InfoHub Logo

Orta jasta Muqan degen kisiniń Sútjıren degen báıge aty bolǵan.

Bir atynyń ústin tarap, sylap-sıpap: — Janýarym, qýsam, jetetin, qashsam, qutylatyn qanatymsyń ǵoı, — dep atymen sóılesip, qannen qapersiz tur edi, syrt jaǵynan inisi:

— Aǵa, maǵan atyńyzdy berińizshi. Jolannyń qyzynyń toıy bolady eken. Soǵan baraıyn dep edim. Aǵa deımin-aý, túneýgúni Sarjannyń toıynda men Sútjırenmen kókpar tarttym, eshkimge bermedim. Maǵan bir adam da jete almaı, kósh jerde qalyp qoıady.

Muqan:

— Joq, Shaker, bir-eki ret berdim. Jalǵyz atym. Sen alańǵasarlanyp, elde neshe toı bolsa sútjırendi mingiń keledi. Taý-tas demeı, jyra-shuńqyr demeı, shaba beretiniń bar. Ne ózińdi, ne atty mert qylarsyń. Sútjırenge úıir bola berme. Endi bermeımin. Óz atyńdy minseńshi.

Shaker doldanyp ketip bara jatyp:

— Osy balasyz qýbasqa júırik at ne teńi eken? — degen sózi Muqannyń júregine oqtan da jaman qadaldy. Ne derin bilmedi.

Shaker Muqannyń Másen degen aǵasynyń balasy edi. Muqanda perzent joq bolatyn. Shaker inisi sony betine basyp keti. Muqan nazalanyp, oı túbine shomyp otyr. Áıel alýǵa qalyńǵa berer maly joq. Bir at, bir bıe, eki sıyry, bes eshkisi ǵana bar. «Mundaı sózdi estip otyrǵansha, naǵashyma baraıyn, bolmasa qańǵyp keteıin» dep tujyrym jasap, Sútjırendi erttep minip, úıinen shyǵyp ketedi. Naǵashy jurty alys elde bolatyn. Jol azyq aldy. Qaıda baratyny jóninde úı ishine tis jaryp aıtpady. Áıteýir atyna senedi. Eki kún, eki tún elsiz dalada kele jatyr. Aıdalada kóp beıitter kezdesti.

Janynan óte berip edi, attyń pysqyrǵan dybysy estildi. «Bul ne ǵajap, mıdaı dala, el joq. Ien dala, álde ury ma, álde adasyp qalǵan jylqy ma, bileıin» dep beıittiń ishin aralap kele jatsa, tórt qulaqty úlken bir beıittiń ishinde ústinde kúmis ertoqymy bar, qara qasqa at tur. Tizgindi beıittiń qulaǵyna asyra ilgen eken. At shóldep, ári ashyǵyp, buralyp ólýge aınalǵan. Iesin izdep edi, dybys bolmady. Ashyqqan atty
ózen boıyna aparyp, sýaryp aýyzdyǵyn alyp, ertoqymyn alyp, aıaǵyn tusap, otqa jiberdi. «Endi munyń ıesin tabaıyn» dep beıittiń ishin aralap, aıqaılap dybys berip shaqyryp edi, eshkim kózge ilinbedi.

«Ne de bolsa bul qulaǵan beıitterdiń ishinde otyrǵan shyǵar. Ne ólip qalǵan shyǵar» dep, qulap úńireıgen beıitterge eń keıip, eńbektep kirip qaraýǵa kiristi. Aıaq jaǵy qulaǵan bir qabirdiń ishine qolyn suǵyp qarady. «Múmkin osynda jatqan shyǵar» dep. Qolyna bir kebis ilikti, alyp qarasa kók saýyrlaǵan, kúmis shegeli áshekeıli áıel kebisi eken. «Munyń egesi de osy qabirde jatyr eken ǵoı» degen oımen ishine túsip qarasa, bir áıel kıimimen jatyr. «Ólip qalǵan ba» dep júregine qolyna salsa, azdap soǵyp jatyr eken. Kórden alyp shyǵyp qarasa, boıjetken, jap-jas qyz bala eken. Aýzyna azdap sý tamyzdy. Alǵashqyda sýdy jutýǵa áli kelmedi. Birte-birte azdap juta bastady. Eptep kózin de ashýǵa aınaldy. Muqan kim ekenin bilýge asyǵyp:

— Qaraǵym, kim bolasyń? Jónińdi aıta alasyń ba? — dep surap edi. Qyz:

— Aǵa, men ashpyn ǵoı. Áýeli maǵan azdap tamaq berińiz, sodan soń azdap dem alaıyn, sóıleýge qazir álim joq, — dep sybyrlap, álsiz ǵana bólip-bólip aıtty. Azdap tamaq berdi. Taǵy da sýsyn jutqyzyp baryp, kóterip qyzdy ózen jaǵasyna apardy. Astyna toqymyn tósep jatqyzdy. Tórt, bes saǵat dem alyp uıyqtady. Sodan keıin oıanyp, kózin ashty. Taǵy da azdap tamaq, sýsyn berdi. Ásti-ásti ál kirip, beri qaraı bastady.

Qyz:

— Aǵa, endi men eptep óz jaǵdaıymdy baıan eteıin, — dedi, — men bir ataqty Omar degenniń qyzy edim. Meni atastyryp baratyn jerim de ataqty Altaı rýy bolatyn. Osydan bir jeti buryn qudalar kelip, oıyn-toıym ótip, uzatylyp, elden 10-15 shaqyrym shyqqan soń, ıendeý jerde kele jatyr edik, bir beleńnen bir top adam shyǵa kep, bizge qaraı qaptap shaýyp kele jatty. Biz qashtyq. Maǵan kúıeýim aıtty: «sen qolǵa túspe, atyń jetkizbeıdi ǵoı. Qashyp kete ber, qolǵa tússeń, qor bolasyń» dedi. Sonymen alǵa qaraı kete berdim. Kún de batty, túnimen júrip otyrdym. Tań da atty. Artymda kele jatqan eshkim joq. Mıdaı dalaǵa shyǵyp ketken ekem. Qaıda bararymdy bilmeıin. Neshe kúndeı ash júrdim. Ushy-qıyry joq, jazyq dala mańaıǵa kóz jibersem, aýyl joq, ne eski jurt joq. Meń-zeń bolyp, basym aınalyp, ábden álsirep, attan aýyp túsip, qulaýǵa aınaldym. Atym da ashyqty, ári shóldedi. Amal qansha, ister eshbir aılam joq. Kózkórim jerde bir beıit tur eken. Ne de bolsa neshe bir adamdar jatyr ǵoı. Soǵan panalaıyn dep beıitke tarttym. Kelsem, úlken beıit eken. İshine kirip, ana úlken tórt qulaqty
beıitke atymdy kirgizip, tizgindi ile saldym da, ózim teńselip baryp, bir ashyq kórge jaqyn keldim. Ondaǵy oıym: «ashyq jerge ólsem, denem kúnge irip, qarǵa-quzǵynǵa jem bolarmyn, janym osy adamdardan artyq pa» dep, kórge súıretilip kirip quladym, — dep qyz óksip, jylap jiberdi.

— Jaraıdy, qaraǵym, «ólmegenge óli balyq kez keledi» degen emes pe? Ajalyń joq eken, meniń kez kelgenim. Jylama, arty jaqsylyq bolady eken. Atańnyń aty kim, qaı aýyl, sony aıtsań, surastyra otyryp tabarmyz, — dedim.

— Atamnyń aty — Qasymbek bolsa kerek. Al kúıeýimniń aty Asylbek eken. Eli Esil ózeniniń jaǵasynda, Atbasarǵa jıyrma bes shaqyrym turamyz deýshi edi.

Muqan:

— Onda jaqyn qalǵan eken ǵoı. Káne, júrýge qamdanaıyq. Qyzdyń atyn ákep erttep, mingizdi de, ózi de atyna minip, ekeýi Atbasar jaqqa bet buryp, júrip ketti. Jańaǵy beıitterge tústik jer eken. Aýyl kórindi. Qyz aýyldy kórip:

— Shirkin, azap kóreıin dese, op-ońaı eken ǵoı, aǵa. Myna beıit osy aýyldyki shyǵar, — dedi.

Muqan:

— Qaraǵym, sen atyńnan túsip qala tur. Men baryp habar bereıin. Qyz-kelinshekter aldyńnan shyǵar, — dep ózi júrip ketti. Eldiń shetinen bir baladan:

— Qasymbek aqsaqaldyń úıi qaısysy? — dep ed, bala:

— Anaý úlken úı, — dep, bir ásem úıdi mezgedi.

Jeti qanat aqboz úıdiń aldyna kep:

— Kim bar-aý? — dep dybys berip edi. Bir jas jigit shyǵa keldi, sálem berip, Muqannyń shylbyryn ustap:

— Túsińiz, aqsaqal, — dedi.

Muqan:

— Qasymbek aqsaqal úıde bar ma? — dep edi.

— Úıde, úıde, — dep jigit jedeldete sóıledi.

Muqan attan túsip, úıge sálem berip kirip kelse, qymyz sapyrýly. Eki-úsh kisige Qasymbek qymyz quıyp berip otyr eken.

— Joǵary shyǵyńyz, — dep Muqanǵa da báıek bolyp, qarsy alysyp jatyr.

Álden ýaqta Qasymbek janynda taıaý otyrǵan kisige qarap:

— Qazir til keledi, odan ózi keledi dep ediń ǵoı. Myna jigit til ákelgenniń qaı jaǵynda? — dep saldy.

Muqan kúlip:

— Til túgili kelinderińniń ózin de ákeldim, — degende, barlyǵy japa-tarmaǵaı oryndarynan atyp turyp, ý da shý, jylaý da kúlý, qaıda-qaıdalap, biriniń sózin biri estirter emes.

Eli de áp-sátte jınalyp qaldy. Muqandy bireýleri qushaqtap, endi bireýleri súıip te jatyr.

— Ana qyrdyń astynda, qara qasqa aty qasynda kelinderińiz otyr, — degende, eń aldymen kúıeý áı-kúıge qaramastan shaba jóneldi. Artynan jaıaý qyz-kelinshekter torǵyn shymyldyq alyp baryp, qyz ben jigitti otaýyna ákelip kirgizdi.

Kelinshek kúıeýine:

— Ana meni ákelgen kisini jibermeı, jaqsylap kútińder, — depti.

Álgi jolda qaptap shapqan jaý emes, sol eldiń ańshylary eken. Qyz báıgi qara qasqa atymen tarta bergen. Neshe kúndeı izdep, elge suraý salyp, onshaqty kúnnen beri qatty ábiger bolǵan, bir jaǵynan el-jurtynan da uıalyp barady. Tek tósek oryny bar, kelinniń ózi joq. Aýyl-aýylda, palshy, qumalaqshy bolsa, sonyń barlyǵyna pal ashtyrǵan. Barlyǵy da «kelin tiri, aman-esen, úıirine qosylady. Shúıinshi habar kelip tur. Osy jetiniń ishinde úıińde ulan-asyr toıyń bolady» desip otyr eken. Uly dúbir toı jasap, baıdyń aýyly kúnde jıyn, qalyń jur biri kelip, biri ketip jatyr.

Baı Muqannyń jaǵdaıyn surap bildi. Qyzdy qalaı izdep, kórden alǵanyn, bárin baıandap berdi. Kelini atasyna:

— Men ólip-tirilgen adammyn. Ana kisi meniń — kór ákem. Ony qurmetpen attandyrsyn! Jáne meniń qara qasqa atymdy, er toqymymen beremin. Oǵan atam renjimesin, — depti.

Baı qaıdan renjisin, ólgeni tirilip kelip, tóbesi kókke jetip otyrǵanda. Baı Muqanǵa on alty jylqy berdi jáne kelininiń aıtqan, ótingeni boıynsha qara qasqa júırik atty kúmis ertoqymymen berip, tórt jigit úıine ákep salyp, bir-eki kún qonaq bolyp, qosh aıtysyp, qaıtqan eken. Muqan ózimen sharýasy teńdes bir kisiniń qyzyn aıttyryp alyp, ózine laıyq toı ótkizedi. Sodan Muqan bala-shaǵaly bolyp, muratyna jetedi.

---