Ulýlar tıpine jatatyn jándikterdiń negizgi erekshelikteri
Sabaqtyń taqyryby:§45. Ulýlar tıpine jatatyn jándikterdiń negizgi erekshelikteri
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylardyń bilim daǵdysyn qalyptastyrý
Damytýshylyq: Oqýshylardyń pánge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý. Oqýshylardyń ózin – ózi damýyna jeteleý jáne oqýshylardyń oılaý, este saqtaý qabiletin arttyrý.
Tárbıelik: Uqyptylyqqa tárbıe jáne tabıǵatqa degen súıispenshiligin arttyrý.
Sabaqtyń tıpi: Jańa sabaqty ıgerý
Sabaqtyń kórnekiligi:
İ Kirispe
Uıymdastyrý kezeńi: - oqýshylarmen amandasý
- synyptyń tazalyǵyn tekserý
- synyptyń kezekshiligin anyqtaý
- oqýshylardy túgendeý
- sabaqqa daıyndyqtaryn tekserý
Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi:
1. Denesinde qyltandary bolmaıtyn býyltyq qurt.
2. Quramy nárýyzǵa baı, súliktiń silekeıinde bolatyn, qandy uıytpaıtyn erekshe zat.
3. Egistik jerdi jyrtqanda qarǵalar terip jeıtin býyltyq qurt.
4. Ári atalyq, ári analyq jynys músheleriniń bir qurttyń boıynda bolýy
5. Kópqyltandy býyltyq qurt
6. Býyltyq qurttar tıpiniń teńizde mekendeıtin túri.
7. Shubalshańnyń qannyń túsi
Jaýaptary.
1. Súlik
2. Gırýdın
3. Shubalshań
4. Germafrodıt
5. Qumqazar
6. Nereıda
7. qyzyl
İİ Negizgi bólim. Jańa taqyrypty túsindirý kezeńi
Ulýlar denesi jumsaq, úsh qabatty, ekijaqty sımmetrıaly kópjasýshaly omyrtqasyz jándikter. Olardyń denesi bastan, tulǵadan, aıaqtan, baqalshaqtan jáne baqalshaq qaldyǵynan turady. Ulýlar tıpine buryn «bylqyldaqdeneliler» degen ataý paıdalanylǵan. Ulýlar tıpinde 130 myńnan astam túr bar dep esepteledi.
Ulýlar tıpi
↓
Baýyraıaqtylar
Qosjaqtaýlylar
Basaıaqtylar
Ulýlardyń býyltyq qurttardan negizgi ereksheligi – denesi býnaqtarǵa bólinbeıdi. Tulǵadan erekshe qatparly qabat – shapansha (mantıa) túziledi. Tulǵa men shapansha aralyǵynda shapansha qýysy bolady, al shapanshanyń ústińgi betinen baqalshaq qalyptasady.
Asqorytý júıesi edáýir kúrdeli. Deneniń aldyńǵy bóligindegi aýyz tissheleri – úkki tilge jáne jutqynshaqqa jalǵasady. «Baýyr» dep atalatyn asqorytý beziniń aýzy qarynǵa ashylady. Kópjasýshaly jándikterden buryn kezdespegen asqorytýǵa qatysatyn bez baýyrdy ulýlardan birinshi ret baıqaımyz.
Taǵy bir erekshelik – ulýlarda qantaratý júıesi ashyq. Kóptegen ulýlardyń qany tússiz. Qannyń túsi kógildir (basaıaqtylar) ulýlar da bar. Júrekte bir nemese eki qulaqsha, bir qarynsha bolady.
Qurlyqta tirshilik etetin ulýlar ókpemen tynys alady. Sýda tirshilik etetinderiniń tynys alýy shapansha astynda ornalasqan jelbezekter arqyly júzege asady.
Ulýlardyń zárshyǵarý júıesi bir nemese eki búırekten jáne nesepaǵar tútikten quralady.
• Baýyraıaqty ulýlar klasy.
Bular – teńizde jáne qurlyqta tirshilik etetin jándikter. Olardy kólderden, toǵandardan, sýqoımalardan da kezdestirýge bolady. Túıirtek, jumyrlaq kólderde jáne toǵandarda ómir súredi. Shalshyq ulýy, tospaulý jáne qoshmarmúıizder baıaý aǵatyn sýqoımalarda kezdesedi. Júzim ulýyn – júzimdikten, al jalańash shyryshty baý – baqshalar men ózge zattar astynan kezdestire alamyz.
• Qosjaqtaýly ulýlar klasy.
Bular – Jer sharyna keń taralǵan kópjasýshaly jándikter. Olar muhıtta, teńizde, tushshy sýqoımalarynda, ózenderde tirshilik etedi. qurlyqta kezdespeıdi. Qosjaqtaýly ulýlar klasynyń ókili aıqulaq. Olardyń baqalshaǵy ashyp – jabylatyn eki jaqtaýdan turady. Sondyqtan bul jándikter qosjaqtaýly ulýlar dep atalǵan.
• Basaıaqty ulýlar klasy.
Olar – eń joǵary qurylymdy jándikter. Bularda baqalshaq joıylyp ketken. Sýy tuzdy jáne ońtústiktegi teńizderde, muhıttarda ǵana ómir súredi. Basaıaqty ulýlar – óte iri jándikter. Basaıaqtylardyń denesi bastan jáne tulǵadan quralady. Qarmalaýyshtardyń ishki jaǵynda birneshe qatar saqınalanǵan sorǵyshtar bar. Segizaıaqtar qarmalaýyshtardyń járdemimen sý túbinde júrip, koregin aýlaıdy. Karakatısa jáne kálmar óte baıaý júrý úshin qarmalaýyshy men basyn aldyǵa qaratyp júzedi.
4 – segizaıaq, 5 – kálmar, 6 – karakatısa
İİİ Qorytyndy. Bekitý kezeńi.
Keste toltyryp, durysyna (+) belgisin, durys kelmegenine (-) tańbasyn qoıyńdar
Ulýlar tıpi Dene qýysy Asqorytý júıesi Artqy ishek Anal tesigi Tynysalý júıesi Qantaratý júıesi Sorǵyshtar Paıda bolǵan jańa júıe týraly qysqasha baıandap jazyńdyr
1. Júzimulý
2. Aıqulaq
3. Kálmar
Jumbaq sheshý
Aıaǵy, tulǵa, basy bar,
Syrtynda saýyt tasy bar..
Oılanyp kór balalar,
Sheshýin onyń tabyńdar.
(Ulý)
Aıaǵy bar basy joq,
Tulǵasy bar qarny toq
Eki jaqtaý qorǵany,
Ol bolmasa sorlady.
(Aıqulaq)
Baqalshaǵy joq syrtynda,
Úkkisi bar urtynda.
Qoregin ustar taıaǵy,
Arqanǵa uqsas aıaǵy (Segizaıaq)
IV Úı tapsyrmasyn berý kezeńi: §45 oqý, 209 bettegi «Bilimińdi syna»
V Baǵalaý. Oqýshylardy baǵalaý.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylardyń bilim daǵdysyn qalyptastyrý
Damytýshylyq: Oqýshylardyń pánge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý. Oqýshylardyń ózin – ózi damýyna jeteleý jáne oqýshylardyń oılaý, este saqtaý qabiletin arttyrý.
Tárbıelik: Uqyptylyqqa tárbıe jáne tabıǵatqa degen súıispenshiligin arttyrý.
Sabaqtyń tıpi: Jańa sabaqty ıgerý
Sabaqtyń kórnekiligi:
İ Kirispe
Uıymdastyrý kezeńi: - oqýshylarmen amandasý
- synyptyń tazalyǵyn tekserý
- synyptyń kezekshiligin anyqtaý
- oqýshylardy túgendeý
- sabaqqa daıyndyqtaryn tekserý
Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi:
1. Denesinde qyltandary bolmaıtyn býyltyq qurt.
2. Quramy nárýyzǵa baı, súliktiń silekeıinde bolatyn, qandy uıytpaıtyn erekshe zat.
3. Egistik jerdi jyrtqanda qarǵalar terip jeıtin býyltyq qurt.
4. Ári atalyq, ári analyq jynys músheleriniń bir qurttyń boıynda bolýy
5. Kópqyltandy býyltyq qurt
6. Býyltyq qurttar tıpiniń teńizde mekendeıtin túri.
7. Shubalshańnyń qannyń túsi
Jaýaptary.
1. Súlik
2. Gırýdın
3. Shubalshań
4. Germafrodıt
5. Qumqazar
6. Nereıda
7. qyzyl
İİ Negizgi bólim. Jańa taqyrypty túsindirý kezeńi
Ulýlar denesi jumsaq, úsh qabatty, ekijaqty sımmetrıaly kópjasýshaly omyrtqasyz jándikter. Olardyń denesi bastan, tulǵadan, aıaqtan, baqalshaqtan jáne baqalshaq qaldyǵynan turady. Ulýlar tıpine buryn «bylqyldaqdeneliler» degen ataý paıdalanylǵan. Ulýlar tıpinde 130 myńnan astam túr bar dep esepteledi.
Ulýlar tıpi
↓
Baýyraıaqtylar
Qosjaqtaýlylar
Basaıaqtylar
Ulýlardyń býyltyq qurttardan negizgi ereksheligi – denesi býnaqtarǵa bólinbeıdi. Tulǵadan erekshe qatparly qabat – shapansha (mantıa) túziledi. Tulǵa men shapansha aralyǵynda shapansha qýysy bolady, al shapanshanyń ústińgi betinen baqalshaq qalyptasady.
Asqorytý júıesi edáýir kúrdeli. Deneniń aldyńǵy bóligindegi aýyz tissheleri – úkki tilge jáne jutqynshaqqa jalǵasady. «Baýyr» dep atalatyn asqorytý beziniń aýzy qarynǵa ashylady. Kópjasýshaly jándikterden buryn kezdespegen asqorytýǵa qatysatyn bez baýyrdy ulýlardan birinshi ret baıqaımyz.
Taǵy bir erekshelik – ulýlarda qantaratý júıesi ashyq. Kóptegen ulýlardyń qany tússiz. Qannyń túsi kógildir (basaıaqtylar) ulýlar da bar. Júrekte bir nemese eki qulaqsha, bir qarynsha bolady.
Qurlyqta tirshilik etetin ulýlar ókpemen tynys alady. Sýda tirshilik etetinderiniń tynys alýy shapansha astynda ornalasqan jelbezekter arqyly júzege asady.
Ulýlardyń zárshyǵarý júıesi bir nemese eki búırekten jáne nesepaǵar tútikten quralady.
• Baýyraıaqty ulýlar klasy.
Bular – teńizde jáne qurlyqta tirshilik etetin jándikter. Olardy kólderden, toǵandardan, sýqoımalardan da kezdestirýge bolady. Túıirtek, jumyrlaq kólderde jáne toǵandarda ómir súredi. Shalshyq ulýy, tospaulý jáne qoshmarmúıizder baıaý aǵatyn sýqoımalarda kezdesedi. Júzim ulýyn – júzimdikten, al jalańash shyryshty baý – baqshalar men ózge zattar astynan kezdestire alamyz.
• Qosjaqtaýly ulýlar klasy.
Bular – Jer sharyna keń taralǵan kópjasýshaly jándikter. Olar muhıtta, teńizde, tushshy sýqoımalarynda, ózenderde tirshilik etedi. qurlyqta kezdespeıdi. Qosjaqtaýly ulýlar klasynyń ókili aıqulaq. Olardyń baqalshaǵy ashyp – jabylatyn eki jaqtaýdan turady. Sondyqtan bul jándikter qosjaqtaýly ulýlar dep atalǵan.
• Basaıaqty ulýlar klasy.
Olar – eń joǵary qurylymdy jándikter. Bularda baqalshaq joıylyp ketken. Sýy tuzdy jáne ońtústiktegi teńizderde, muhıttarda ǵana ómir súredi. Basaıaqty ulýlar – óte iri jándikter. Basaıaqtylardyń denesi bastan jáne tulǵadan quralady. Qarmalaýyshtardyń ishki jaǵynda birneshe qatar saqınalanǵan sorǵyshtar bar. Segizaıaqtar qarmalaýyshtardyń járdemimen sý túbinde júrip, koregin aýlaıdy. Karakatısa jáne kálmar óte baıaý júrý úshin qarmalaýyshy men basyn aldyǵa qaratyp júzedi.
4 – segizaıaq, 5 – kálmar, 6 – karakatısa
İİİ Qorytyndy. Bekitý kezeńi.
Keste toltyryp, durysyna (+) belgisin, durys kelmegenine (-) tańbasyn qoıyńdar
Ulýlar tıpi Dene qýysy Asqorytý júıesi Artqy ishek Anal tesigi Tynysalý júıesi Qantaratý júıesi Sorǵyshtar Paıda bolǵan jańa júıe týraly qysqasha baıandap jazyńdyr
1. Júzimulý
2. Aıqulaq
3. Kálmar
Jumbaq sheshý
Aıaǵy, tulǵa, basy bar,
Syrtynda saýyt tasy bar..
Oılanyp kór balalar,
Sheshýin onyń tabyńdar.
(Ulý)
Aıaǵy bar basy joq,
Tulǵasy bar qarny toq
Eki jaqtaý qorǵany,
Ol bolmasa sorlady.
(Aıqulaq)
Baqalshaǵy joq syrtynda,
Úkkisi bar urtynda.
Qoregin ustar taıaǵy,
Arqanǵa uqsas aıaǵy (Segizaıaq)
IV Úı tapsyrmasyn berý kezeńi: §45 oqý, 209 bettegi «Bilimińdi syna»
V Baǵalaý. Oqýshylardy baǵalaý.
You Might Also Like
