InfoHub Logo

Baıaǵy ótken zamanda, din musylman amanda, Tashkent degen qalada, ońtústigi Shyrshyqtyń kún batys jaǵynda Hanabad degen han bolypty. Bir jaǵy toǵaı jer bolypty, bir jaǵy Shyrshyq jar bolypty, Shyrshyq penen toǵaıyna mal tolypty. Bir jaǵy adyr-jantaqty, sýsyz shól bolypty. Bir jaǵy — batpaq, ylaısań kól bolypty. Kún shyǵysy — taýly ór bolypty. Teristigi jon bolypty, batysy Syr men sor bolypty. Han qaharly bolypty, ýázirleri zaharly bolypty, qatyny — erke, sor bolypty.

Kúnderdiń kúninde Qalmaq hany Qaldan sherin /Serin bolý kerek/ kóp qolmen basa kóktep kelip qapty. Alty kún ańdysyp, alty apta aıtysyp, alty jyl atysyp ala almapty. Qanabad hannyń qamalynyń beriktigin bilgen Qaldan sherin aqyrynda Hanabad hanynyń erke totaı azǵyndaǵan áıeli Hanymǵa astyrtyn adam salyp, syı-sıpat berip, aıtqanyn isteýge ýáde jasapty.

«Hanabadty alsaq, han saraıynda seniń aıtqanyńdy oryndaımyz», — dep sert beripti. Bul sertke sengen Hanym hannyń syryn áshkerelep aıtyp beredi:

«Shyrshyq ózeniniń bas jaǵynda Bozsý degen sý bar. Sol Bozsýmen Shyrshyqtyń túıisken jerinde qubyr /trýba/ bar. Han ordasyna sol qubyr arqyly sý keledi. Sonyń amalyn taýyp, sýyn bitep, sýyn toqtatsańdar, han ordasyndaǵy haýyzǵa sý kelmeı, sý qoımasy /haýyz/ sýsyz qalyp, han áskeri shóldep, shubyryp dalaǵa shyǵady. Sol kezde tarpa bas salyp, han áskerin jeńgen soń, saraıǵa kire alasyńdar», — depti hanym.

Qaldan sherin Shyrshyqtyń ońtústik jaǵyndaǵy Qarabaı — Qosqorǵannan túıemen, atpen, esekpen saban tartqyzyp, qubyrdyń aýyz tesiginen sýǵa qosyp sabandy aǵyza beripti. Sonda qappen de, bos kúıinde de aǵyzypty. Sýmen aralasqan saban jibip jentektelip, birine-biri keptelip, Bujǵyntóbe degen jerge jetkende, jer astyndaǵy qubyr jarylyp, sý Shyrshyq ózenine qaraı aýnap aǵyp ketipti. Sol kúnnen bastap han ordasyna sý kelmeı qoıypty. Aradan birneshe kún ótkennen keıin haýyzdaǵy sý sası bastapty. Hanbadtyń áskeri shóldep, dalaǵa shubyryp shyǵypty. Ańdyp jatqan Qaldan sherinniń áskerleri umtyla shaýyp, tobyn jazbaı, uzatpastan ustap alyp, qyryp tastapty.

Sodan soń han saraıyna kirip, Hanabad handy baılap alypty. Hanabadtyń jalǵyz uly bar eken. Ol bir tulpar taıǵa minip qashypty da ketipti. Hanabadtyń áıeli Hanym jańa han Qaldan sherinmen han ordasynda qalypty. Sý buzǵan Bujǵyntóbe sol kúnnen bastap /Buzǵyn tóbe/, ıaǵnı buzylǵan tóbe atanyp ketipti.

Qaldan sherin Hanabad hannyń ordasyn buzyp, saraıyna engen soń Hanym sulýdy shaqyryp alyp, Hanymnyń túp maqsatyn suraǵan eken, sonda Hanym:

— Burynǵy kúıeýim Hanabad qyryq boz bıeniń sútine shomyldyryp, alpys alabas ala sıraq saýlyq qoıdy soıyp, jilik pashpaıynyń sybyrlaq maıyna palaý jasap beretin. Ony pisiretin aspazy qazanǵa kúrishti sanap salatyn da, kákpirmen qozǵap, aýdaryp, tóńkerip pisirgen soń, kúrishti taǵy da sanaıtyn. Sonda bir kúrish jarylyp ketip, ne kóbeımeıtin, ne azaıyp, joǵalmaıtyn. Et pen maıdyń salmaǵy da kemimeıtin.

Al endi sen alpys atan túıeniń sútine shomyldyryp, otyz or qoıannyń búırek maıyna palaý jasatyp beresiń. Sonda burynǵy hannyń aspazyndaı aspaz tabasyń. Sonyń istegenin bul aspaz da isteıdi, — depti. Muny estigen Qaldan sherin:

— Erkektiń qasy áıel bolar ma? Eı, opasyz qatyn, sen súıtken baıyńa ne jaqsylyq ettiń? Al endi bizge ne jaqsylyq istermin dersiń? — dep qynabynan qylyshyn ala umtylǵan eken, Hanym jalǵyzym dep shalqasynan qulaı ketipti. Muny kórgen Qaldan sherinniń bas qolbasshysy Zal:

— Sabyr etińizshi, munyń syry bar kórinedi, sony anyqtǵan soń óltirermiz, — depti. Sonda baryp Qaldan sherin ashýyn basyp, qylyshyn qynabyna salypty da:

— Bıligin saǵan berdim, tekserip anyqtarsyń da, jazalarsyń, — depti. Aparyp bir zyndanǵa tastap, «Ne aıtar eken, baqylańdarshy» dep qaraýyl qoıypty. Esi-kúshin jıyp alǵan Hanym bylaı depti: «Qundyz ıak...»

«Bul ne sóz» dep Zal surastyra kelse, Hanabad hannyń Qundyz atty jalǵyz balasy bolypty. «Iak» tájik tilinde «jalǵyz» degen sóz eken. Hanymnyń «Qundyz ıak» degeni —  «jalǵyz Qundyzym!» degeni eken. Ol sheshesiniń opasyzdyǵyna shydaı almaı, betine túkiripti de, óziniń tulpar taıyn jaldap ótip, toǵaı aralap, ońtústikke qaraı júre beripti. Bir kún júrip, ertesine sáskede oıly-qyrly bir jerge kelip, tulpar taıynan túsip, kókke shaldyrypty.

Sol shaqta, qoı jaıyp júrgen aq saqaldy bir kárıa kelip, bala men tulpar taıǵa qaraı beripti. Balanyń júzinen han balasy ekenin, bir nársege óte yzaly ekenin, astyndaǵy taıynyń tulpar tuqymynan ekenin shamalap, suraý surapty:

— Kim bolasyń, qaıdan shyqtyń, qaıda barasyń, qaısy hannyń balasysyń? Aıt shynyńdy, men ata tutynaıyn, ashýly alasyń bolsa, aqyl aıtaıyn. Jortqan jolyńa jón silteıin, jolaýshy bolaıyn, — depti. Sonda bala:

— Orny tolmas opasyzdyq, aldanǵan satqyn ana, azap tartqan ata, kemdik etip, kekti qýǵan bala. Ózim jalǵyzbyn —  «Qundyz ıak», — dep, sazaryp otyra ketti.

— Balam, ata kegin alarsyń, halqyńa basshy bolarsyń, anań aýyr azabyn tartar, ońtústikti qoı, shól dalaǵa, taý- tasqa kez bolasyń, shyǵysqa tart — dep, eki qolyn jaıyp batasyn berdi.

Sonymen Qundyz ıak kúnshyǵysqa qaraı bet aldy. Keshke taman bir tóbege baryp túnep shyqty. Ertesine sáskelik jerge barǵanda shúıgin shópke kezdesip, tulpar taıyn ottatyp aldy. Sodan shóbi shúıgin bolǵandyqtan, «Shúıgin tóbe» atanypty. Kishi besin kezinde bir kólge jetip, eki mergenge jolyǵypty. Olarmen birge eki kún júrip, ań aýlap, qus atady. Úshinshi kúni qusy taýsylǵan soń, ilgeri qaraı júredi. Bul jerdiń qusy birde bar, birde joq bolǵandyqtan, «Bardan kól» dep atap ketedi. Odan shyǵyp bir qara kóredi. Soǵan qaraı bet alyp júrip barsa, úlken bir tóbe eken. Alystan qarasyn kórgendikten, muny «Qara tóbe» dep atap ketedi. Taǵy da ilgeri qaraı júrdi. Aldynan úsh-tórt adam jolyǵady. Olardan jón surap edi, jóndi jaýap bermedi. Tek qana bireýi «qytaı» degendeı ashýly ún qatty. Balanyń uǵymynsha «Qytaı tóbe» boldy da, sol atpen ataldy. Jolaýshylardyń bári de Qaldan sherinniń artynan izdep kele jatqan elshileri eken. Naq sol shaqta, qalmaqtarǵa qytaılar soǵys ashyp, sony habarlaýǵa kele jatqan beti eken. Endi biraz júrgen soń, aq saqaldy, aq shashty kárıaǵa qarsy keledi de, «Aq ata» eken ǵoı dep sálem berip óte shyǵady. Taǵy júredi. Juma namazyn oqyp shyǵyp kele jatqan bir top óńkeı aq shashty, aq saqaldy, aq sáldeli shaldarǵa kez bolyp, atynan túse qalyp, sálem berip, qolyn qýsyryp tura beredi. Balanyń ádeptiligine rıza bolǵan seksen aqsaqal qolyn jaıyp bata beredi. Mine, sol jer «Seksen ata» atalyp qalypty.

Ne kerek, Hanabadtyń jalǵyz balasy Shyrshyq ózeniniń shyǵys tústik betimen kún shyǵysqa kete beredi. Baryp-baryp aıaǵy İskender Zulqarnaıynnyń atyna qoıylǵan jerdiń ústińgi jaǵynan «Jaman jar» degen jar keshýden Shyrshyqtyń teristik betine ótip, sol bala Qazyqurt taýyna qaraı ketipti. Qaıda júrgeni belgisiz, áli joq.

Al baıaǵy opasyz Hanymnyń tekserý, jazalaý bıligin qolyna alǵan bas ýázir, qolbasy Zal jalǵyz bala Qundyz ıaktyń ketken izi-tozyn surastyryp bilgen soń, Hanym sulýdy ertip alyp, izdeýge kirisedi. Bular da tús mezgili bolǵan shamada, qoı jaıyp júrgen shalǵa jolyǵyp, «bul qaı jer? dep suraıdy.

— Qundyz ıak...

— Ne deısiń, Qundyz ıak? Ol kim? Ol qaıda? — dep Hanym eńirep jylaı beredi. Qoıshy shal bul jerde kóp jyldan beri qoı jaıatynyn, osydan on shaqty kún buryn dál osynda bir balanyń kelgenin, aty Qundyz ıak ekenin baıandaıdy. Onyń jol baǵytyn aıtyp bergen soń, Zal men Hanym betti kún shyǵysqa aýdarady. Keshtetip bir tóbege jetip, jatyp demalady. Attaryn shaldyrady. Ekeýiniń de boz balalyǵy ustap, birimen biri janasady. Sol kúnnen bastap erli-zaıypty adamdaı bolyp ketedi. Bular da talaı-talaı tóbege kezigedi. Ózderinshe at qoıady. Sońynan osy jerler solar qoıǵan atpen atalyp ketedi. «At tuıaǵy jetken jer» dep, bir tóbege «Tuıaq tóbe» dep at qoıady. Kesirli áıel bolǵandyq — astyndaǵy aıǵyry zoryǵyp óledi. Sol tóbeni «Aıǵyr soıǵan» depti. Ekeýi jalǵyz atqa mingesip júre beredi de, iship-jeıtin tamaǵyn, qaltasyndaǵy aqshasyn taýysyp alady. Sol jerdi «Shontaı tóbe» ataıdy.

Azyp-tozyp Shyrshyqtyń teristik betine ótip, Qazaq dalasyna ene bastaıdy. Sonda Zal turyp:

— Myna jerge sý shyǵaryp, el qondyrsa, egin salsa, qandaı bolar edi, — dep armandaıdy. Aı jarymdaı júrip, balany taba almaı, kóńilderi óksip qaıtyp kelse, Qaldan sherin tas-talqan bolyp ashýlanyp otyr eken. Atameken eline qytaılar shabýyl jasap, ózderi sıaqty zar jylatyp jatyr eken. Ornyna Zaldy han kóterip, ózi eline asyǵys júrip ketti.

Munda qalǵan Zal men Hanym ózderi alǵashqy qosylyp, meıirin qandyrǵan jeri «Toı tóbege» el-jurtty jıyp, otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn jasap, at shaptyryp, báıge tigip, balýan kúrestirip, bı bıletip, jyr aıtqyzyp, kúı tartqyzyp bir-birine qosyldy. Osy toıǵa attyly da, jaıaý da shubap bara bergen. Kedeı sorlyda ne kólik bolsyn, kóbine jaıaý barǵan. Sodan syqaq retinde: «Toı tóbe — aqymaqqa ne degen jol» degen maqal qalypty. Baıaǵy toı bolǵan tóbe «Toı tóbe» atalypty. Handyq pen hanymdyq qolyna tıgen Zal men Hanym óz armandaryn iske asyrý úshin Shyrshyq ózeninen Keles ózenine qaraı aryq qazdyryp, sý shyǵarmaq bolypty. Myńdaǵan adamdy aıaýsyz istetipti. Aryq shabylyp bitken soń Shyrshyqqa bógeý salyp, sý qoısa, Zal qazdyrǵan aryqtan sý sarqyrap aǵypty da, Hanym qazǵan aryqtan sý aqpaı qoıypty. Yzasy kelgen Hanym: «Maǵan qastyq istegensińder, — dep, myńdaǵan eńbekshilerdiń basyn kesip, qanyn aǵyzypty.

Sodan Hanym qazdyrǵan aryq «Qan aryq» atanyp ketipti. Otanyna, el-jurtyna, adal jubaıyna opasyzdyq istegen Hanym aqyrynda halyq qaharyna ushyrap, jyndanyp ólipti.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jalańtós batyr

Elshibek batyr týraly

Er Jaýǵash

---