Qannyń arterıalyq qysymy. Qannyń tamyrlarmen qozǵalysy.
Sabaqtyń maqsaty: Qan aınalym júıesi boıynsha bilimderin tolyqtyrý.
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdilik: Qannyń arterıalyq qysymyn, qannyń tamyrlarmen qozǵalýyn túsindirý. Mólsherli júktemege deıin jáne keıin tamyrdyń soǵýyn esepteýdi úıretý.
Damytýshylyq: Júrek qantamyrlar júıesi boıynsha bilimderin damyta, tamyrdyń soǵýy týraly zerthanalyq - oılaryn damytý.
Tárbıelik: Oqýshylardyń óz densaýlyqtaryna nemquraıly qaramaýyn, birinshi baılyq - densaýlyq ekendigi týraly tereń túsinik berý.
Sabaq tıpi:jańa sabaq:
Sabaq túri:dástúrli sabaq
Sabaqtyń ádis - tásilderi:Túsindirmeli - zerthanalyq.
Kórnekilikter: sýretter, tonometr, sekýndomer. Kompterlik slaıdtar.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi:1 mın.
- Amandasý, túgendeý, oqýshylardyń nazaryn sabaqqa aýdarý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý
İ Qyzyǵýshylyqty oıatý. 7 mın.
• Venn dıagramsy: « Kishi jáne úlken qanaınalym sheńberlerin salystyrý»
Kishi qanaınalym sheńberi Úlken qanaınalym sheńberi
Aıyrmashylyǵy Oń jaq qarynshadan ókpe arterıasy shyǵyp ókpede gaz, zat almasyp, sol jaq júrekshege ókpe venasy arqyly kelip quıady. Ókpe arterıasynda vena, ókpe venasynda arterıa qany bolady. Sol jaq qarynshadan qolqa tamyrynan arterıa arqyly búkil denede gaz, zat almasý ónimderi júrip oń jaq júrekshege qýysty vena arqyly kelip quıady. Arterıada arterıa qany, venada vena qany bolady. Tasymaldaý qyzmetin atqarady.
Uqsastyǵy: Tuıyq qanaınalym sheńberin túzedi, gaz, zat almasý ónimderi bolady. Arterıa, arterıola, kapıllár, venýla, vena qan tamyrlary tán. Júrekten shyǵyp júrekke keledi.
İİİ Qaıta bilimdi baqylaý
« Maǵynany ajyratý» kezeńinde oqýshylar oqýlyqpen jumys isteı otyryp, klaster qurady. 10 mın oqý. Keste toltyrý 15 mın.
İV Jańa bilimdi qalyptastyrý 25 mın.
Qan aınalady júrektiń ámirimen,
Qan tildesedi júrek degen táńirimen.
Aq tústi móldir jáne qyzyldanyp,
Adamǵa kúsh beredi pármenimen.- deı otyryp biz jańa taqyrypqa kósheıik.
Jospar:
• Qannyń arterıalyq qysymy:
• Qannyń tamyrlarmen qozǵalýy.
• Zerthanalyq jumys № 9 «Mólsherli júktemege deıin jáne keıin qan tamyrdyń soǵýyn esepteý».
«Oı tolǵanys» kezeńi ózderi zertteý nátıjesin dápterlerine jazady.
№9 zerthanalyq jumys.
Mólsherli júktemege deıin jáne keıin tamyrdyń soǵýyn esepteý.
Kerekti qural - jabdyqtar: sekýndtyq baǵdarshasy bar saǵat nemese sekýndomer.
Jumys maqsaty:
1. Tamyrdyń soǵýyn esepteýge úırený.
2. Tamyrdyń soǵýyn esepteý arqyly júrek jıyrylýynyń jıiligin anyqtaýdy úırený. Onyń ár túrli jaǵdaıdaǵy jumysynyń erekshelikteri týraly qorytyndy jasaý.
Jumys reti:
1. Oqýlyqtaǵy §39-dy oqyńdar. Mynadaı suraqtarǵa jaýap berińder: tamyrdyń soǵýy degenimiz ne? Ony qaıdan anyqtaýǵa bolady? Nelikten tamyrdyń soǵýyn adam denesiniń sol jerinen tabýǵa bolatyny túsindirińder.
2. Kári jilik súıeginiń bilezik mańynan tamyrdyń soǵýyn esepteýdi úırenińder.
3. 1 mınýttaǵy: a) otyryp, á) turyp, b) 10 ret otyryp, turǵannan keıingi tamyrdyń soqqysyn sanańdar.
Esep berý tapsyrmasy.
1. Dápterlerińe tamyrdyń soǵýy, tamyr soǵý jıiligi týraly jazyńdar.
2. Dápterińe kesteni toltyryńdar.
Ár túrli bulshyq et júktemesi kezindegi tamyrdyń soǵýynyń ózgerýi.
1 mınýttaǵy tamyr soqqysynyń sany:
Otyrǵanda Turǵanda 10 ret otyryp, turǵannan keıin
3. Alǵan nátıjelerdi salystyryńdar. Óz júrekterińniń tynyshtyq jáne júkteme túsken kezdegi jumysy týraly qorytyndy jasańdar.
V Jańa bilimdi bekitý:
Blým taksonomıasy:
1. Soǵady kúni - túni almaı tynym.
Qulaıdy ol toqtasa taýdaı tiliń.
(Júrek)
2. Qan aınalym múshelerin ata. ( Júrek, qantamyrlar)
3. Qannyń sol jaq qarynshadan barlyq músheler men ulpalarǵa, oń jaq júrekshege qozǵalýy qan aınalymnyń qaı sheńberi?(Úlken)
4. Qannyń oń jaq qarynshadan ókpege, odan sol jaq jurekshege qozǵalýy qanaınalymnyń qaı sheńberi?(Kishi)
5. Kapıllár tamyrlarynyń qosylǵan jerlerin qalaı ataımyz? (Arterıola, Venýla)
6. Arterıalyq qysym qaı kezde eń kóp bolady? (qarynsha jıyrylǵanda)
7. Qan qysym nede joǵary? (arterıada)
8. Qan aǵysynyń jyldamdyǵy nede joǵary?(qolqada)
9. Tamyrdyń soǵýy degenimiz ne? (arterıa qabyrǵasynyń yrǵaqty terbelisi.)
10. Kapıllárdaǵy qan qozǵalysynyń jyldamdyǵy (0, 5 mm/s)
«Aqsha joǵaltsań – esheńe de joǵaltpaǵanyń, ýaqyt joǵaltsań kóp nárseni joǵaltqanyń, densaýlyǵyńdy joǵaltsań – bárin joǵaltqanyń» - demekshi oqýshylardyń óz densaýlyqtaryna nemquraıdy qaramaýyn, birinshi baılyq - densaýlyq ekendigi týraly tereń túsinik berildi.
Qosymsha derekter: a) Qan toptary. Qan men minez. Adam qanynyń tobyna baılanysty minezin anyqtaý.
Birinshi top — qany bul topqa jatatyn adamdar yrymshyldyqqa qarsy, jigerli, tabandy, ázil – syqaqqa beıim, ómirdegi qubylystarǵa kózin ashyp qaraıtyn, aıqyndyqty unatatyn bolyp keledi.
Ekinshi top - sezimtal, sál nárseden kóńiliń qalǵysh, syrttaı qaraǵanda ustamdy ári baısaldy bolyp kóringenimen, júıkesi juqalaý. Ózine - ózi talap qoıǵysh, óz is - áreketterin muqıat baqylap otyrady.
Úshinshi top - sekemshil, ózin qorshaǵan ortaǵa sezikpen qaraıdy, sary ýaıymǵa jıi salynady. Biraq sabasyna tez túsip, bolǵan jáıtti tez esinen shyǵarady.
Tórtinshi top - kózdegen maqsatyna jetýge jan - tánin aıamaıdy, basqa adamdardy óz maqsatyna paıdalanýǵa sheber, mahabbat máselesinde shydamsyz ári tabansyz.
b) Qan týraly ertedegi túsinik.
Adamdar kóptegen ýaqyttar boıy qandy qudiretti, qasıetti kúsh retinde tanydy. Qanmen bir - birine adal anttaryn beristi. Qazaqta «qan jylap turyp aıtty» degen sóz bar, bul da qannyń qudiretine baılanysty aıtylǵan sóz qoldanysty. Ejelgi grekterde qudaılaryna qurbandyqqa qan aparatyn dástúr bolǵan. Grekter qandy «jan» tasymaldaýshy retinde tanydy. Gıppokrat júıke aýrýyna shaldyqqandarǵa deni saý adamdardyń qanyn em retinde ishýdi usynǵan. Ol deni saý adamdardyń qany taza bolady dep eseptegen.
Qandy erterekte dárilik sýsyndar qataryna jatqyzyp keldi. Erjúrek jáne aqkóńil adamdardyń qandaryn quıý adamdardy uly batyr qylady degen teris pikirde bolǵan. Mysaly, Rım papasy Innokentıı VIII qartaıǵan kezinde úsh jas óspirimniń qanyn ózine quıýdy buıyrǵan, sońy ókinishke uryndyryp, Rım papasy da, jas óspirimder de ólgen. Al Fransıa hanshaıymy Marıa Medıchı (XVII ǵ.) kárilikke qarsy qan iship otyrǵan, biraq odan oǵan eshqandaı em qonbaǵan. Adamdar qan aınalym jáne júrek qaǵysy týraly bilse de, onyń sebebin túsindire almady. Arıstoteldiń budan 2300 jyl buryn «Qan men jylý júrekte túziledi» degen oǵash pikiri ǵylymda XX ǵasyrdaı durys delinip keldi. Mıgýleıý Servet Vezalıı eńbekteriniń negizinde kishi qanaınalym jolyn 1553 jyly ashty. Ýılám Garveı 1628 jyly «Janýarlar qany men júrek qozǵalysyna anatomıalyq zertteý» eńbeginde qanaınalymdy tolyq túsindirip berdi.
Vİ Qorytyndy:
- Jańa taqyryp boıynsha suraqtaryńyz bar ma?
Vİİ Úıge tapsyrma:§39 «Gıpertonıa», «Gıpotonıa» týraly málimet jınaqtaý.
Qoldanylǵan ádebıetter: Bıologıa jáne salaýattylyq negizi. 2004j/ 5 -
2006 j/4. Elektrondyq oqýlyq. Bıologıa oqýlyǵy 8 klass.
Vİİİ Baǵalaý
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdilik: Qannyń arterıalyq qysymyn, qannyń tamyrlarmen qozǵalýyn túsindirý. Mólsherli júktemege deıin jáne keıin tamyrdyń soǵýyn esepteýdi úıretý.
Damytýshylyq: Júrek qantamyrlar júıesi boıynsha bilimderin damyta, tamyrdyń soǵýy týraly zerthanalyq - oılaryn damytý.
Tárbıelik: Oqýshylardyń óz densaýlyqtaryna nemquraıly qaramaýyn, birinshi baılyq - densaýlyq ekendigi týraly tereń túsinik berý.
Sabaq tıpi:jańa sabaq:
Sabaq túri:dástúrli sabaq
Sabaqtyń ádis - tásilderi:Túsindirmeli - zerthanalyq.
Kórnekilikter: sýretter, tonometr, sekýndomer. Kompterlik slaıdtar.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi:1 mın.
- Amandasý, túgendeý, oqýshylardyń nazaryn sabaqqa aýdarý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý
İ Qyzyǵýshylyqty oıatý. 7 mın.
• Venn dıagramsy: « Kishi jáne úlken qanaınalym sheńberlerin salystyrý»
Kishi qanaınalym sheńberi Úlken qanaınalym sheńberi
Aıyrmashylyǵy Oń jaq qarynshadan ókpe arterıasy shyǵyp ókpede gaz, zat almasyp, sol jaq júrekshege ókpe venasy arqyly kelip quıady. Ókpe arterıasynda vena, ókpe venasynda arterıa qany bolady. Sol jaq qarynshadan qolqa tamyrynan arterıa arqyly búkil denede gaz, zat almasý ónimderi júrip oń jaq júrekshege qýysty vena arqyly kelip quıady. Arterıada arterıa qany, venada vena qany bolady. Tasymaldaý qyzmetin atqarady.
Uqsastyǵy: Tuıyq qanaınalym sheńberin túzedi, gaz, zat almasý ónimderi bolady. Arterıa, arterıola, kapıllár, venýla, vena qan tamyrlary tán. Júrekten shyǵyp júrekke keledi.
İİİ Qaıta bilimdi baqylaý
« Maǵynany ajyratý» kezeńinde oqýshylar oqýlyqpen jumys isteı otyryp, klaster qurady. 10 mın oqý. Keste toltyrý 15 mın.
İV Jańa bilimdi qalyptastyrý 25 mın.
Qan aınalady júrektiń ámirimen,
Qan tildesedi júrek degen táńirimen.
Aq tústi móldir jáne qyzyldanyp,
Adamǵa kúsh beredi pármenimen.- deı otyryp biz jańa taqyrypqa kósheıik.
Jospar:
• Qannyń arterıalyq qysymy:
• Qannyń tamyrlarmen qozǵalýy.
• Zerthanalyq jumys № 9 «Mólsherli júktemege deıin jáne keıin qan tamyrdyń soǵýyn esepteý».
«Oı tolǵanys» kezeńi ózderi zertteý nátıjesin dápterlerine jazady.
№9 zerthanalyq jumys.
Mólsherli júktemege deıin jáne keıin tamyrdyń soǵýyn esepteý.
Kerekti qural - jabdyqtar: sekýndtyq baǵdarshasy bar saǵat nemese sekýndomer.
Jumys maqsaty:
1. Tamyrdyń soǵýyn esepteýge úırený.
2. Tamyrdyń soǵýyn esepteý arqyly júrek jıyrylýynyń jıiligin anyqtaýdy úırený. Onyń ár túrli jaǵdaıdaǵy jumysynyń erekshelikteri týraly qorytyndy jasaý.
Jumys reti:
1. Oqýlyqtaǵy §39-dy oqyńdar. Mynadaı suraqtarǵa jaýap berińder: tamyrdyń soǵýy degenimiz ne? Ony qaıdan anyqtaýǵa bolady? Nelikten tamyrdyń soǵýyn adam denesiniń sol jerinen tabýǵa bolatyny túsindirińder.
2. Kári jilik súıeginiń bilezik mańynan tamyrdyń soǵýyn esepteýdi úırenińder.
3. 1 mınýttaǵy: a) otyryp, á) turyp, b) 10 ret otyryp, turǵannan keıingi tamyrdyń soqqysyn sanańdar.
Esep berý tapsyrmasy.
1. Dápterlerińe tamyrdyń soǵýy, tamyr soǵý jıiligi týraly jazyńdar.
2. Dápterińe kesteni toltyryńdar.
Ár túrli bulshyq et júktemesi kezindegi tamyrdyń soǵýynyń ózgerýi.
1 mınýttaǵy tamyr soqqysynyń sany:
Otyrǵanda Turǵanda 10 ret otyryp, turǵannan keıin
3. Alǵan nátıjelerdi salystyryńdar. Óz júrekterińniń tynyshtyq jáne júkteme túsken kezdegi jumysy týraly qorytyndy jasańdar.
V Jańa bilimdi bekitý:
Blým taksonomıasy:
1. Soǵady kúni - túni almaı tynym.
Qulaıdy ol toqtasa taýdaı tiliń.
(Júrek)
2. Qan aınalym múshelerin ata. ( Júrek, qantamyrlar)
3. Qannyń sol jaq qarynshadan barlyq músheler men ulpalarǵa, oń jaq júrekshege qozǵalýy qan aınalymnyń qaı sheńberi?(Úlken)
4. Qannyń oń jaq qarynshadan ókpege, odan sol jaq jurekshege qozǵalýy qanaınalymnyń qaı sheńberi?(Kishi)
5. Kapıllár tamyrlarynyń qosylǵan jerlerin qalaı ataımyz? (Arterıola, Venýla)
6. Arterıalyq qysym qaı kezde eń kóp bolady? (qarynsha jıyrylǵanda)
7. Qan qysym nede joǵary? (arterıada)
8. Qan aǵysynyń jyldamdyǵy nede joǵary?(qolqada)
9. Tamyrdyń soǵýy degenimiz ne? (arterıa qabyrǵasynyń yrǵaqty terbelisi.)
10. Kapıllárdaǵy qan qozǵalysynyń jyldamdyǵy (0, 5 mm/s)
«Aqsha joǵaltsań – esheńe de joǵaltpaǵanyń, ýaqyt joǵaltsań kóp nárseni joǵaltqanyń, densaýlyǵyńdy joǵaltsań – bárin joǵaltqanyń» - demekshi oqýshylardyń óz densaýlyqtaryna nemquraıdy qaramaýyn, birinshi baılyq - densaýlyq ekendigi týraly tereń túsinik berildi.
Qosymsha derekter: a) Qan toptary. Qan men minez. Adam qanynyń tobyna baılanysty minezin anyqtaý.
Birinshi top — qany bul topqa jatatyn adamdar yrymshyldyqqa qarsy, jigerli, tabandy, ázil – syqaqqa beıim, ómirdegi qubylystarǵa kózin ashyp qaraıtyn, aıqyndyqty unatatyn bolyp keledi.
Ekinshi top - sezimtal, sál nárseden kóńiliń qalǵysh, syrttaı qaraǵanda ustamdy ári baısaldy bolyp kóringenimen, júıkesi juqalaý. Ózine - ózi talap qoıǵysh, óz is - áreketterin muqıat baqylap otyrady.
Úshinshi top - sekemshil, ózin qorshaǵan ortaǵa sezikpen qaraıdy, sary ýaıymǵa jıi salynady. Biraq sabasyna tez túsip, bolǵan jáıtti tez esinen shyǵarady.
Tórtinshi top - kózdegen maqsatyna jetýge jan - tánin aıamaıdy, basqa adamdardy óz maqsatyna paıdalanýǵa sheber, mahabbat máselesinde shydamsyz ári tabansyz.
b) Qan týraly ertedegi túsinik.
Adamdar kóptegen ýaqyttar boıy qandy qudiretti, qasıetti kúsh retinde tanydy. Qanmen bir - birine adal anttaryn beristi. Qazaqta «qan jylap turyp aıtty» degen sóz bar, bul da qannyń qudiretine baılanysty aıtylǵan sóz qoldanysty. Ejelgi grekterde qudaılaryna qurbandyqqa qan aparatyn dástúr bolǵan. Grekter qandy «jan» tasymaldaýshy retinde tanydy. Gıppokrat júıke aýrýyna shaldyqqandarǵa deni saý adamdardyń qanyn em retinde ishýdi usynǵan. Ol deni saý adamdardyń qany taza bolady dep eseptegen.
Qandy erterekte dárilik sýsyndar qataryna jatqyzyp keldi. Erjúrek jáne aqkóńil adamdardyń qandaryn quıý adamdardy uly batyr qylady degen teris pikirde bolǵan. Mysaly, Rım papasy Innokentıı VIII qartaıǵan kezinde úsh jas óspirimniń qanyn ózine quıýdy buıyrǵan, sońy ókinishke uryndyryp, Rım papasy da, jas óspirimder de ólgen. Al Fransıa hanshaıymy Marıa Medıchı (XVII ǵ.) kárilikke qarsy qan iship otyrǵan, biraq odan oǵan eshqandaı em qonbaǵan. Adamdar qan aınalym jáne júrek qaǵysy týraly bilse de, onyń sebebin túsindire almady. Arıstoteldiń budan 2300 jyl buryn «Qan men jylý júrekte túziledi» degen oǵash pikiri ǵylymda XX ǵasyrdaı durys delinip keldi. Mıgýleıý Servet Vezalıı eńbekteriniń negizinde kishi qanaınalym jolyn 1553 jyly ashty. Ýılám Garveı 1628 jyly «Janýarlar qany men júrek qozǵalysyna anatomıalyq zertteý» eńbeginde qanaınalymdy tolyq túsindirip berdi.
Vİ Qorytyndy:
- Jańa taqyryp boıynsha suraqtaryńyz bar ma?
Vİİ Úıge tapsyrma:§39 «Gıpertonıa», «Gıpotonıa» týraly málimet jınaqtaý.
Qoldanylǵan ádebıetter: Bıologıa jáne salaýattylyq negizi. 2004j/ 5 -
2006 j/4. Elektrondyq oqýlyq. Bıologıa oqýlyǵy 8 klass.
Vİİİ Baǵalaý
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
