InfoHub Logo

(hıkaıat)

1929 jyldyń qańtary aıaqtalyp qalǵan edi. Teńiz daýyly porttyń alasa úıleriniń terezelerin sýyq tamshylarmen soqqylap jatty. Petrovskiniń kóshe-kóshelerinde qara jańbyr shýlap jaýyp turdy. Taýlar munarlanyp jatyr. Petrovskiniń soltústik betinen Astrahanǵa deıin teńizdi muz qursap tastaǵan edi.

Aqgvardıashylar basyp alǵan eski parohod "Nıkolaı" býyn burqyrata bastady. Ybyrsyǵan kaıýtalarda ótken jyldyń kúntizbesi men shybyndar qonyń, shubarlap tastaǵan Kolchaktiń portretteri ilýli tur. Palýbaǵa temekiniń tuqyldary men sarǵaıǵan gazetter jabysyp qalypty. Shtýrmannyń rýbkasynda sýyqtan kógerip ketken vahta kúzetshisi úrpıip kapıtandy kútip otyr. Kapıtan qalaǵa baryp, joǵalyp ketetindi shyǵardy.

Kemeniń kambýzynyń — ashanasynyń kerneıinen kóterilgen sasyq tútin kóktiń tyshqannyń qıy qosylǵan arpa botqasyn jasap jatqanynan habar berdi. Biraq komandany zárli tat sekildi iritip jatqan sary ýaıymdy osynaý oqıǵa da seıilte almady. Matrostar kýbrıkte sulan-sulap jatqan qalpynda. Kaıýt-kampanıadaǵy qyzyl barqytpen tystalǵan dıvanda yzaqor sary dáıekshi uıyqtap jatyr.

Munar kúndi paıdalanyp qalǵysy kelgen parohodtyń aryq qandalalary sańylaý bitkenniń bárinen jorǵalap shyǵa keldi. Túrimnen kúni keshe ǵana urlanyp ákelingen áteshtiń qarlyqqan daýsy estildi.

"Qorymdaǵy gıtardyń úni shyǵar kez keldi", — vahtadaǵy kezekshi osyny oılady da shtýrvalǵa kóz tastady, odan parohod "Nıkolaı" 1877 jyly jasaldy degen habary bar jez taqtaıshany baıqaýǵa bolatyn edi.

Kezekshiniń kózi syrǵyp otyryp, tıisti jerinen talaıdy kórip mújilgen sary kerneıdi kórdi. Odan sarǵysh tútin býdaqtap shyǵyp jatyr eken.

— Olar ne, koqym-soqymdy jaǵyp jatyr ma? — dedi kezekshi, so mezette taý basyndaǵy dymqyl tútin arasynan zeńbirek gúrs ete túskende, selk etip shoshyp ketti.

Kýbrıkten jalań aıaǵyna galosh kıip shyqqan matros kórindi. Ol uıyp qalǵan aıaǵymen qısalańdap, palýbadan ázer ótip, kópirshege baryp kóterildi de, qulaǵyn tosa qoıdy; gúrsildegen kómeski daýys jıileı tústi.

— Ásilinde, qyzyldar kadetterdi soqqylap jatqan tárizdi, — dedi ol kezekshige. — Qyzyldar, — dedi ol sybyrlap, kózi súzile túsip, — Hasav-Úrttan shabýylǵa shyqqan sıaqty, túnde Petrovskide bolady. Bul jóninen kapıtanmen sóılesý kerek. Komanda evakýasıadan dereý zytý kerek dep oılady. Keshqurym zákirdi kótepip, degdar kúıimizde jaıymen jylystap, kadettersiz, qarý-jaraqsyz teńizge sińip ketemiz.

Matros shyǵysqa, sabyndy kir kóbikteri burqyraǵan qazan sıaqty qaınap jatqan teńizge qaraı qolyn bir sermep qoıdy.

Kezekshi kemeniń art jaǵyna qarady da, o jaqta úsh tústi ylǵal jalaý alaqan soqqandaı sartyldap tur eken, — bir kúrsinip qoıdy. Aı-haı, dúnıe-aı, bári de oılaǵanymyzdaı bolsa ǵoı! Denıkınshilerden, evakýasıadan qashyp kete alsaq!

— Kapıtan ǵaıyp boldy, sonyń kesirinen bárimiz beıshara halge túsetin shyǵarmyz, — dep qapalana kúbirlep palýbaǵa qaıtyp keldi.

Ol shirigen kemejaıyn qıǵashtaı soqqylap turǵan jańbyrǵa syǵyraıa qarap, bir túkirdi. Aǵylshynnyń jasyl shınelin kıgen qomaqty tobyr parohodqa qaraı betten keledi. Olar jippen baılanǵan pýlemetti súıretip, dúrdik býtendarymen shalshyq sýdy shalpyldata keshedi. Solardyń bir búıirinen, ol, jaýyn plashyn kıgen kapıtannyń tanys tulǵasyn kórdi. Jaýyn tamshylary onyń murtynan sorǵalap aǵyp keledi, syrt kózge kapıtan únsiz jylap kele jatqandaı bolyp kórinedi eken.

Denıkınshilerdiń otrády taıǵanaq trappen palýbaǵa shyqty. Badyraıǵan surǵylt kózdi ofıser kaıýt-kompanıaǵa kelip kirdi de sonda uıyqtap jatqan ofısıantty aıaǵynan julqyp:

— Óz ornyńa joǵal, urlyqshy! — dedi qarlyqqan daýyspen.

Ofısıant qaltasynan salfetkany alyp, betin súrtti de shyǵyp ketti.

Kaıýtanyń esigin japqasyn, onyń oǵan yzalanyp qaraǵany sondaı, eger ol jany bolsa, qoryqqannan qalshyldap keter edi.

Jeńderiniń tystarynda úsh tústi japsyrmalary bar "ajal batalónynyń" soldattary, kiltterdi ákelip úlgirmeı jatyp, esikterdi julqylaı tartyp, áldekimderge kijinip, shúıligip tur. Traptyń qasyna kúzetshi qoıdy.

Kapıtan shtýrmannyń rýbkasyna kirip, malmandaı plashynyń túımelerin qoly qaltyrap, uzaq ýaqyt aǵytty. Vahtershi oǵan tunjyraı qarap, kútip tur.

Aqyrynda kapıtan maıysqan mys portsıgaryn alyp, temeki tartty.

— Qap, tutylǵanymyzdy qarashy! Bizdi evakýasıa qajetine jumsaıdy. Men shtabtaǵylarmen biraz shaıqastym. Meniń kemem portta zákirde osharýly tur, sonyń ózinde kóbeleri sógilip, qıraýǵa ázir. Dál osyndaı qara daýylda men ony teńizge qalaı aıdaımyn? "Biz, deıdi soqqandar, túkke turǵysyz júkti beremiz",  — sóıtip jamyraı kúlisedi. — "Ol qandaı júk?" — "Bólshevıkter abaqtydan alastalǵan, al kerek bolsa. Esitip pe edińiz?" — "Olardy qaıda tyǵamyn?" — "Pále, olarǵa laıyqty oryn bar. Qaıda buıyrsaq, so jaqqa aparasyz. Al eger teńizge shyqqyńyz kelmese, úı astyna baryp sóılesemiz. Sosyn telmeńdep maquldaısyz".

Kapıtan otyra qalyp, keme jýrnalyn tartyp aldyna qoıdy.

Taý ishinen taǵy da gúrs etken dybys shyqty. Jaýynnyń ar jaǵynan sarǵysh ot jalt ete tústi. Jýrnalda: "Kúshi 10 baldyq nord-ost jeli. Tolqyn tebirenisi — 9 bal Túrimdegi sý — 30 santımetr" — degen qısyq joldar tur.

Túrimdegi sý tereńdigi otyz santımetr! — Kapıtan jýrnaldy laqtyryp tastap, tyjyryna myrs etti. — Adamdardy túrimderge qamaımyz. — Onyń bet-aýzy sazaryp sala berdi. — Sýǵa, túrimge tyǵamyz! Nıkolaı týynyń astynda maltyp jetken jerimiz osy, qarań qalsyn bári de. Tiri júkti, buqalardy qan qasapqa aıdaǵandaı, qaıda aparamyz. Kór — kóresińdi...

Ol taǵy da birdeńeni qosaqtaǵysy kelip edi, aýzyn juma qoıdy: esik aldynda badyraq kóz ofıser tur eken.

— Kapıtan, kógershinim, — ol rýbkanyń bıik tabaldyryǵynan kerbezdene bir attap ótti de — túrimdi ashýǵa ámir etińiz, qazir qamaýdaǵylardy ákeledi, — dedi.

Túrim dereý ashyldy, biraq qamaýdaǵylardy tek tún jarymda, munaı qoımalary jaǵynan atysqan daýys burshaqtaı shashylǵan kezde baryp, aıdap keldi.

Qyzyldar qalaǵa omyraýlap umtylyp jatyr. Qyzyldar bólimshelerin basqarǵan túrik ofıseri Qazym-beıdiń denıkınshiler jaǵyma shyǵyp ketýi qalany báribir qutqara almady. So kezderi Daǵystanda ataǵy jer jarǵan Qazym-beı - mýsavatshylardyń tyńshysy bolatyn. Ol kezinde qyzyl armıa bólimsheleri ornalasqan jerge astyrtyn enedi de, olardyń senimine ıe bolady, soǵystarǵa qatysady, sóıtip opasyzdyq jasaý úshin qolaıly sátti kútip júre beredi. Qazym-beıdiń satqyndyǵy qyzyldardyń qaharmandyǵyn arttyra túsedi. Olar búkil maıdan kóleminde shabýylǵa shyǵady, sóıtip olardyń aldyńǵy otrádtary Petrovskiniń irgesinde aıqasqa kirisip ketedi.

"Nıkolaı" býyn basyp pysyldap, aılaq mańynda úıelmendeı bolyp, qolapaısyz qaraýytyp, yrǵalyp turdy — jaryq jaǵylmasyn dep buıryq berilgen-di. Aınaladaǵy teńiz, port, qala, taýdyń bári de jel ótindegi úrgedek túnekke aınaldy. Tek daýyl buzyp, búldirip ketken portqa kirer jerdegi ǵımarat túbindegi alasapyran kóbik qana aǵaryp kórinedi.

Qamaýdaǵylardy yń-shyńsyz jasyryp ákeldi. Vahta kezekshisi kópirsheniń ústine shyǵyp, olardy sanap turdy.

— Júzden asa adam, — dedi ol kapıtanǵa eń sońǵy qaraýytqan bireýi myltyq dúminiń jelkeleýimen jaı ǵana túrimge kirip ketkennen keıin. Túrim ishinen sýyq yzǵar men shirigen teriniń ıisi keledi.

Bular túndeletip jyljı jóneldi.

"Nıkolaı" shetki ǵımaratty aınalyp ótisimen, kemeniń ón boıy syqyrlap, qatty qyshqyryp qaldy da, tumsyǵy qaıqaıyp shyǵa keldi. Taýdaı bolyp dóńbekshigen muzdaı sý lyqsyp, onyń eskirgen túbin aýnaqshytyp ótip jatyr. Kaıýt-kompanıadaǵy ústelder ústindegi stakandar jaǵalaı shashylyp qaldy.

Denıkınshiler keneredegi qorshaý qasyna shoǵyrlana qalypty. Olar jarylǵan snarádtar oty jıi-jıi jalt etip, kúńgirttene sónip jatqan jaǵalaýǵa ún-túnsiz qarap tur. Dáıekshi de solarmen birge. Jel onyń sırek shashyn jelpildete julmalaıdy. Kaspıı tolqyny keme bortyn shoıyn balǵamen soqqylap jatqandaı.

Saparǵa shyǵar aldynda parohodqa aq saqalyn muqıat qyrpyǵan qart ofıser kelip kirdi. Ol jińishke sıraǵyn qara jibek matamen orapty, sırek shashyn bıpazdap tarap, bólip qoıypty. Ol kaıýt-kompanıaǵa shaı ákelýin talap etip, kapıtandy shaqyrýǵa ámir etti, sosyn kartany ústel ústine jaıymen jaıyp jiberip, onyń ústine kishkene qolyn qoıdy.

Qatty jelden bet-aýzy qyzaryp ketken kapıtan ishke kirip, qabaǵyn túıgen kúıinde esik aldyna tura qaldy.

— Beri jaqyndańyz. — Ofıser kóńilsiz jymıdy.

Bul jymıystan kapıtan ishin tartty: ádette, ólimge kesilgen kisilerdi kórgende tap osylaı jymıatyn kórinedi.

— Lápbaı — Kapıtan kartaǵa jaqyndady.

Ofıser qyzyl qaryndashty sýyryp alyp, ony aspaı-saspaı qaýipsiz ustaranyń júzimen muqıat ushtady, sosyn shylymyn shegip, kózin syǵyraıta qarap, kartadan birdeńeni taýyp alyp, sol araǵa jalpıtyp aıqysh belgisin saldy. Sosyn kózimen ólshep-piship, kúlli teńizdi kókteı ótip, Petrovski qalasynan álgide belgilegen jerge deıin túzý syzyq tartty.

— Osy baǵyttan aıyrylmańyz, — dedi ol Kapıtan kartaǵa kóz tastady.

— Qarabuǵaz baǵytyna ma? — dedi ol shoshynyp.

— Shamamen osylaı. Biraq tek shamamen ǵana. Budan sál teriskeıleý júrip, myna bir aralǵa betteńiz. Ózin ne dep ataıdy eken? Raqym etińiz...Ofıser kartaǵa úńildi. — Qara Ada aralyna qaraı.

— Bolmaıdy, — dedi kapıtan báseń únmen.

— Pále, nege bolmaıdy?

— Araldyń mańynda zákir tastaıtyn turaq joq. Bul baǵytpen júrsek, daýyl bortqa tikeleı soǵady, al biz júksiz júzip kelemiz. Bundaı baǵytty men qaýipti dep esepteımin.

— Biraq daýyl basylyp kele jatqan tárizdi ǵoı, — dedi ofıser kólgirsip.

— Jalpy alǵanda qys kúninde Qarabuǵaz jaǵalaýymen júzý qaýipti. Onda jaryq joq, sý astyńda aran tastar kóp. Adamdardy da, kemeni de qaýip-qaterge ushyratýǵa haqym joq. Ol arada teńiz qulazyp jatady.

— Ah, solaı deńiz! — dedi ofıser ándetip. — Bunyńyz óte jaqsy boldy. Bizge keregi de qulazyǵan teńiz. Kerek bolǵanda qandaı! — dep kenetten shaptyǵa shaqyldap jiberdi ol — Osynaý jarlyqty oryndaýǵa kúsh salyńyz, áıtpese men sizdiń ózińizdi ana maqulyqtarmen birge túrimge aparyp tyǵyp tastaımyn. Komandaǵa biz Krasnovodskige bara jatyrmyz dep habarlańyz. Palýba ústinde beısaýat kisi júrmesin. Bitti. Baryńyz!

Kapıtan shyǵyp ketti. Shtýrval rýbkasynan ol kúzetshini kórdi. Kúzetshi taǵy bir teńizshimen qatar kompastyń kartýshkasyna qarap, ony qaǵazdaǵy birdeńemen salystyryp, tekserip tur eken.

"Qaqpanǵa tústik, endi qutyla almaımyz!" — dep oılady kapıtan. Ol kaıýtasyna kelip, Kaspıı teńiziniń losıasyn alyp, Qara Ada aralynyń sıpattamasyn taýyp, ony uqyptap oqyp shyqty.

Losıada bylaı delinipti: osynaý qulazyǵan sýsyz aral úlken jartastyń bir synyǵy bolyp tabylady, ol teńizdiń shyǵys jaǵalaýynan bir mıldeı jerde, Bekdash múıisiniń qarsysynda, Qarabuǵaz shyǵanaǵynyń soltústiginde jatyr. Araldy jylandar jaılaǵan. Qaıyqtan túsetin oryn bireý-aq. Aral tastary kóp bolǵandyqtan da aralǵa janasa, jaqyn barý qaýipti. Zákir tastaıtyn turaǵy joq. Túbi — jalańash taqta tas — zákir múlde ustaı almaıdy.

— Saýdamyz bitipti! — kapıtan losıany ústel ústine laqtyra saldy.

Teńiz taýdaı tolqyndaryn dóńbekshitip jatyr. Dińgekterde syǵyraıǵan ottar bir jaǵynan ekinshi jaǵyna aýnaqshyp, yrǵalyp turǵan kemeniń tumsyǵyna jaryǵyn túsiredi. Qonyraý ózinen-ózi syldyrap tur, demek, kemeniń aýnaqshýy qyryq gradýsqa jetedi degen sóz. Badyraq kózdi ofıser spardek ústine atyp shyǵyp, bortqa keýdesin tósep, jata qaldy — ol qusyp jiberdi. Ol qara sýǵa loqsı túkirip, yńqyldap, áldekimdi balaǵattap jatyr. Qańtar túni aza-qazalaryń jaqyn degendeı shyǵys jaqtan ysqyra, gýildeı kóterilip, zýlap barady.

Túrim ishi qarańǵy, túbindegi sýy bir borttan ekinshi bortyna qaraı aýnaqshyp, shaıqalyp jatyr. Qamalǵandar ylǵal taqtanyń ústinde otyrǵany otyryp, jatqandary jatyr. Olardy múıisten múıiske qaraı aıaýsyz laqtyrady. Baıǵustar tot basqan shpangoýttardyń qabyrǵalarynan ustap jantalasady, bet-aýyzdary qanap jaralanady, ókirgen tolqyndardyń qatty soqqysynan qulaqtary bitip, teńiz dertiniń qatygez sheńgeline tutylyp, yńyranyp, zarlap keledi. Olardyń bir azǵantaıy ǵana, munyń ólim ekenin, túkke turǵysyz parohodtyń qańyrap, bos kele jatqanyn, onyń qyryq gradýsqa deıin aýytqyp, kez kelgen mınýtta bortymen jantaıyp jata ketip, qaıta tura almaı qalatynyn sezetin, biraq mundaǵylar túgeldeı aldaryndaǵy ózderin túsirip ketetin, belgisiz qurǵaqta ajal kútip turǵanyn jaqsy biletin.

Qamalǵandar qataryna kezdeısoq kelip qosylǵan geolog Shaskıı de muny oıdaǵydaı biledi. Ol bólshevık emes-tuǵyn. Ol Petrovskiden Astrahanǵa barmaqshy bolǵan. Oǵan shpıondyq jasady dep, kúdiktene qarap, tutqynǵa alady da, Petrovskige ony úsh ret atýǵa aıdap aparady, biraq atpaıdy. Olardy túnde aıdap ketetin. Kameralardan elý tutqyndy alyp shyǵyp, eliler etin jep, semirgen ıtterge turaq bolǵan kúl-qoqystar qorymyna aıdap aparady.

Ajalǵa kesilgenderdi sapqa turǵyzyp, qaıta sanaıdy. Birinshi rette árbir onynshyny atyp tastady. Sol túni Shaskıı segizinshi bolyp shyqty. Ekinshi retinde árbir besinshini atty, Shaskıı tórtinshi bolyp shyqty. Úshinshi rette árbir tórtinshini atty, biraq Shaskııdiń taǵy joly boldy — ol birinshi edi. Úshinshi retten keıin onyń shashy aǵaryp ketti. Buny jáne basqa aman qalǵandardy atylǵandardyń máıitterin eski ák shuńqyrlarǵa aparyp tastaýǵa zorlap kóndiretin.

Atýǵa ámirin júrgizgen surqaı, badyraq kózdi ofıser bolatyn. Ol batylyraq bolý úshin, ár kez araqqa toıyp alady da, tutqyndardy "ólimtikter" dep balaǵattap, olardy sapqa turǵyzyp qoıyp, esepter aldynda oryndaryn birneshe retten ózgertetin. Aıdaýshylardyń — túr-túsi aýrýshań kisiler sıaqty, masańdaý kózderi laılanyp turatyn bozymdardyń tilimen aıtsaq, olar muny "venanyń kadrıli" dep ataıtyn.

Petrovskige Shaskıı Mańǵystaý túbeginen barǵan edi. Qarataý qyratynan taskómir men fosforıtter kenin izdep sharq urǵan ol, sosyn Qarabuǵazǵa barǵysy kelgen, biraq jol kórsetýshi qazaqtar ony aparýdan úzildi-kesildi bas tartty. Jazdyń shilińgir shildesi bolatyn, Qarabuǵazǵa bara jatqan jolda, Qaryn jaryq qumyna jetkende bir tamshy sý qalmady. Jan baspaǵan Údik atty taýly ústirt arqyly Aleksandrovskıı bekinisine qaıta oralýǵa týra keldi. Bekiniste Shaskıı úsh aı turdy. Oǵan osy bir eshbir ókimeti joq surǵylt qalanyń muńly tirligi unady. Bekiniste ol ekspedısıa týraly esep, jáne qudaıdyń qarǵysy sıaqty, tandyry kepken Mańǵystaýdaǵy sý qory týraly qyzyqty bir jumys jazdy.

Ekspedısıa kezinde ol Qarataýdaǵy ólmeli ózekterdiń bári ámanda qorym tastardyń astynan aǵyp shyǵyp jatatynyn baıqady. Shaskıı kórgen dúnıesiniń bárine túsinik berip daǵdylanǵan adamdar qataryna jatatyn. Ol dálme-dál zańdar men anyq gıpotezalar áleminde turatyn jan edi.

Birneshe kún boıy ol osynaý ózekterdiń qalaı paıda bolǵany jaıly oılanyp-tolǵandy, sosyn eki balany jaldady, olar munyń bos jatqan sement baseınine teńiz jaǵasynda jatqan malta tastardy tasyp ákelip úıip tastady. Balyqshy qojaıyn Reseıdi ańsap, saǵynǵandyqtan jáne "ǵylymnan" Shaskııdiń aqyl-esi aýysyp ketken ǵoı dep oılady.

Balalarmen birge Shaskıı búkil baseındi malta tastarmen toltyrdy, al úshinshi kúni erteńgisin tastyń bir bóligin qaıta alyp qoıdy. Tómendegi tastar ylǵal eken: baseınniń túbine tap-taza shalshyq sý paıda bolypty.

Osymen másele sheshildi: jaz kúnderi barlyq jerdegi sıaqty shólde de mı qaınatarlyq ystyq bolady. Jaz túnderi, Máskeýdegi naýryz túnderi tárizdi, sýyq bolyp keledi. Al úıilgen tastar, túnde tez sýıtyn aýa býlarynyń tabıǵı kondensatory bolyp tabylady. Osynaý úıindi tastar ylǵaldy soryp alady da ony tómen ótkizip jiberip, astyńǵy qabattarynda saqtaıdy.

Shaskıı ashqan jańalyqqa jurttyń bárinen de kóbirek qýanǵan onyń qojaıyny boldy. Ol úlken baseın jasap, ony malta tastarmen kómip tastap, qudyqtyń óli sýynyń ornyna, kúnde erteńgilik on shelek móp-móldir tushshy sý alyp turýdy armandady.

Baseındi kórýge Mańǵystaýdyń burynǵy tejeýsiz ıesi kópes Zaharıı Dýbskıı keldi. Shaskıı óńi bozaryp, erni kezerip ketken, ústine túsi jyltyr kástom kıgen pysyqaı shaldyń beımaza suraqtaryna jaqtyrmaǵan keıippen jaýap berip otyrdy.

Revolúsıaǵa deıin Dýbskıı mıllıoner bolǵan. Ol patsha úkimetinen búkil Mańǵystaýdy tolaıym satyp alǵan edi. "Balyq baılyǵyn qorǵaý týraly" zańdy saqtamaı-aq, emin-erkin balyq aýlaýǵa jáne saýda-sattyq jasaýǵa tek osy jalǵyz shalǵa ǵana ruqsat berilgen bolatyn. Duǵa-namazyn qaza jibermeıtin jyly júzdi, taqýa shal, qazaq jumysshylaryna kúlli maýsym úshin kisi basy eki somnan ǵana tóleıtin, araqpen saýda jasaıtyn jáne óziniń "jarylqaýshysy", Tashkentte turatyn uly kináz Nıkolaı Mıhaılovıcha tartý-taralǵy jiberip turatyn. Osynaý aqsaqaldy sary tisti kináz, kún qaınap ketken kezderi óziniń úıi men baýynda tyr jalańash serýendep júretin bolǵandyqtan da, jalpy Kaspıı syrtyńdaǵy ólkege ataq-dańqy jaıylyp ketken edi. Dál osy qalpynan aınymaı, ol ótinish ıelerin qabyldap, baıandamalardy da tyńdaı beretin.

Dýbskıı Shaskııdiń baseınine qaıran qalyp, qolyn onyń túbine suǵyp jiberip, sary tyrnaǵymen tyrmalap kórdi de ylǵal saýsaǵyn soryp, dámin tatqasyn, Shaskııdi óziniń saıajaıyna shaqyrdy. Saıajaı teńizdiń dál qabaǵynda, Túp Qaraǵan shamshyraǵyna jaqyn jerde turǵan edi jáne el-jurtqa birneshe túp qýraǵan aǵashtarymen áıgili bolǵan-dy. Shaskıı, eski dinı seniminen aınymaı qalǵan kópes, shaı iship, terlep-tepship, zerikkennen qýań shól ústine shókken býaldyr munarǵa kóz tastaýmen ýaqytyn ótkizetin osy bir náýmez úıdi múlde unatpaıdy.

Shól dala óńmeńdep kelip, bekinisti qorshap alǵan edi. Ol ony qala shekarasynda kúzetip turady. Shóldiń qunarsyz topyraǵy men bozǵylt jýsany kisini jalyqtyryp, sary ýaıymǵa salady. Bul ýaıym jeńil-jelpi tákapparlyqtan da qur alaqan emes: túnergen shóldiń de mańǵaz ulylyǵy men qatygezdigi qabattas, osynaý qunarsyz da zerttelmegen baıtaq keńistikti ishteı túsine-túısinip, sheksiz berilip zertteý baqytyna ıe bolyp, aman qalǵandar sanaýly-aq shyǵar, - dep oılady Shaskıı.

Aleksandrovskıı bekinisinde, Dýbskııden basqa taǵy bireý, saryshunaqtar aýlaýǵa jańa tuzaq oılap tapqan aqymaq general da turyp jatty. Bir kezderi ol shet aımaqtaǵy osynaý garnızonǵa basshylyq etipti. Balyqshylar tap osy generaldyń bekiniske kelgen bette paradqa aýyzdyqpen alysqan kúreń aıǵyrǵa minip, qopańdap kelgenin sóz etedi. Ol qazaqtardy týǵan tilinde quttyqtaý úshin, olarǵa tasyrlatyp shaýyp barady da:

— Sálem senderge, saqsaýyldar — dep barq ete qalady.

Qazaqtar shoshyp ketedi. Sodan keıin kúlli qala birneshe kúnge kúlkige qarq bolyp qalady.

Bekinistiń eń qyzyq mekendeýshileri ańsoǵar-balyqshylar, túlenderdi uryp alýdyń mamandary bolatyn. Túlendi soǵyp alý asa qaýipti, qatygez bezbúırektiń isi edi. Ańsoǵarlar qysty kúni úlken qosh bolyp, muz ústimen teńizge shyǵatyn. Buǵan deıin attardy jemdep, kúıine keltirip, kútip baptaıtyn. Túlen soqqanda istiń taǵdyry attyń moınynda bolatyn: zeńbirek atylǵandaı kúrkirep, kók saýyt muz shatynaı jarylyp, teńizge qaraı jyljı jónelgennen-aq, ańsoǵarlar so bir attardy jaǵaǵa qaraı qamshylap, quıyndatyp aıdaı jóneletin, so kezderi osy bir asaý attar qutyryna shaýyp, muz jaryqtarynan shanalarymen qarǵyp ótip, zaýlaıtynyn aıtsaıshy!

Ańshylar túlenderdiń tólin — áli maltı bilmeıtin aq tólderin soǵatyn. Muz ústinde shombal taıaqtarmen soǵyp alatyn da bekiniske olardyń altyńdaı jyltyraǵan ulpandaryn ákeletin.

Qys túsken saıyn ańsoǵarlardyń birneshe arteli — kóshteri qaza tabatyn. Olardy teńizde jarylǵan seń ústinde, Persıa jaqqa qaraı aıdap áketetin. Qutqarý asa sırek kezdesetin: bekiniste mundaı baqytsyz jaıttardy Reseıge habarlaıtyn telegraf joq-tuǵyn.

Shaskıı Taras Shevchenkonyń "Zıandy ıdeıalardy taratqany" úshin, saqal-shashyn qyryp, katorgalyq Mańǵystaý qystaǵyna aıdalyp, Aleksandrova bekinisinde sanamen sarǵaıǵanyn bildi.

Tek qarasha aıynda ǵana Shaskıı balyqshylardyń shaǵyn kemeshigimen bekinisten Petrovskige baryp jetti.

Endi qazir Shaskıı túrimde bólshevık-matros eston Mıllermen qatar jatyr. Ol sonymen birge abaqtyda da úsh aı otyrǵan. Ekeýin qosarlap eki ret atýǵa aparǵan, eger Shaskıı sonda aqylynan adaspaı qalsa, ol tek osy Mıllerdiń arqasynda ǵana edi.

Basyna teńiz kasketin kıgen osynaý úndemes bozym buǵan týǵan Estonıasy týraly, qum dóńester men kári Revel týraly sarań sóılep, biraz áńgime aıtty, al Shaskıı bolsa, tap qazir Revelde Baltyqtyń jasyldaý muzynyń ıisi ańqyp, jáýdireı janǵan tynysh ottarymen bezengen qala ásemdenip-sándenip, qulazyp qalǵan shyǵar degen bir áserli sezim-túısikten qutyla almaı-aq qoıdy, óıtkeni myńdaǵan Mıllerler úılerinen ketip, Samara men Shepkúrek qalalarynyń túbinde qyzyl ásker bólimderinde shaıqasyp jatty, sasyq túrmelerde qamalyp, ash-jalańash, muz qursaǵan ańǵal-sańǵal teplýshkalarda turyp jatty.

Mıller barlaý kezinde qolǵa túsip qalypty. Óziniń aıtýynsha, denıkınshiler ony qaıtken kúnde de — "jer jastandyrý" kerek eken, biraq ol udaıy ajaldan alys jatqan birdemeni, máselenkı, qashyp ketý jolyn oılaıdy.

Álgi ózderin atatyn túnderi Shaskıı úreılenip, dirildep qalshyldaı bastaǵanda, Mıller ony arqasynan qaǵyp:

— Bekinińiz! Týǵan ekenbiz — báribir ólemiz! — dep qaıdaǵyny eske salady.

Shaskııdi on jetinshi jyl shildesiniń aptapty kúnderinde bólshevık bolǵan, Baltyq flotynyń shtýrvalshysy Mıllerdiń ustamdylyǵy tańǵaldyratyn. Mıller Shaskııden on jas kishi bolatyn jáne ol Shaskııge málim nárselerdiń júzden birin de bilmeıtin, biraq geolog onyń aldynda ózin balamyn dep sezinetin.

Mıller ymyraǵa kelýdi bilmeıtin jáne ol geolog múlde túsinbeıtin jaǵdaıdy — kúres pen jeńistiń zańyn jete ıgerip alǵan edi. Ol adamdarǵa salqyn sabyrmen qarap, túsinýge umtylatyn, ámanda jaıymen ysqyryp otyratyn, tergeý kezderinde tym sypaıy, biraq dúdámal jaýap beretin, jáne júzderi qýaryp, ishteı qutyrynyp otyrǵan ofıserlerge jymıa kúlip, ózine kópten tanys túrimge qaraǵandaı-aq, zerige qarap, kúlimsirep otyra beretin.

Ol kontrrazvedkanyń bastyǵyn (barlaýǵa qarsy bólim bastyǵyn) jyndandyryp jibere jazdaǵany jáne sodan keıin oǵan babymen staqanǵa sý quıyp usynǵany úshin, tabanda ataq-dańqqa bólenip shyǵa keldi. Bastyq qolymen staqandy ústel ústinen qaǵyp tastap, qaǵazdardy taıaqshasymen bir tartyp jiberip, búgin túnde seni darǵa asamyn dep, Mıllerge sert beredi, biraq ony darǵa aspaıdy.

Kontrrazvedka Mıllerdi "qaýipti sýbekt", komısar dep atady da ony ábden dińkeletip, mańyzdy málimetter alamyz dep oılady. Ony áli bir ret te súmbimen urǵan joq-tuǵyn. Aıdaýshylar Mıllerge: "Tasmetin ǵoı, bu báleket, ásilinde, jaýjúrek soıqan bolar", — dep bir túrli qurmetpen qaraıtyn.

Dál qazir odessalyq Shkolnık — burynǵy teri ıleýshi jáne partızan — qamalǵandar arasyndaǵy birden-bir teńizshi Mıllerge kelip, temeki surap turyp:

— Sen teńizshisiń, parohodtyń qurylymyn biletin shyǵarsyń? — dedi.

— Iá, bilemin, — dep jaýap berdi Mıller.

— Men mynadaı bir sheshimge keldim (Shkolnık "tak" degen sózdi tym jumsartyp aıtty). Parohodty áne bir jeksurynmen birge batyrý kerek. Shkolnık tutanyp turǵan shylymymen tóbeni bir túrtti. — Sen krandy aǵyt, ol senderde ne dep atalýshy edi — kıngston ba, álde, basqa ma. Báribir bizdi óltiredi. Bosa da qurıdy ekenbiz, endeshe solarmen birge qurıyq. Solaı ma.

— Kıngston bul arada emes, — dep nemquraıly jaýap berdi Mıller. — Eserlik neme qajet? Olardyń plasınkasy taýsylyp keledi, al bizden on shaqty adam tiri qalsa da jaman bolmas. Jappaı ózimizdi-ózimiz óltirý isin uıymdastyra kórme, Shkolnık, jurttyń záre-qutyn qashyrma.

— Solaı ma! Solaı degin! — dep kúıine kúbirlegen Shkolnık Mıllerden sheginip ketti.

Kapıtan túnimen paltosyn sheshpeı óz kaıýtasynda otyrdy. Tan tym keshigip, saǵat segizde atty. Sýyq buǵan kaıýtalarda surǵylt tuman terbelip tur. Tershigen ılúmınatorlar syrtyńda teńiz ókirip jatyr. Shyǵysta, Azıanyń ulan-ǵaıyr shólderi ústinde muzdaı tań sarǵaıyp tur.

Kapıtan palýbaǵa shyqty. Kaıýt-kompanıada edende jasyl kıimdi soldattar jatyr. Orasan zor jáne óte jaısyz teńizdiń tańerteńgi ýaqyty olardyń úsh tústi japsyrmalary bar myj-myj shenelderine, qulap qalǵan vıntovkalary men kúldirep isingen betterine sebezdep túsip tur. Qaqyryq pen spırt ıisi múńkıdi. Kir-qojalaq aınaǵa qýrap qalǵan fýksıaly vazon shaǵylysyp túsip tur.

Daıashy nege ekeni belgisiz sarǵaıyp ketken tabaqshalardy súrtip, ústelge sytyrlatyp krahmaldanǵan dastarqan japty. Súıeksińdi ádeti qalsyn ba.

Ol kapıtanǵa súzile qarap, kúrsindi de qoıdy. Iá, Astrahannan Bakýge qaraı júzgen tańǵajaıyp kúnder bitkeli qashan, sonda ol adamdardy sýqany súımeıtin kásibı dertke — mızantropıaǵa shaldyqqan muńyn ózi, jolaýshylarmen ázildesip, balalardy bastarynan sıpap edi-aý.

Konstantın Petrovıch, qarań qalsynshy bári! — Daıashy bos shkaptyń esigin ashty — Múmkin, araq ishersiz? Jan-tánińiz túgel syz bolyp ketken shyǵar. Semkın keshe kýbrıkte: biz parohod "Nıkolaı" emespiz, "júzbeli dar aǵashymyz" — dep ábden durys aıtty.

Daıashy syrtyn berip, kir oramalmen kózin súrtti. Onyń qylqıǵan moıny narttaı bolyp, qyzaryp ketti.

Kapıtan jótkirinip, kópirshege qaraı júrdi. Onda dúrbi-bınokli salbyrap, keshegi shı borbaı qart ofıser tur eken. Ol shyǵysqa qarap, tyjyraıyp tur.

Ofıser kapıtannyń qasyna kelip, bunyń kózine meıirlene qarap, saqalyn sıpaı berdi de: — Álgi Qara Ada degeni qashan kórinedi, kapıtan? — dedi.

— Kelgen kezde kórinedi ǵoı.

— Hosh, solaı de, solaı degin, uqtym. — Ofıser altyn portsıgaryn alyp, kapıtanǵa usynbastan, temekisin tartty. — Solaı de, solaı degin. Ol kapıtannyń ıyǵyna qolyn artty. Qoly shoıyndaı bolyp elestedi. — Aralǵa bes mıldeı jer qalǵan kezde, maǵan habarlarsyz. Reti kelgesin aıtaıyn, tulaı bergenniń eshbir máni joq. — Ol kapıtannyń ıyǵyn qysyp jiberdi. Reıs qupıa. Adamdarǵa eskertip qoıyńyz, bóspeligi úshin basymen jaýap beredi.

Kapıtan basyn ızep, abaılap ıyǵyn bosatty. Ofıser órmekshi aıaǵyndaı aıaǵymen teńsele basyp, tepe-teńdigin saqtap, trapqa qaraı bettedi.

Eki saǵat ótkennen keıin vahtadaǵy matros jaǵalaý kórine bastady, — dep habarlady. Daýyl báseńdeı tústi. Muzdaı sý "Nıkolaıdyń" búıirin jaıymen jalap keledi. Ashyq qys kúni aıasynda jarqyraǵan aspan kógine baltamen shapqylap salǵan alasa jarlaýyt qabaqtar qaraýytyp qalqyp shyǵa berdi. Tentek tolqyndardyń aq kóbigimen qorshalǵan jalǵyz aralǵa qaraı "Nıkolaı" baıaýlatyp, jaı ǵana jyljyp kele jatty.

Sol kezge deıin túrimde ish súzegimen aýyrǵan on adam qaza tapty. Olardyń máıitteri sýda shylpyldap qalqyp júrdi. Grýzın Gogoberıdze janushyra shyńǵyryp, óz qolymen óz qulaǵyna muzdaı sýdy lyqyldatyp quıa berdi. Onyń qulaǵynyń shanshýy bastalǵan edi. Ol sandyraqtap otyr. Oǵan kontrrazvedshikter munyń basyn ystyq temirmen shyjyldata kúıdirip jatqandaı bolyp kórindi, sol sebepti de ol joldastaryn daýystap shaqyryp:

— Sandro, qutqar meni! Sandro, ólýime jol berme! — dep aıqaılaı berdi.

Tús áletinde túrimdi ashty.

O jaqtan sasyq aýamen birge grýzınniń:

— Sandro, ońbaǵandardy soq! — degen jan daýsy atylyp shyqty.

Shaskıı basyn kóterdi. Joǵaryda temir qudyqtyń jıek-jıeginde jasyl shenelder terbelip tur, olardyń ústińgi jaǵynda jyrym-jyrym qara bulttardy alyp, sýyq aspan jóńkip barady. Sý ishkisi keledi. Jaryq túrim ishin jarqyratyp jiberdi. Qamaýdaǵydar kirpikterinen daıly jasyn aǵyzyp, qastaryn jypylyqtata qaǵady.

Shaskıı so mezette tuńǵysh ret túrimniń tat basqan búıirleri men aıaǵynyń astynan kilkildegen sary sýdy kórdi. Ólikterdiń kókpeńbek júdeý júzderi sol sýda jaıymen terbetilip, qalqyp júr. Bastaryna ydǵad býrkalaryn búrkenip alǵan úsh avarlyq syǵylysyp, birge jatyr. Olardyń bireýi tiri eken. Basyn kóterip alyp, beımálim bir tilde, shaǵynǵan únimen, uzynnan-uzaq birdeńeni aıtty da sýǵa qulap tústi.

Mılder temir trapqa baryp, jaıymen joǵary kóterile berdi. O jaqtan álde bireýler aıqaılap jatyr, biraq Shaskıı eshteńeni de esitpedi — ol keıin qulap túspeýge tyrysyp, Mıllerdiń sońynan qalmaı, qasarysyp órmelep keledi.

Túrimnen seksen adam joǵaryǵa aman shyqty. Óz betimen shyǵa almaǵandardyń bárin sonda qaldyryp, ony qaıtadan aýyr da jalpaq taqtaılarmen bastyryp tastady.

Qamaýdaǵylardy — terbelýden, ashtyq pen shólden sarǵaıyp ketken tobyrdy kemeniń artqy jaǵyna aıdap aparyp, úıirip tastady. Ańyraǵan taza aýa olardyń áljýaz ókpelerin jyrta bastady.

Parohod búkir araldyń qasynda, sýdan qyltıyp shyqqan qara tastaı bolyp, yrǵalyp turdy.

Aqshunaq ofıser kópirshe ústine shyqty. Ol qamalǵandar tobyryn kózimen bir sholyp, myrs etti.

— Aman-esen kelýińizben quttyqtaımyn, joldastar! — Ol teatrlyq ymmen qolyn bir sermep, aral jaǵyn megzedi. — Sizderdiń baspanalaryńyz osy. Sizder osy arada Sovet ókimeti ornady dep jarıalaı berýińizge bolady...Porýchık, bulardy jıyrma-jıyrmadan bol!

Qaıyqtardy sýǵa túsirýge uzaq ýaqyt ketti. Shaskıı nemquraıdy kúıde kúte berdi. Matros jasyryp onyń qolyna bir quty temekini suǵa saldy. Shaskıı temekige ańyra bir qarap, ony Mıllerge berdi. Ol temeki tartpaıtyn.

Qamalǵandardy Qara Ada aralyna túsirý birneshe saǵatqa sozyldy. Quıyn úıirilip turǵandyqtan qaıyqtar jaǵalaýǵa jaqyndaı almady. Qamalǵandardy belýardan keletin sýǵa sekirip túsýge jáne jaǵaǵa deıin jaıaý barýǵa zorlap kóndirdi. Shkolnık sekirgende táltirektep ketti. Tolqyn ony uryp jyǵyp, aıdynǵa ala jóneldi. Jaǵalaýǵa shykqasyn Shaskıı qoıtasqa etpetinen jatyp, parohodqa qarady. Qara jáne sary syrmen boıalsa da kir-kojalaq bolyp tunjyrap turǵan parohod sasyq tútinin shubaltyp, átkenshek tepkendeıin tolqynda jantalasyp ázer tur.

Shaskıı tipti ne bolyp, ne qoıǵanyna túsinbedi de. Ol ózderin aralǵa quralaqan tastap ketkenin, sý da, tamaqta ta, tipti qatyp qalǵan nan da bermegenin baıqamaı qaldy. Munyń ne ekenin jalǵyz Mıller ǵana bildi. Aral men teńiz jaǵalaýy arasynda jalpaq buǵaz býyrqanyp jatyr eken.

Eń sońǵy qaıyqtyń parohodqa qalaı qaıtyp oralǵanyn, matrostar bir-birine bóget jasap, ony arqalap qalaı joǵary tartyp alyp jatqanyn Shaskıı anyq kórdi. Sosyn túrimnen álikterdi tartyp alyp, sýǵa laqtyryp tastady, kemeniń artynan sý shalp etti. Sol-aq eken, "Nıkolaı" gýdogin bozdatyp, aral ústine tútin shymyldyǵyn quryp, túskeıge, Baký jaǵyna qaraı júrip ketti.

— Mıller, endi ne isteımiz? — dedi kúbirlep Shaskıı, sosyn bir tas ústine otyra ketti.

Mıller ony ıyǵynan ustap, julqyp qaldy:

— Qazir turaıyq ta osynaý qarǵys atqan jerden qolymyzǵa ilinetin otyn ataýlyny jınaıyq, erlik endi kerek. Bul arada bir tamshy da tushshy sý joq. Sýsyz biz, denimiz saý bolsa, tek úsh kúndeı ǵana ómir súremiz. Buǵazdyń ar jaǵyndaǵy jaǵalaýda, bálkim, túrikmender kóship júrgen shyǵar. Solarǵa tútinmen belgi berý kerek.

Shólirkemes úshin Shaskıı kesh boıy ýaq malta tastardy sordy. Ol qurǵaq shópshekter men jaǵalaýǵa sý shyǵaryp tastaǵan taqtaı synyqtaryn izdep, súrinip-jyǵylyp júrip, búkil araldy kezip ketti. Teńiz qulazyp jatyr. Jyldyń osy mezgilinde bul aradan birde-bir kemeniń, birde-bir túrikmen qaıyǵynyń kezdespeıtinin Shaskıı jaqsy biletin. Shege qum men ashshy tuzdan ózge eshteńe bolmaıtyn osy bir qap-qara, qýarǵan qý jaǵaǵa kim kelýshi edi!

Tún túskenshe eki jerge ot jaǵyp,olardyń qasyna súzekpen aýyrǵandardy jatqyzdy. Erteńgilik sanaǵanda alpys adam tiri qalypty.

Temirhan-SHoradan kelgen úsh stýdent jaǵaǵa júzip jetpekshi boldy. Mıller olardy ustamady. Ol ottardy qý jýsan men qıqym-sıqymdardy kósip salyp, qoıý tútindi býdaqtata túspekshi boldy. Stýdentter tyr-jalańash sheshindi. Olardyń ekeýi júzip ketti de, úshinshisi jata qalyp, jerge betin basyp jylap jiberdi; ol tipti sýǵa jete de almady, onyń júregi kóterilip, loqsyp, táltirektep ázer turdy. Júzgishter jaǵaǵa jete bergende sýǵa batyp ketti. Buǵazda taǵy da qara daýyl bursanyp turǵan edi. Aǵys qara sý tasqynyn tastarǵa aparyp soǵyp jatty. Keshke salym qamalǵandar alaý basyna eńbektep kelip, qybyr etpeı jatyp qaldy. Mıller óziniń matros beldiginiń bir shetin shaınap, jaǵylǵan otqa ótpeı jaýap qatar dep, jaǵalaýdan kóz jazbady. Biraq ondaı ottar kórinbedi. Shól-baıaban jaqtan tún túnegi tuman men ys bolyp qalqyp ótip jatty. Ol betpaq yspa qumnyń kúlli yzǵary men zárin aralǵa qaraı qýyp tyǵa berdi.

— Mıller, — dep sybyrlady tún ortasynda Shaskıı, — Mıller, endi esime tústi! Qazaqtar qysta malyn Qarabuǵazǵa aıdap barady. Onyń jarlary men orlarynda qar jatady.

— Eger qar jaýsa, biz baqytqa keneler edik, — dep kúbirledi Mıller.

Bul túnde taǵy on bes adam kóz jumdy. Shaskıı erteńgilikte esinen tanyp jatty. Shyǵystan bu jaqqa tómendeı ushqan qara bultty ma, álde alapat bir órttiń sýyq tútinin be, áıteýir birdeńeni aıdap kelip jatty. Shaskıı qyp-qyzyl kóshin ashyp, qara bultqa ańyraıyp qaraıdy, solardan endi, mine, tym bolmasa jańbyrdyń bir tamshysy tamar dep emeksıdi.

Qara bulttar alasapyran bolyp aralasyp, birte-birte tómendeı berdi. Teńiz tynym-tynys tapty. Jel ózgere bastady, endi teńiz aralǵa teriskeıden býyrqanyp bas salýǵa ázirlene bastady, múmkin sol jaqtan qazir bulardy qutqaratyn karly boran kele jatqan shyǵar.

Shaskıı túrimde ózderimen birge júzden asa adam otyrǵanyn esine túsirdi. Qalǵandary qaıda? Shynymen-aq bárin de atyp tastady ma eken?

Tili kúp bolyp ketti. Shaskıı basyn ázer degende burady, árbir sózi qańsyǵan tańdaıyn qaqsatyp, janyn kózine kórsetedi. Qara bult tómendegen ústine tómendeı tústi. Qara jartastyń qomaqty bir synyǵy ústinde ólim halinde jatqan adamdardyń yńyrsyǵany bularǵa anyq estile bastady. Qara bulttarmen birge aralǵa qaharly da qatygez dymqyl kesh te túse berdi.

Mıller tizesimen jyljyp, ot basyna keldi, keldi de eń sońǵy shirik taqtalardy aıaǵymen otqa ysyra saldy. Jaqyn-jýyqtaǵy tastar jaqtan óliktiń táttileý sasyq ıisi ot basyna múńkip kelip jatyr. Mıller etpetinen qulap túsip, tyrp etpeı qaldy.

Sońǵy tún gýildep soqqan teristik jelin ala keldi. Tún jarymda Shaskıı bet-aýzyna ylǵaldy sýyq birdeńeniń tıgenin sezdi. Aspannan sırek te bolsa kóbelek-qar ushqyndap tur eken. Shaskıı daýystap, Mıllerdi oıatqysy kelip edi, biraq oǵan ál-dármeni jetpedi. Ol tek aýzyn ashyp, jelmen, teńizdiń shashyrandy tamshylarymen birge jarylyp ketken ernine kelip qonyp jatqan qar ushqyndaryn jalaı berdi.

Degenmen, eger ol ólip qalmasa, uıyqtap jatqan Mıllerdi oıatýy kerek edi. Shaskıı qolyn úshkir tastarǵa tirep, turyp otyrdy. Aıaǵy kúıip-janyp barady: shamasy, túnde onyń aıaǵyn úsik shalǵanǵa uqsaıdy. Azynaǵan jel ony baqshadaǵy shúberek tulyp sıaqty terbeltip, arqasynan tómpeshtep, sýyq qaryǵan betin osqylap jatyr.

Shaskıı ózin-ózi zorlap, kózin áreń degende ashty, óıtkeni oǵan kózin ashý ólim degen sóz edi, sebebi endi qaıtyp osynaý bórideı ulyǵan qaharly tún sýretin kórýge onyń dáti shydamas edi. Ol jabysyp qalǵan kirpikterin ázer ashyp, aıkezbe sıaqty, aldyńǵy jaqqa meńireıip qarap edi: qarly quıynnyń ar jaǵynda, kóz túrtkisiz qarańǵyda úsh jerde ot alaýlap janyp tur eken. Bul sandyraq pa, álde jaǵalaýda shynymen-aq ottar laýlap jatyr ma?

Shaskıı qolymen sıpalap, qasyndaǵy Mıllerdiń kúrtkesin taýyp aldy da, ony jaǵasynan ustap, bar kúshimen tartyp qaldy. Mıller yńqyldap qoıa berdi.

— Mıller! — dep sybyrlady Shaskıı, munysy onyń aıqaı sıaqtanyp kóringen. — Mıller, kógershinim, turyńyz. Jaǵalaýda ottar mazdap tur. Sansyz ottar!

Mıller qozǵalyp, ázer degende aýnap shalqasynan jatty. Shaskııdiń qoly men ıyǵynan tyrmysyp ustap, ystyq demimen onyń betin býlap, súıretilip baryp, áreń otyrdy.

— Aǵaıyndar... — dedi ol báseń únmen, biraq birden úni óship qaldy. — Aǵaıyndarym sol, tezirek! Aınalamyzdy ajal toryp júr, baýyrlarym!

Ol táltirektep, ornynan turdy.

Ne dediń? — dep ol Shaskııge qarap aıqaılap jiberdi. — Jat, qozǵalma! Tańerteńge deıin shyda! Bizdi kórgenge uqsaıdy.

Qamalǵandar qybyr etpeıdi. Tek bir ǵana qyzyl gvardıashy basyn kóterip edi, zamatyńda sylq etip qulap tústi.

Erteńgi sátte tek jıyrma eki adam ǵana tiri qalypty. Talma tústiń shaǵynda Bektash múıisiniń ar jaǵynan tym aýmaqty jelkenniń batyp-shyǵyp kele jatqan bozǵylt búıiri kózge shalyndy. Ol soltústikten soqqan qatygez jelmen arpalysyp, qara tolqynnyń jalyna birde atyp shyǵa kelse, endi birde shym batyp, kórinbeı ketedi.

Jelkendi tek Mıller ǵana kórdi. Shaskıı sandyraqtap jatyr. Oǵan qaratas ózin zildeı qolymen qushaqtap alyp, jerge sińirip jiberetindeı bolyp kórindi.

Mıller sóne bastaǵan otqa qasynda jatqan sheneldi laqtyra saldy. Ottan kisini tunshyqtyratyn sary tútin burqyrap shyǵa berdi.

Mıllerdiń eń sońǵy kórgeni — basyna qulaqshyn kıgen jaq súıegi shyǵyńqy bireýdiń bet-júzi bolatyn; sosyn onyń aýzyn janyna jaǵymdy bir suıyq zat kúıdirip jibergen edi, sodan keıin áldekimniń ysyldaǵan daýsy orysshalap: "Myna bir on besin al, qalǵandary bári ólip qalypty" — dedi jaıbaraqat. Mıller budan ózge eshteńeni esine túsire almady.

Qara Adadaǵy ottardyń tútinin jaǵadan baıqaǵan qazaqtyń atyn eshkim de bile almaı qoıdy. Bálkim, sol qazaq áli tiri shyǵar. Múmkin, ol Gýrevtiń mańynda, Adaılar dalasynda "Ovsevod" otaryn baǵyp júrgen bolar, álde Qarabuǵazdyń tuz kásip ornynda jumys istep júr me? — ony tiri jan bilmeıdi, onyń aty-jónin shól jalmap jiberipti. Kóshpelilerdiń pasporty bolmaǵan, olar dalaǵa mańyn ketedi eken, al olardy izdep tabý múmkin emes edi.

Bekdashtyń jaǵalaýynda júrip, araldaǵylarǵa jaýap ottaryn jaqqan qazaqtardyń da attaryn eshkim bilmeıdi. Olar ottardy jaǵyp jatyp, jurtqa álgi jylandardan basqa tiri jan turmaıtyn, qarǵys atqan aralǵa adamdardyń baryp túskenin aıtady. Al, Qara Adaǵa tap bolǵan adam tek kúızeliske ǵana ushyraıdy.

Olarǵa qaıyq aparý kerek edi, biraq qazaqtarda qaıyq ataýly bolmaıtyn. Qaıyqtar alysta, Qarabuǵaz shyǵanaǵynda bolatyn, orystar onda taqtaıdan úı salyp, oǵan qaba saqaldy, keńirdegi tilingen bir kisini mekendeýshi etip ketken bolatyn.

Sol adamnyń keńirdegine kúmis tútik qoıylypty degen habar kúlli kóshpeliler turaqtaryn aralap ketken edi. Qarıalar bolsa, basmashylar áli kúnge deıin qalaısha qymbat baǵaly tútikke qyzyǵyp, álgi ápendi orysty óltirmeı keledi dep tańyrqasady. El taǵy da sol orys qalyń kitabyna jel men bulttardyń qozǵalysyn, sýdyń túr-túsin jáne sol sıaqty belgilerdi jazady eken degendi de aıtyp jatty. Orystyń shuǵyldanatyn isinen shaıtannyń ıisi shyqqandaı bolady. Osylarǵa qaraǵanda, onyń ózi qansha qaıyrymdy bolǵanymen, naǵyz dýaqan ekeni kórinip qalǵan edi. Ol kóshpelilerdiń kóz aýrýyn — basyryp, irińdegen jarasyn emdep júredi jáne olardy ámanda buǵazdan óz qaıyǵymen ótkizip tastaıtyn.

Kúmis keńirdekti kisini Nıkolaı Remızov dep ataıtyn. Ol Qarabuǵazdaǵy ýaqytsha meteorologıalyq stansıada kúzetshi shal Aránespen birge qystap shyǵýǵa kelisken birinshi meteorolog bolatyn.

Joldastarynyń pikirine júginsek, Remızov Qarabuǵazda tek ólý úshin ǵana qalǵan. Biraq sodan beri jarty jyldaı ýaqyt ótti, biraq oǵan eshkim de tıispedi. Reseıden eshbir habar kelmeıdi. Remızov ol jaqta azamat soǵysynyń telegeı teńiz bolyp, býyrqanyp jatqanyn boljap bilip otyrady.

Ol Aránespen birge Robınzonǵa uqsap turyp jatty. Olar jabaıy qazdardy atyp, buǵazdan balyq aýlap kún kórdi. Olarǵa bir jylǵa shaqtap, un, qant, kerosın men shaı tastap ketken edi. Qarasha aıyn olar túgeldeı sekseýil daıyndaýǵa jumsady. Olardyń aıadaı tar úıi jyly, jaıly boldy, odan Aránes pisirgen nannyń ıisi shyǵyp turatyn. .

"Bul arany aınaladaǵy júzdegen shaqyrymǵa deıin tiri jan mekendemeıdi", — dep jazdy Remızov óz kúndeliginde, túrikmenniń kólemdi qaıyǵynan taqtaı úıge kóship kirgen birinshi kúni.

Remızov meteorologıany dálme-dál ǵylym dep eseptemeıtin jáne ony óner dep ataıtyn, ol meteorologıalyq baqylaýdan góri, Qarabuǵaz shyǵanaǵy men shóldi zertteý isimen shuǵyldandy.

Ol "bári de aǵady, bári de ózgeredi" degen mátel áýel basta shól turǵynynyń mıynda týǵan dep oılaıtyn.

"Shólde turaqty eshteńe bolmaıdy, — dep jazdy ol óz kúndeliginde, — siz, syrttaı qaraǵanda, myzǵymastyń patshalyǵyna sińip ketkendeı bolsańyz da, bul arada dúnıeniń bári migirsiz qozǵalyp jatady.

Qum qozǵalyp, eski joldar óship qalady, qarasha úıler paıda bolyp, joǵalyp ketedi, saǵat saıyn jel soǵýy ózgerip turady, adamdar kóship jatady. Qumdy shólder — qurlyqtyń birden-bir qozǵala beretin keńistigi. Bul daýyldar kezinde aýaǵa ushyp ketip, shapaq (kúnniń batýy) dep atalatyn tótenshe jaryq effektisin jasaıtyn qurlyqtar.

Qańtardyń biz sıpattaıtyn úshbý keshinde Remızov kúndeligin jaıyp tastap, glaýber tuzynyń Qarabuǵaz shyǵanaǵynda tunyp qalýynyń ereksheligi jónindegi qorytyndysyn asyǵys jazyp otyrǵan. So sátteri osynaý qorytyndysy oǵan danyshpandyq bolyp kóringen. Endi qazir sol pikir álippelik aqıqat bolyp qaldy.

Ol glaýber tuzynyń — mırabılıt ekenin — onyń shyǵanaq túbine krıstal túrinde tunyp qalatynyn, sýdyń temperatýrasy bes gradýs jylylyqqa deıin quldyrap túsetin qys kúnderinde ǵana sý ishinde ilinip-salynyp júzip júretinin dálme-dál anyqtady. Qarabuǵaz, mırabılıttiń osynaý zaýyty, tek qysta ǵana — shamamen qarashadan naýryzǵa deıin jumys isteıdi. Qystyń qara daýyldary mırabılıttiń júzdegen myń tonnasyn asqaraly taýdaı etip, jaǵalaýǵa laqtyryp tastaıdy.

Naýryz aıynda, sý jylyǵan kezde, mırabılıt tolyǵynan erip soǵan sińip ketedi. Jazda shyǵanaq sýynda qatty mırabılıt atymen bolmaıdy.

Jazdyń aptapty ystyǵy shyǵanaqqa mazdaǵan pesh sıaqty áser etedi. Onyń sýdy qoıýlatyp jiberetini sondaı, sý jylylyǵy bes gradýsqa túsisimen mırabılıt krıstaldanyp qataıa bastaıdy. Mırabılıt qorynyń úzdiksiz, biraq mezgiline qaraı bir qalpynda ósip otyrýy úshin, shyǵanaqqa jazynyń da, qysynyń da ekeýi birdeı paıdaly. Bul qubylys Remızovke tabıǵattyń ósimdik tirshiliginiń aınalymyna uqsas bolyp kórindi. Aǵashtar árbir kóktem saıyn gúldeıdi, árbir kúz saıyn jańa jemisterin beredi. Shyǵanaq, mırabılıttiń san myń tonnalaryn qansha qarbytyp alyp, tasyp jatsa-daǵy, árbir qys saıyn ol mırabılıttiń jańa mıllıondaǵan tonnalaryn myńdaǵan jyldar boıy berip kelgen, áli de myńdaǵan jyldar boıy bere beredi.

— Baılyq, mine, qaıda jatyr! — dedi Remızov qazir ǵana jazǵandaryn oqyp shyǵyp.

Ol bir túrli, metal áýezdi daýyspen sóıleıdi eken. Eger tútigine túkirik tússe bolǵany, daýsy ysqyryp shyǵady da shińkildegen úni tońqyldaǵan jýan daýysqa aınalyp ketedi eken.

Remızov kúndeligin ysyra salyp, qıalyna jol berdi. Ol endi birneshe jyldan keıin, Qarabuǵazdyń qunarsyz jaǵasyna shyǵanaqtyń tuńǵysh zertteýshisi, Remızovtyń ókil ákesi Jerebsovqa qola eskertkish qoıatynyn aıtyp, Aránsty sendirmek boldy. Jerebsov basyna ýmajdalǵan teńiz fýrajkasyn kıip turady. Onyń aıaǵynyń qasyna shyǵanaqtyń jez kartasy jaıylyp qoıylady. Eskertkish tuǵyryna: "Qarabuǵazdyń er júrek zertteýshisine — Sovettik Reseı" — degen jazýdy bádizdeıdi.

Aránes oshaq aldynda júresinen otyryp, tuzdy sýdan shaı qaınatyp jatyr. Keshki saǵat toǵyz jaqyndap kele jatqan.

Syrttan, shyǵanaqtyń ar jaǵynan atqan myltyq úni tunshyǵyp shyqty, sosyn ekinshi, úshinshi ret atyldy.

Remızov ornynan ushyp turdy.

— Jalǵyz óziń barma, birge baraıyq, — dedi Aráns.

Olar jeldi túnde dalaǵa shyqty. Tar buǵazdyń ar jaǵynan áldekim kómeıin jyrta daýystady, sosyn taǵy da aýany kezep myltyq atty.

Remızov qaıyǵyn aǵytyp, jaýap oqty atyp jiberip, eskekti qolǵa aldy. Aráns eńsesi túsip, qaıyqtyń art jaǵynda otyr. Soltústik jaǵalaýdan atylǵan myltyq qaıyqty suraǵan ótinish bolatyn. Mundaı jaıttar buryn da birneshe ret bolǵan, biraq qazaqtar buryn shyǵanaqqa eshqashan da túnde jaqyndap kelmegen edi, sol sebepti de osy bir tosyn jaıt Aránsty kádimgideı alań etti.

Asaý attaryna mingen eki jas qazaq jaǵalaýda shyr aınalyp júr. Olar Remızov pen Aránsqa túrpideı jalpaq alaqandaryn berip, ekeýi birdeı jarysyp sóıleı jóneldi. Remızov tek bir nárseni ǵana túsindi: Qara Ada aralynda adamdar qaza tapqaly jatyr. Búgin, mine, ekinshi kún olar ot jaǵyp, kómek suraıdy. Solarǵa túrikmenniń jelkendi kemesin shuǵyl jóneltý kerek. Ózderi qandaı adamdar, olar aralǵa qalaı barǵan, ony eshkim de bilmeıdi. Remızovtyń tula boıy muzdap sala berdi. Bireýdiń júrek jardy qýanyshy sekildi, oqystan esýastyq qylyqty jasatatyn tap osyndaı jaıtty ol bala kúninde, túndeletip kitap oqyp, soǵan ózi qosyla jylaıtyn kezderi basynan ótkergen edi.

Remızov qazaqtardyń bireýin ózimen birge alyp, keıin qaıtty. Meteorologıalyq stansıanyń qasynda jelkendi qaıyq baılaýly turatyn. Olar bir saǵattaı janyǵa jumys istep, jelkendi bekitip, qaıyqty ázirledi de eki kespekshe sý, bir shyny araq, biraz qýyrylǵan balyq alyp, teńizben jolǵa shyqty.

Aráns jaǵada turǵan. Remızov eń sońynan oǵan:

— Eger birdeńege ushyrap qalsaq, Krasnovodskige qaraı bettersiń! — dep aıqaılady.

Aráns qolyn bir siltedi de qoıdy: esalańmen sóıleskennen ne paıda!

Shyǵanaqtan túnde kesheýildetip shyqty. Teńiz qaıyqty shaıqaı bastady. Remızov ózderiniń aınalasyndaǵy júzdegen mıl jerde birde-bir keme, ne birde-bir tiri jan joq ekenin, myna ǵalamda tek qorǵasyndaı aýyr, ajal qushaǵyndaı sýyq teńiz ben qarańǵy tún jáne syqyrlaǵan túrikmen qaıyǵynda otyrǵan ekeýi ǵana qalǵanyn esine túsirdi. Sol-aq eken arqasy aıaz qaryǵandaı, erkinen tys dirildep ketti.

Qýraǵan sabaqty shóptermen qorshalǵan, jyly taqtaı úı, uzyn-sonar kúnder, jabaıy úırekterdi, sırek te bolsa atatyn myltyqtyń gúrsili, kitap toly bes jáshik (solardyń tek bireýi ǵana oqyldy) — osynyń bári qara sý tasasynda artta qaldy.

Qazaq, jaǵalaýdan árirek, teńiz tereńine qaraı júrelik, óıtkeni jaǵalaý mańynda sý astyńda tastar kóp, sondaı tastardyń tutas taýlary kezdesedi, olar, temir áınekti qalaı syndyrsa, qaıyqty da solaı talqandaı salady, — dep eskertti.

Osy betimen olar týlaǵan teńizde túnimen júrdi. Remızov tek bir ret qana temeki tartýǵa múmkindik aldy.

Olar tań aǵaryp atqan kezde ǵana Qara Adanyń qaraýytqan aran tisin kórdi. Remızov qazaqtan Bekdashtyń janynda qaıyqtan túsýge qolaıly oryn bar ma dep surady. Qazaq kúmándana basyn shaıqady. İs qıyndap ketti. Remızov ernin tistep, qaıqańdap kele jatqan qaıyqty kenet ýly sarǵylt tútinin býdaqtata bastaǵan aralǵa qaraı júrgize berdi.

— Tiri! Pále, ana adamdar tiri eken! — dep basyn shulǵyp, kúlip jiberdi qazaq.

Onyń shashyrandy sýǵa malshynǵan júzi maı jaqqandaı jyltyrap turdy.

Remızov araldan kóp adamnyń máıitin, aqyl-esinen aıyrylyp jatqan on bes tiri adamdy kórdi. Remızov tirileriniń aýzyna sý qosqan araq quıyp, qazaq jigiti men ekeýi olardy tasymaldap qaıyqqa otyrǵyzdy. Tek Mıller ǵana esin jıdy. Qalǵandary yńyranyp, sandyraqtap jatty.

— Sizder kimsizder? — dedi Remızov Mıllerge, qaıyq erneýimen sý urttap, jeldiń yǵymen qazaqtardyń qystaýy qonys tepken Bekdashqa qaraı bettegen kezde. — Sizdermen birge bolǵan áıel she? Sizder aralǵa qalaı tap boldyńyzdar?

— Bes kúnnen beri nár tatqan joqpyz, — dep jaýap berdi de Mıller qaıyqtyń túbine jata ketti. — Bes kún. Súzekpen aýyrǵandary túgel qyryldy. Sur jylandar-aı, ne istemedi, atyp tastaǵannan da beter boldy-aý!

— Sizder kimsizder? — dep qaıta surady Remızov.

— Petrovskide qamalǵandarmyz. Partıalyqtary, qyzyl gvardıashylary, kezdeısoqtary da bar. Denıkınshiler Petrovskiden kashyp keterde bizdi parohodqa, túrimge tyqpalap alyp shyqty da, álgi aralǵa ákelip, assyz, sýsyz laqtyryp tastap, taıyp turdy.

Remızov lám dep jaýap qatpady. Mine, bunyń ózi ishteı syr etip búgip, qatty qorqatyn báleketi — azamat soǵysy, súzek jáne basqalary jyljı-jyljı qýań shólge de jetti, osynyń bári munyń ózi ashqan jańalyqtaryn aıaǵyna deıin jetkizýge kedergi jasady da, óz basy jylyna jıyrma shaqty qarasha úı ǵana kóship ótetin, birde-bir orysy joq osy araǵa, shyǵanaq mańyna kelip jasyrynǵan bolatyn.

— Áıel beımálim jan, — dedi Mıller, kezdeısoq áıel. Taǵy myna bir ǵalym — ol da kezdeısoq adam. Aq gvardıashylar ony úsh ret atyp tastamaq boldy.

— Qandaı ǵalym? — dedi Remızov, sosyn jaǵalaý mańyndaǵy jartastardy aınalyp ótý úshin, rúldi býra bastady.

Mıller jaýap berip úlgirmedi: qaıyq aq kóbigi burqyrap jatqan tentek tolqyndarǵa tap bolǵan edi.

Qazaqtar ony jumyla kóterip, jaǵaǵa alyp shyqty.

Sandyraqtap jatqan adamdardy ún-túnsiz kóterip, kıiz úı ishine aparysty. Túnge taman bes adam jan tásilim etti. Erteńgisin altynshysy — "týǵan jeri Kýbandy" aýzynan tastamaıtyn sharýa shal úzildi.

— Kúlli qamalǵandardan tek toǵyz adam ǵana tiri qaldy.

Olardyń altaýy temir jolǵa jetýden úmittenip, qazaqtarǵa erip, Krasnovodskige qaraı ketti, al úsheýin — Mıllerdi, Shaskıı men áıeldi — Remızov ez qaramaǵyna aldy.

Shaskıı udaıy qýaqy keıippen jymıyp júredi. Armán áıeli, Rostovtan shyqqan muǵalıma — tynym-tynyssyz jylaı beredi. Remızov osy ýaqytqa deıin birneshe kún boıy úzbeı jylaı berýge bolady degendi kóz aldyna elestetip te kórmegen edi. Ol armán áıelin Aránstiń qamqorlyǵyna berdi. Shal sansyz saǵattar boıy ony qarapaıym sózben kúbirlep jubatýdy, muǵalımanyń hıkaıasyn tyńdaı otyryp:

— Itter, qutyrǵan ıtter túge! Ondaı sumdardyń kózin qurtý kerek! — dep túsin sýytyp, basyn shaıqaıdy.

Tek jalǵyz Mıller ǵana baısaldy. Biraq onyń da túnemelikte kózi ilinbeıdi, temekini sorady da otyrady.

Úshinshi túnde Shaskıı Remızovty oıatyp alyp, jany tebirenip, bar syryn ashty:

— Dál qazir sizge aıtatyn nárseniń bárin óte qupıa kúıinde saqtańyz. Men asqan kemeńgerlikpen tańǵajaıyp jańalyq ashtym, biraq ony jarıalaýǵa bolmaıdy, áıtpese kil adamzat asa uly álemdik apatpen iz-túzsiz joıylady. Men geologpin. Jerdiń geologıalyq qatparlarynda materıaldyq sıpattaǵy alapat energıa ǵana emes, sol qatparlar qurylǵan kezdegi joıqyn dáýirlerdiń psıhıkalyq energıasy da shoǵyrlanyp saqtalyp qalǵan — degen qorytyndyǵa keldim. Túsindińiz be?

Remızov tóseginde túregep otyrdy.

— İstiń máni nede?

— Zeıin qoıyp tyńdańyz. Biz materıaldyq energıany — munaıdy, kómirdi, slanesti, kendi paıdalaný ádisterin taptyq. Bunyń bári óte qarapaıym ádis. Biraq bizde so bir qatparlarda qysylyp jatqan psıhıkalyq energıany bosatý ádisteri joq bolatyn. Bul ádisti amerıkandar ashqan. Olar bizge ósh, olar Sovet memleketin jer betinen qurtyp jibergisi keledi. Olar bizdiń astymyzda jatqan psıhıkalyq energıany bosatýǵa ázirlenip jatyr. Ol bárinen de ákter men fosforıtterde kóp kezdesedi. Fosforıtter — ol ábden qattalǵan jaýyzdyq erik-jiger, ol alǵashqy qaýymdaǵy gúnerińki mı, ol aıýannyń yzaqor óshpendiligi. Odan qutylý úshin degazızasıa ádisin qoldaný kerek. Ákti topyraqqa qarsy biz allúvıaldy qatparlardyń óte jas asa kúshti energıasyn bosatyp jiberemiz. Endeshe dereý Máskeýge jetip, Halyq komısarlary Sovetin eskertip qoıý kerek. Ák topyraq pen fosforıtter shyǵatyn jerdiń bárin kordonmen bólip tastaǵan durys. Áıtpese biz kóringen jerdiń bárinde, tipti Qarabuǵaz tárizdi tasalaý múıisterdiń ózinde de qyrylyp qalamyz.

Remızov shamdy jaǵyp, Shaskııge ynta-yqylasymen anyqtap bir qarady. Onyń aldynda áljýaz shal otyr. Shaskııdiń beti arystannyń maskasyna uqsap ketipti.

— Sizdiń jasyńyz neshede?

— Otyz ekidemin, — dep jaýap berdi Shaskıı.

Remızov Shaskıı kóziniń qarashyǵyna qarap edi, onysy kúndiz ustap alynǵan úkiniń kózi sekildi qımyldamaıdy.

"Taǵy bireýiniń rızyǵy taýsylypty" — dep oılady Remızov. Shyǵystan soqqan jel sandyraqtap jatqan beıbaqtardyń uıqysyn baǵyp turǵan kózge qorash kúrke ústinen gýildeı soǵyp tur eken.

Remızov ústel qasyna otyryp, dápterin ashyp myna tómendegini jazdy:

"1920 jyldyń úshinshi aqpany. Búgin keshkilik Mıllermen sóılestim. Ol Sovet ókimeti baıandy túrde ornyqqan Astrahanǵa qaraı júrýdi usynady. Men onsha kóp oılanbadym. Munda Shaskıı men muǵalımany qosyp, Aránsti qaldyramyn. Geolog aqylynan adasyp qaldy. Bunda bolǵan oqıǵadan keıin, endi shyǵanaqty zertteý isimen jáne meteorologıamen aınalysýǵa eshbir quqyǵym da, adamı kúsh-jigerim de jetpeıtin boldy. Ǵylymnyń saıasattan tys ekendigi jónindegi "daýsyz shyndyqtar" quzǵa qulap joq bolatyn merzim jetken tárizdi. Reseı ústinen syzdy kóktem tónip, shýlap tur, odan meniń qur qalýyma áste bolmaıdy".

Petrovskiniń túrmesinde qamaýda qalǵan úsh júzdeı adamdy denıkınshiler teńizdiń shyǵys jaǵalaýyna, Qarabuǵazǵa jaqyn jerge aparyp túsirildi. Qamalǵandardyń bul partıasy shól-baıabandy basyp, Krasnovodskige jetpekshi boldy. Krasnovodskige deıin áli de tórt júz shaqyrymdaı jer bar edi. Osydan biraz býryı Ashhabad jaǵynan shabýylǵa shyqqan qyzyl ásker bólimsheleri aqtardy Krasnovodskiden qýyp shyqqan bolatyn. Gıps shatqalynda bolǵan qatal shaıqastan keıin osynaý qala basyp alynǵan edi. Qamalǵandar birde-bir kún tolas tappaǵan qara daýylda júrip kele jatqan. Soltústik jeli ańyrap soǵyp turdy. Birneshe shaqyrym jerge sozylyp jatqan osy bir qorqynyshty sherýdiń eń sońynan árbir saǵat saıyn ál-dármenińen aıyrylǵan adamdar qulap jatty. Olar jantalasyp, aldyndaǵy adamdardyń atyn atap, aıqaılap shaqyrsa da jolda uzaq toqtap qalý ólgenmen birdeı qorqynyshty nárse bolatyn.

Birinshi bolyp balaly áıelder men taıaǵyna súıenip, aqsańdap kele jatqan matros qaza tapty. Aldyńǵylary shyǵandap ozyp ketse, keıingileri olardyń izinen aıyrylyp qalyp, shóldiń qum daýylyna ushyrap, buldyr boljammen bet aldy quba túz júre berdi, sodan keshke deıin júrdi, aqyrynda qulap túsip, járdem berer tiri jan joǵyn bilip, qulaǵan kúıi jata beretin boldy.

Tym sırek kezdesetin túrikmen qystaýlaryna qýań shólden Krasnovodskige qaraı "qudaı qarǵaǵan" adamdar tobyry sherý tartyp kele jatyr degen sýyq habar jetedi. Túrikmender dereý jolym úılerin tez jınap, qula túzge qaraı qasha bastaıdy.

Qamalǵandar jolaı tiri kesirtkeler men tasbaqalardy shıkileı jep, qorektenip kele jatty. Anda-sanda olar sasyq sýy bar qudyqtarǵa tap bolyp qalady. Olardy shóldi bes saýsaǵyndaı biletin bir túrikmen bastap otyrdy, osy jaıt "óliler saparyndaǵy" adamdardyń shaǵyn bir bólegin aman alyp qaldy.

Qamalǵandardyń arasynda Persıadaǵy revolúsıalyq kóteriliske qatysqan bir muǵalim, grýzın Haladze bar edi. Denıkınniń kúzetshisi kemeleriniń tumsyǵy astyńdaǵy tóńkerisshilerge Astrahannan qarý-jaraq jetkizgen ataqty shtýrman Barhýdarov bar bolatyn. Denıkınshiler sonymen Barhýdarovtyń júgin ustaı almaı-aq qoıdy. Kúzettegi keme Barhýdarovtyń parohodyn dereý qýa jóneledi, biraq Barhýdarov parohodty sýǵa batyrady. Petrovskiniń túrmesinde oǵan júz ret shompolmen dúre soǵyp, atýǵa buıyrady, biraq atýdyń ornyna ony ózge qamalǵandarmen birge Qarabuǵazdyń óli jaǵalaýyna tastap ketedi. Taǵy da qyzyldar jaǵyna shyǵyp, Daǵystan taýlaryndaǵy partızandar otrádynda denıkınshilerge qarsy kúresken aǵylshyn-úndi áskeriniń ofıseri Mýrtýzalán da bar-tuǵyn. "Jer qoınaýyn áleýmettendirý týraly" jobanyń avtory, oqymysty shal Mýhın de osynda bolǵan edi.

Qalaǵa seksen shaqyrymdaı jer qalǵanda, áli tiri júrgen adamdardyń da Krasnovodskige jete almaıtyny aıqyndalady. Sodan keıin "óliler saparyna" bastyq bolý mindetin óz qolyna alǵan Mýhın, olarǵa qozǵalmaı jatyńdar da járdem kútińder dep ámir etedi. Ol bulardyń ishinen dinine berik qyryq kisini iriktep alyp, solardy ertip qalaǵa qaraı júredi, keıin ornynda qaldyrǵan adamdardy taýyp alý úshin, árbir úsh-tórt shaqyrymnan ótisimen, tiri "beles" etip, bir kisini qoıyp, ilgeri jyljı beredi.

Krasnovodskige úsheýi ǵana jetedi. Olar kóshede qulap qalady, biraq ózderine jolyqqan qyzyl gvardıashylarǵa shól dalada ne bolǵanyn aıtyp úlgiredi. Arada jarty saǵat ótisimen Krasnovodskiden túıelerdi jiberip, sosyn atty kisiler tiri "belester" arqyly qaldyrylǵan beıbaqtardy izdeýge shyǵady. Olardyń kópshiligin qutqaryp úlgiredi áıteýir.

Aýdarǵan Ábilmájin Jumabaev

---