan turady.

Postmodernızm aǵymynyń dáýiri XX ǵasyrdyń sońynda shyrqaý shegine jetti. Ol týraly ónerdiń ár salasynan kóptegen modernıs qalamgerler, sýretshiler, músinshiler men sáýlet óneriniń maıtalmandary aıtyp, jazyp, artyna óshpes mura qaldyrdy. Sóıte tura, bizde bul úrdis jańa paıda bolǵan ıdeıa sekildi kórinedi. Al qazirgi tańda Qazaqstan mádenıet pen ádebıettiń ózge, jańa tolqyndaryn sińirýde.

Maqala avtory - Azatqyzy Alfıa

«Ál-farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti», «Fılosofıa jáne Saıasattaný fakúlteti», «Dintaný jáne Mádenıettaný kafedrasy»,  «6B03102 -Mádenıettaný» bilim berý baǵdarlamasy, 4 kýrs stýdenti

Jetekshisi- Kýderına Aıjan Nýrhamıtovna

---