InfoHub Logo

«Ólgennen sura der edim, tiri jandarǵa ómir degenniń ne ekenin» –dep kózi tiri kezinde aıtyp ketken qara óleńniń Hantáńiri atanǵan,muzbalaq jyrdyń daýylpazy  Muqaǵalı Súleımenuly Maqataev-shyn aty Muhammedqalı – qazaqtyń lırık aqyny, muzbalaq aqyn, óz zamanynda laıyq baǵasyn ala almasa da ózinen keıingiler úshin mártebesi bıik aqıyq  aqyn.Ol 1931 j. 9-shy aqpanda Almaty oblysy, qazirgi Raıymbek (burynǵy Narynqol) aýdanynyń Qarasaz aýylynda dúnıege kelgen. Aqynnyń týǵan kúni jóninde eki túrli aqparat bar. Alaıda, qujattar boıynsha aqynnyń týǵan kúni aqpannyń 9-nda toılanady. Ekinshi aqparat: aqynnyń anasy Naǵıman apa bylaı degen: «Muqaǵalıym 1931 jyly naýryz aıynyń 8-inde dúnıege kelgen bolatyn. Jańylysýym múmkin emes. Sebebi balam mynaý fánıdiń esigin ashqannan biraz ýaqyt keıin Naýryz toıy bolady, naýryz kóje jasaımyz dep kútip otyrǵanbyz.» Muqaǵalı Maqataev atyndaǵy ádebı syılyqtyń laýreaty Orazaqyn Asqar aqynnyń ekinshi týǵan kúnine baılanysty mynadaı sóz aıtady: «Al qujat boıynsha Muqaǵalı 9 aqpanda dúnıege kelgen. Bul kýálikti aqyn es bilgen kezde sol kezdegi saılaý naýqanyna baılanysty ózi jazdyryp alǵan eken».Azan shaqyryp qoıylǵan aty - Muhammedqalı.Ákesi qarapaıym sharýashy:kolhozda sýshy, shalǵyshy bolyp istegen. Muqaǵalı úıdiń tuńǵyshy bolǵan, onyń artynan bir qyz jáne úsh ul týǵan. Aqynnyń qaryndasy men alǵashqy inisi erte kóz jumǵan. Sońǵylarynyń esimderi - Toqtarbaı men Kórpesh. Qazaq dástúri boıynsha úıdiń alǵashqy balasy ata-ájesinen tárbıe alýy tıis, sondyqtan Muqaǵalı ájesi Tıynnyń qolynda ósip, anasyn jeńgesindeı qabyldaıdy. Balalyq shaǵy soǵyspen qatar ótkendikten, aqyn taǵdyrdyń ashshy dámin erte tatady. Muqaǵalıdiń ákesi 1941j Kalınıgrad maıdanynda qaza tabady.Ol 1962 jyly Almatyǵa qonys aýdaryp, ádebı ortaǵa etene aralasa bastaıdy. Almaty Shet tilderi ınstıtýtynyń nemis tili, Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń fılologıa fakúltetterinde oqyp jáne Máskeýdegi M. Gorkıı atyndaǵy álem ádebıeti ınstıtýtynda bilim alady.Munan soń «Sosıalısik Qazaqstan» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazetiniń (1962-1963 jj.), «Mádenıet jáne turmys» (qazirgi «Parasat») (1963-1965 jj.), «Juldyz» (1965-1972 jj.) jýrnaldarynyń redaksıasynda, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda (1972-1973 jj.) qyzmet atqarady. Muqaǵalı Almatydaǵy qazaq ádebıeti men óneriniń qaımaqtary shoǵyrlanǵan ortada ótkergen az ǵana jyldar ishinde ózindik dara únin, sýretkerlik qaıtalanbas darynyn tanytyp, ónimdi eńbektene bildi. «Ilıch» (1964), «Armysyńdar dostar» (1966), «Qarlyǵashym keldiń be?», «Mavr» (1970), «Aqqýlar uıyqtaǵanda» (1973), «Shýaǵym meniń» (1975) atty jyr jınaqtaryn kóziniń tirisinde jarıalap úlgerdi.Muqaǵalı poezıasynyń qaınar kózi, shabyt tuǵyry týǵan eli, ósken jeri, Otan taǵdyry, zamana tynysy, zamandastarynyń arman ańsary. Osynyń bárin Muqaǵalı jas darynǵa tán qaıtalanbas sheberlikpen, táńirdiń tańdaıynan tógilgendeı poetıkalyq minsiz úılesimmen, ár júrekpen til tabysar syrshyl da shynshyl sezimmen, naǵyz poezıaǵa ǵana tán beıneli obrazdarmen bederlep, ólmes óner deńgeıinde týyndatyp otyrǵan.Aqynnyń tuńǵysh óleńderi “Qyrman basynda”, “Qoıshy bala — Ákitaı” aýdanyndaǵy “Sovettik shekara” gazetinde jarıalandy (1949). “İnimnińoıy”, “Sheber” óleńderi “Jastyq jyry” atty jınaqqa endi (1951). Alǵash Muqaǵalı talantyn baǵalaǵan Á.Tájibaev: “Ózińnen de jigerlileý, ottylaý jas jetkinshek jetkende, maqtanbasqa bola ma?!” degen edi (“Qazaq ádebıeti”, 18.3.1960).Aqynnyń kózi tirisinde 3 aýdarma kitaby [Ý.Ýıtmen, “Shóp japyraqtary” (1969); Ý.Shekspır, “Sonetter” (1970); D.Alıgerı, “Qudiretti komedıasynyń” “Tamuq” bólimi (1971)], 8 jyr jınaǵy [“Ilıch” (1964), “Armysyńdar, dostar” (1966), “Qarlyǵashym, keldiń be?” (1968), “Mavr” (1970), “Darıǵa-júrek” (1972), “Aqqýlar uıyqtaǵanda” (1974), “Shýaǵym meniń” (1975), “Ómirdastan” (1976)] jaryq kórdi. Ý.Ýıtmen, Ý.Shekspır, N.Tıhonov, R.Berns, F.Ansarı, A.Akopán, A.Isaakán, E.Evtýshenko, F.Morgýnniń birneshe óleńderin aýdardy. Iý.A. Aleksandrov, M.M. Kýrgansev tárjimalaǵan aqyn óleńderi “Zov dýshı” degen atpen orys tilinde basylyp shyqty.Muqaǵalıdiń “Ilıch”, “Aq qaıyń áni”, “Arý-ana”, “Mavr”, “Aqqýlar uıyqtaǵanda”, “Qyrandastar, qosh bolyńdar”, “Chılı-shýaǵym meniń”, “Shekarada”, “Bólshevıkter”, “Ómirdastan”, “Arman”, “Sholpan”, “Dosyma hat”, “Altaı-Atyraý”, “Otanym, saǵan aıtam”, “Raıymbek! Raıymbek!”, “Qashqyn”, “Jer ústinen reportaj”, “Mosart. Jan azasy” atty poema-tolǵaýlary bar. 650-den astam lırıkalyq óleńderinde adam ómiriniń máni, ásemdik pen sulýlyq, tazalyq, erlik, eldik, týǵan jer týrasynda tereń tolǵaǵan. Aqyn ómiriniń sońǵy kezeńinde jazǵan “Mosart. Jan azasy” rekvıemi pálsapalyq mazmuny, psıhologıalyq tini ózgeshe týyndy. “Tabyt úni”, “Halyq úni”, “Jesirler úni”, “Besik jyry” atalatyn 4 bólimdi týyndynyń árbir bóliminde birde tabyt, birde jesir-Ana, birde Jer-Besik atynan Ómir men ólim týraly fılosofıalyq paıymdaýlar aıtylǵan. Aqyn Mosart taǵdyryn tilge tıek ete otyryp, ómir týraly óz janynyń optımısik rýhyn, árbir adamnyń jan túkpirindegi arman-ánin jetkizedi. Aqyn qaı taqyrypta jazsa da jalǵan sezim, jyltyraq sózge áýes bolmady, ol týraly: “Men jyrlamaımyn, Syrlasamyn. Syry bir zamandaspen muńdasamyn. Kógendep jyr qosaǵyn, Kelmeıdi jyr jasaǵym” nemese “Tipti de men emes-ti “Men” degenim... Ózgeniń jany-syryn uǵý úshin, Ózimdi zerttegendi jón kóremin” deıdi. Muqaǵalı shyǵarmashylyǵynyń tini “ózin-ózi” zertteýden turady. Muqaǵalıdiń medıtatıvti lırıkasyndaǵy lırık. Men — ózin-ózi izdegen, ómir men ólim, adam men qoǵam, ǵalamnan úılesimdilik izdep sharq urǵan, tolassyz izdenistegi pálsapashyl Men. Muqaǵalıdiń shyǵarmalarynda fılosofıalyq tereńdik, adamnyń psıhologıalyq jan kúızelisin sýretteý, medıtasıa basym. “Ómirdastan” atty toptamaly tolǵaýynda jesir jeńge (Darıǵa) obrazy arqyly tyldaǵy halyq ómiri men adamdyq, azamattyq, adaldyq, ar-namys, rýh pen nápsi arasyndaǵy tolassyz kúres psıhol. shıelenis arqyly sheber jetkizilgen. Muqaǵalıdiń sheberligi ózi ómirden kórgen-bilgenin kóńil eleginen ótkize tereń jetkizýinde. Imandylyq,ıslam dini týrasynda “Ia, Jaratýshy Allam”, “Satqan emen”, “Din-ǵylymnyń anasy”, “Ia, Alla”, “Búkil dúnıe musylmandaryna hat”, “Adam qaıdan jaralǵan”, “Júrek aryzy”, “Kún batty, mine, kesh kirdi”, “Ne kerek, osy, adamǵa”, t.b. óleńder jazdy. “Satqan emen, satpaıtyn dinimdi men”, “Muhammedtiń úmbeti-musylmanmyn”, “Saıtannyń da, kúnásiz perishteniń, Bal men ýyn talǵamaı nege ishkenmin. Perishteniń qaıǵysyn bólispedim, Saıtanmenen bolsa da kelispedim” sekildi jyr joldarynda adam tabıǵatyna saı tartys, pendeniń jan tylsymyndaǵy jumbaq qaqtyǵystar kórinis tapqan. Ol ásirese taýdy, qazaq aýylyn kóp jyrlaıdy (“Taýda óstim”, “Taý bir ańyz”, t.b.). “Ólmesin dep bergen ǵoı taýdy maǵan, Men kúńirensem, kúrsinip taý jylaǵan”. Ol qazaq óleńin mazmun, pishin jaǵynan túrlentti. “Qazaqtyń qara óleńi qudiretim, onda bir sumdyq syr bar estilmegen” deıdi aqyn. Muqaǵalı dástúrshil aqyn, ol óleńge ıntonasıa, ınversıa, mazmun turǵysynan jańalyq engizdi. Muqaǵalıdiń poezıasy ulttyq harakterimen, minezimen erekshelenedi: “Sý surasam, sút bergen, aıran bergen, Qartaıyp qalypsyń-aý, qaıran jeńgem”. Aqyn óleńge erekshe kıe dep qarap, Mýzaǵa tabynǵan: “O, Mýza, maǵan alys sóreńdi ber, uaıyptan kel de, meni demep jiber”. Muqaǵalı adam janynyń dıalektıkasyna tereń boılap, onyń bolmysyn shynaıy bederleıdi (“Japyraq júrek-jas qaıyń”). Ol “Naǵyz aqyn aldymen oıshyl, fılosof bolýy qajet. Poezıada fılosof bolý ózin qorshaǵan álemdi uǵyný, ár zattyń mánin bilý, aqyryna deıin “adam janynyń ınjeneri bolyp qalý” degendi ustandy (Kúndelik, 10.2.1976). Aqynnyń sheberligi ómirden ózin, ózinen ómirdi kóre bilýinde. “Búkil meniń jazǵanym — bar-joǵy bir ǵana bútin poema. Adamnyń ómiri men ólimi, qasireti men qýanyshy týraly poema” deıdi aqyn. Muqaǵalıdiń adamzat ǵumyry men álem syryn jyr etken lırıkasy qazaq ádebıetine qomaqty mura bop endi. Muqaǵalı poezıa janrynda ǵana emes, proza, drama, syn salasynda da qalam tartty. Qalamgerdiń “Qosh, mahabbat” jınaǵyna (1988) ár jyldary jazylǵan “Qulpytas”, “Marýsányń taýy”, “Ózgermepti”, “Áje”, áńgimeleri, “Qos qarlyǵash”, “Jyl qustary” povesteri men “Qosh, mahabbat” pesasy, birneshe synı eńbekteri engen. “Rýh jáne sezim” , “Sezim naızaǵaıy”, “1969 jylǵy qazaq poezıasy“ atty ádebı syn eńbekterinde O.Súleımenov, M.Álimbaev, Q.Myrzalıev, J.Nájimedenov, S.Máýlenov, t.b. shyǵarmalaryna taldaý jasap, óner, poezıa týraly oı tolǵaıdy.Meniń jyrynan bal tamǵan aqyn týraly biletinim osyndaı, ári qaraı jyrlarymen sýsyndap,ómir týraly aýyr kezeńderimen  birge tanys bolaıyq degim keledi ,jas urpaqqa!

---