InfoHub Logo

Synyp: 8
Sabaqtyń taqyryby:§28. Qannyń quramy men qasıetteri

Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Organızmniń ishki suıyq ortasy qan jáne qan jasýshalary, olardyń qyzmeti týraly bilimderin jetildirý.
Damytýshylyq: Oqýshylardy organızmniń ishki suıyq ortalarymen tanystyryp, alǵan bilimderin tıanaqtap, odan ári laboratorıalarda óz betterimen jumys jasaýǵa daǵdylandyrý, oılaý qabiletterin damytý.
Tárbıelik: Oqýshylarǵa qan aýrýlarynyń aldyn – alýǵa, tazalyq saqtaýǵa, adamgershiligi mol azamat bolýǵa, alǵyrlyqqa úıretý.
Sabaqtyń tıpi: Jańa sabaqty ıgerý
Sabaqtyń kórnekiligi:

İ Kirispe
Uıymdastyrý kezeńi: - oqýshylarmen amandasý
- synyptyń tazalyǵyn tekserý
- synyptyń kezekshiligin anyqtaý
- oqýshylardy túgendeý
- sabaqqa daıyndyqtaryn tekserý
Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi:
Zardap shekken adamǵa basqa adamnyń qan berýi ony ólimnen aman alyp qalady. Oılanyp, túsindirip berińder:
a) nelikten kóp qan joǵaltqan adam qaıtys bolady?
á) adam ómirińdegi qannyń qandaı mańyzy bar?
Suhbattasý barysynda qannyń organızmdegi eń mańyzdy suıyqtyq ekeni týraly qorytyndy jasaımyz. Sebebi ol túrli qyzmet atqarady: ottek pen qorektik zattardy tasymaldaıdy, ydyraý ónimderin shyǵarady, organızm áreketiniń gýmoraldyq rettelýin júzege asyrýǵa qatysady.

Qan neden turady? Oqýshylar jaýaptary arqyly jańa taqyrypqa kóshedi.

İİ Negizgi bólim. Jańa taqyrypty túsindirý kezeńi
Oqýshylar jańa taqyryp boıynsha ózderi maqsat qoıady.

Juppen jumys. Ár topqa mátin beriledi.
Qan – qan plazmasynan jáne formaly elementterden turady. Formaly elementterge – erıtrosıt, leıkosıt, trombosıt (qan plasınkasy ) jatady.
Qan plazmasy – qannyń barlyq 55 – 60 % quraıtyn tússiz suıyqtyq, 90 - 92 % sýdan, 7 – 8 % nárýyzdan, 2 % glúkoza, maı, mıneraldy tuzdardan turady.
Qan plazmasynyń nárýyzdary globýlın (organızmderdi bakterıalardan qorǵaıdy. Albýmın (plazmadaǵy sý mólsherin retteıdi). Fıbronogen (qannyń uıýyna qatysady.)
Plazma – sý - 90 - 92%
- glúkoza – 0, 12%
- maı – 0, 7 - 0, 8%
- tuz – 0, 9%
- sút qyshqyly
- fermentter, garmondar
- nárýyz – 7 - 8% - albýmınder (4, 5% )
- globýlınder (1, 7 - 3, 5%)
- fıbrınogender (0, 4%)
Fıbrınogender – qannyń uıýyna qatysady.

- quramyndy fıbrınogen nárýyzy bolmaıtyn qan plazmasyn – qannyń sarysýy
(syvorotka) deıdi.

Glúkoza – jasýshalar úshin negizgi qýat kózi. Plazmada glúkoza mólsheri 0, 04% - dan az bolsa, mı jasýshalary qatty qozyp, bulshyqetter jıyrylyp, tyrysyp (sýdorogı) qalady.
Qan jasýshalary – erıtrosıtter (qannyń qyzyl túıirshiktteri)
- leıkosıtter (qannyń tússiz jasýshalary)
- trombosıtter (qan plasınkalary)

Qan dáneker ulpasynyń suıyq túri. Aǵzada bolatyn qannyń mólsheri adamnyń dene salmaǵyna baılanysty
4, 5 – 5 l. Qannyń quramy – plazmadan (55%) jáne qan jasýshalarynan (45%) turady Qan plazmasy – qannyń sarǵyshtaý tústi suıyq bólimi.
Ydysta tundyrylǵan qannyń ekinshi jáne úshinshi qońyr – qyzyl qabaty qan jasýshalary.

Qannyń quramy - qan plazmasy jáne qan jasýshalary
• Qannyń quramy plazmadan,
• qyzyl jáne aq jasýshalardan turady.
• Qan jasýshalaryna – erıtrosıtter (qannyń qyzyl tústi jasýshalary), leıkosıtter (qannyń tússiz jasýshalary) jáne trombosıtter (qan plasınkalary) jatady

Erıtrosıt – qannyń qyzyl túıirshikteri. Dıametri 7 – 10 mkm – ge deıingi eki beti oıys dısk tárizdi. Jetilgenderinde ıadro bolmaıdy. 1 mm ³ qanda 4, 5 – 5 mln erıtrosıt bolady. Erıtrosıtte qanǵa qyzyl tús beretin gemoglabın bolady. Gemoglabınniń negizgi qyzmeti ottekpen kómirqyshqyl gazyn tasymaldaý. Erıtrosıttiń tirshilik uzaqtyǵy 120 kún. Gemoglabın ottegimen qosylyp oksıgemoglabın túzedi.
Gemoglobın ottekten basqa ıis gazymen qosylyp, karboksıgemoglabın túzedi.

Qan jasýshalary:
1 – qannyń erıtrosıt jasýshalary

Adamnyń erıtrosıtteriniń dıametri 7, 5 mkm, qalyńdyǵy 1 - 2 mkm. Qannyń 1 mm3 - de shamamen 4, 5 – 5 mln, jańa týǵan náresteniń 1 mm3 qanynda 6 - 7 mln erıtrosıt bar. 3 aıdan soń onyń mólsheri azaıyp, qalypty mólsherge (5 mln) keledi. Erıtrosıtterdiń qyzyl túsi gemoglobınge (latynsha «haima» – gemoglobınniń quramynda temir bar nárýyzy joq bóligi, «globus» – nárýyzdy bóligi) baılanysty. Gemoglobın – qannyń qyzyl tústi pıgmenti.
Gemoglobın quramynda temir (gem) jáne nárýyzdyq bólikter (globın) kiredi.
- qannyń 1mm kóleminde 4, 5 - 5mln erıtrosıt bar.
- olardyń ortasy qysyńqy tegershik pishindi. Bul erıtrosıtterdiń betin 1, 5 ese úlkeıtedi
jáne gazdardyń mol kólemde almasýyna beıimirek keledi.
- ortasha tirshilik uzaqtyǵy 120 kún.
- súıektiń qyzyl kemiginde túziledi.
- baýyr men kókbaýyrda joıylyp otyrady.
- qyzmeti: ókpeden ulpalarǵa ottegini, al ulpalardan ókpege kómirtegini tasymaldaıdy.

Nv + O2 = NvO2 (oksıgemoglobın)
1. Qandaǵy erıtrosıtter sanynyń kemýinen, gemoglobın mólsheriniń azaıýynan.
2. Adamnan kóp qan ketken jaǵdaıda.
3. Intoksıkasıada.
4. V12 vıtamıniniń jetispeýinen de bolady.
Mátindi juppen talqylanady. Synyp eki topqa bólinip, bir – birine óz mátinderi boıynsha túsindiredi. Túsindirip bolǵan soń, tapsyrmalardy oryndaıdy.

№1 tapsyrma. Durys jaýapty tańda
□ plazma – qannyń móldir, tússiz suıyqtyǵy;
□ plazma quramynda
58 – 70 % sý bar;
□ plazma quramynda
90 – 92 cý bar;
□ plazma quramynda 0, 2 – 1, 8 % cý bar;
□ fıbrınogeni joq qan plazmasy sarysý dep atalady.
□ plazma quramynda
7 – 8% nárýyz bar;
□ plazma barlyq qannyń
55% - yn quraıdy;
□ plazma barlyq qannyń
65% yn quraıdy;

№2 tapsyrma. Erıtrosıtterge tán qasıetterdi tańda.
1) Qyzyl qan jasýshalary;
2) 1 mm2 qanda olardyń 6 – 8 myńy bar;
3) 1 mm2 qanda olar 4, 5 – 5 mln bolady;
4) Súıek kemiginde túziledi;
6) Qyzmeti – qandy uıytý;
7) Tirshilik uzaqtyǵy – 120 táýlik;
8) Iadrolyq jasýshalar;

№3 tapsyrma. Mátindegi bes qateni tap, olardyń astyn syzyp, durys jaýaptaryn sáıkes ramkalarǵa jaz.

Erıtrosıtter – qyzyl qan jasýshalary. Olar óte kishkentaı. 1mm2 qanda olardyń 10 mln bolady. Bul – óz betterinshe qozǵala almaıtyn, shar pishindes jasýshalar. Jasýshalardyń ishinde nárýyz ben mystyń qosyndysy - gemoglobın bar. Erıtrosıtter kókbaýyrda túzilip, súıek kemiginde buzylady. Olardyń negizgi qyzmeti - nárli zattardy tasymaldaý.

Problemalyq suraq
Turmystyq gaz ben peshtegi otyn tolyq janbaǵan kezde túzilgen ıis gazy gemoglobınmen berik hımıalyq qosylys túzedi. Osy gazben uzaq ýaqyt tynys alǵanda, adam nelikten ólip ketedi?

Qorytyndy: Test jumysy
1. Qan jasýshalaryn eń alǵash kórgen jáne «qan sharlary» degen ataýdy bergen ǵalym? (A. Levengýk)
2. Plazma degen ne? (qannyń suıyq bóligi)
3. Gemoglabın degen ne? (qannyń qyzyl pıgmenti)
4. Qan aınalym men qan júıesin zertteıtin ǵylym salasy qalaı atalady? (Gemotologıa)
5. Organızmniń ishki ortasyna ne jatady? (qan, ulpa suıyqtyǵy, lımfa )
6. Qannyń 1 mm³qansha erıtrosıt bolady? ( 4, 5 – 5 mln)

IV Úı tapsyrmasyn berý kezeńi: §28. oqý, 105 bettegi keste toltyrý
V Baǵalaý. Oqýshylar oqý paraqtarynyń upaı sanymen baǵalanady.