InfoHub Logo

— Qarbyzdaryń jaqsy eken, jaqsy esipti, dedi kolhozdyń jańa predsedateli Marat Markaevıch. Kelgeli beri qabaǵy bir ashylmaı qoıǵan predsedateldiń aýzynan shyqqan jaqsy lebizge brıgadır Eren qatty rıza bolyp qaldy. Rıza bolmaı qaıtsyn, ol kelgeli beri anaýyń da jaman, mynaýyń da jaman dep, sheshesi «jaman» degen sózben aýyzdandyrǵandaı aýzynan bir sóz túspeı qoıyp edi. Onyń ústine qyrys qabaǵyn qalyń qara qasy odan saıyn túksıtip kórsetedi de, kolhozshylardyń birde biri onyń janyna erkin bara almaıtyn boldy. Kolhoz — óziniń tabıǵatynda eń qarapaıym, kópshil uıym. Sondyqtan da onda kolhoz isine bir-aq kisi jaýap bermeıdi, saılanyp qoıylǵan basqarma músheleri jetistikke de, kemshilikke de tegis ortaq bolady. Óıtkeni qandaı usaq másele bolsa da, munda basqarma sheshedi. Biraq jańa bastyqtyń jańalyǵy bolar, kóbine jalǵyz buıyryp, jalǵyz sheshim qabyldaı beretin boldy. Muny baıqaǵan keıbir basqarma músheleri unatyńqyramap edi, basqalary «jańa adam ǵoı, sabasyna túser» deı salǵan. Sol «jarym yrys» jaqsy sóz aýzynan shyqpaı qoıǵan predsedatel túksıe aıtsa da, túnere aıtsa da, áıteýir bir jaqsy sóz aıtyp saldy. Brıgadır Eren ájeptáýir kóterilip qaldy:

— Shúkir. Qarbyzymyz jaqsy shyqty, Máke.

— Máke emes, Marat Marqaevıch. Qansha gektar edi?

— Otyz gektar, Máke.

— Marat Marqaevıch! Kóp qoı tipten.

— Mal sharýashylyqty kolhoz bolǵan soń.

Predsedatel brıgadırdiń sońǵy sózine mańyz bermedi me, álde óziniń boıyna bitken kerdeńi me, qaıta suraq qoıdy:

— Shilde aıy bitpeı jatyp osynsha úlken, qaıda barady, bularyń.

— Joq bul áli eki ese ósedi, Máke.

— Marat Marqaevıch deńiz. Jaqsy ósipti...

Predsedateldiń aýzynan estilgen bul lebizge rıza bolǵan Gren jumysyna belsene kiristi, qarbyzdyń kútimin arttyra túsip, oǵan eki ret qosymsha azyqtyq zat berdi. Qarbyz barynsha darbıyp, jelisi tarbıyp óse berdi. Budan keıin predsedatel Erendi kórgen jerde:

— Qarbyzyń qalaı?— deıtin boldy.

Shúkir, ósip kele jatyr.— Kórgen jerdegi bári osy. «Qarbyz qalaı?» Ylǵı suraq osylaı ashyla bergendikten bir kúni tipti brıgadır Eren oıǵa ketti. «Tipti osylaı bara-bara meniń Eren atym bir joly umyt bolyp,«Qarbyz» atanyp ketermin. Nemene, sondaı-aq meniń qarbyzdan basqa sharýashylyǵym joq pa, bes júz gektar arpa, tórt júz gektar suly, bes júz gektar jońyshqa, tipti qazir ony úshinshi shabýǵa kiriskeli otyrmyz. Súrlemge arnalǵan júgerimiz anaý, ishine kirgen túıe tabylmaıdy. «Qarbyz, qarbyz».. «Nemene bári qarbyzben bitele me, kerek deseń qarbyz malǵa ýaqytsha ǵana azyq. Negizgi azyq — arpa, suly, bede, jońyshqany bul nege suramaıdy». Brıgadır budan keıin eki-úsh ret «qarbyz qalaıǵa» jaýap bermeı ketti.

Bir kúni kolhoz basqarmasynda Erenniń baıandamasy tyńdaldy. Ol barlyq jaı-japsardy tegis aıtyp bolǵan soń, basqarmadan kómek surady. Terde túksıip, qatty ósip, kúzgi búri túsken qýraıdaı soıdıyp-soıdıyp turǵan qasymen jurtty súzip jibere jazdap predsedatel Marat Marqaevıch otyr. Túregep sóılep turǵan Eren sózin aıaqtap, bir sez dedi:

— Jońyshqanyń úshinshi shabýyna kiriskeli otyrmyz, tórtinshi shabý úshin úshinshi shabyndy tez bitirip, bir sýǵaryp tastaý kerek bolyp tur. Sonda daqyl tórtinshi tabynǵa tez jetiledi. Ol úshin bizdiń brıgadaǵa eń bolmasa alymdy bir agregat bermes pe ekensizder. Brıgadır seziniń ılanymdy jáne jumysynyń da jemisti ekenine senimdi edi, sondyqtan da ol basqarma músheleri aldynda kóńildi tur edi. Brıgadırdiń óz jumysyna senimdi, nyq turýy predsedatelin unamady. Ol onsyz da túksıgen qabaǵyn túıip, úrt etin bultıtyp, tómen qarap, únsiz otyrdy. Jańa predsedateldiń astynan shyǵamyz ba, ústinen shyǵamyz ba dep baıqastap otyrǵan basqarma músheleri úndeı qoımady. Naq osy kezde predsedatel tars ketti:

— Bir isteıtin jumysty tórt isteısińder, shala-shala istep bitirdim degenshe, sapaly etip bir-aq istemeısińder me. Bir shapqan jerdi tórt shapqan soń jaz boıǵy jumystaryń sol bolmaı ma? Bizdiń isimiz qalaı ónbek. Agregat ta, dáneńe de joq, qolyndaǵy bar sol tehnıkamen isteısiń. Qalada bulaı istemeıdi.

Otyrǵan basqarma músheleri de, brıgadır de bul sózdi qaljyń dep uqty. Tipti «shydamsyz sary» atalyp ketken sýshy Serikbaı basqalarǵa qarap:

— Mynaýyńnyń deni saý ma?— dep jiberdi. Basqarma músheleri oǵan jazǵyra qarady. Tipti keıbiri uıalyp ta qaldy. Predsedatel muny baıyptap bolǵandaı, túksıgen qabaǵyn kóterińkirep, taǵy da:

— Qarbyzyń qalaı?— dedi. Bul joly Eren buǵan jınalysta turǵandyqtan da durystap, jaǵdaıdy dál baıandady:

— Qarbyz jaqsy. Aldy otyz kılogramm shyǵatyndaı boldy. Áli ósedi ǵoı.

Predsedatel tuqshıyp temen qarap ketti de, birazǵa deıin úndeı qoımady. Jurt ony qalǵyp ketti me dep, dybys shyǵarmady. Predsedatel qalǵyǵan da, uıyqtaǵan da joq edi, ol tereń oıǵa ketip baryp, attyń basyn zorǵa tartty: «Iapyraı,— dep oılady ol,— eger bir qarbyzy shildeniń ishinde otyz kılogramǵa deıin jetse, ol kúzge deıin elý-alpysqa bir barady-aý. Bir qarbyzy elý kılogramǵa jetetin jerdiń bárine baqsha ekse, paıdaǵa shash etekten qalmas pa. Onyń ústine úsh shabý, tórt shabý degen ónbeıtin jumystan da qutylmas pa. Daıyn jatqan qarbyzdy páleginen julyp alyp, qaladan bir dúken ashyp satar bolsa, kolhoz aqshanyń astynda qalmas pa. Sonaý bir jyldary poezben Aqmolaǵa bara jatyp, Shýǵa toqtaǵanda bir qarala qarbyz satyp alǵany esinde, on jeti kılogramm shyǵyp edi. Qant tatyǵan sol qarbyzdy bir kýpedegiler bir kúnde taýysa almaı, erteńine zorǵa bitirip edi-aý. Sonda soǵan qatty tańdanyp, tamsanyp edi, bul. Al ol Shýdyń qarala qarbyzy myna bizdiń kolhozdyń qarbyzynyń janynda oıynshyq doptaı eken-aý. Qazir ár qaısysy otyz kılogramǵa jetip otyr. Bul kolhozdyń jeri de jer-aq eken. Burynǵy predsedatel de predsedatelmin dep júripti-aý, jumystyń kózin taýyp isteý degen joq. Kolhoz óziniń ekonomıkalyq órkendeý arnasyn taba almaı kelgen eken, á. Osyndaı baılyqty kóre almaǵan predsedateldi «sharýashylyqty órkendetti, ósirdi, baıytty» dep aýdandy basqarýǵa alǵanyn qaıtersiń. Jalpy bir qarbyzy jarty sentner shyǵatyn jerge mal ósiretin kolhoz ustaýdyń ózi baryp turǵan jany ashymastyq qoı.

Predsedatel taǵy da túpsiz qalta—oıdy qýalaı berer edi, osy kezde «shydamsyz sary» taǵy baj etti:

— Nemene, predsedateldiń uıqysyn qandyrýyn kútemiz be, uıyqtap otyryp kolhoz basqarýǵa bola ma.

Marat Marqaevıch kezin ashyp alyp, túksıgen boıy «shydamsyz saryǵa» qarady. Mundaı talaı predsedateldi kórip, talaıymen talasyp, taıtalasyp úırengen, ketpenin eshkim tartyp ala almaıtynyn biletin sary josadaı juqpaı qoımaıtyn pále edi, yǵysa qoımady, qaıta tereńdetip jiberdi:

— Uıqtap otyryp kolhoz basqarýǵa bolmaıdy, aıtaryńyzdy, baılamyńyzdy tez aıtyńyz. Menimshe, Erenniń aıtqany durys, oǵan jumysy saıabyr ekinshi brıgadadan keń alymdy agregat jiberý jón.

Mynaý qalaı-qalaı sóıleıdi, meni basa-kóktep bara jatyr ma qalaı, degendeı predsedatel, taǵy da alaıyp oǵan qarady. Biraq sóıleı almady. Óıtkeni bul osy kolhozǵa predsedateldikke jiberilgende buryn osy kolhozda bastyq bolǵan, qazirgi Kók terek aýatkomynyń predsedateli «jumysty baıqap isteý kerek, onda sharýashylyqty óte jaqsy biletin kolhozshylar bar, olarmen eseptespeýge bolmaıdy» degen edi. Sol Marat Marqaevıchtiń esine oraldy. «Shydamsyz sarymen» sóz talastyrmaǵanymen, onyń bastyqtyǵy ustap ketti de, qatty jerge salǵandyqtan uńǵysynan mort ketken ketpendeı bort ete tústi:

— Tehnıka berilmeıdi.

Eren de suraǵan jerinen almaı qoımaıtyn jigit bolatyn. Óıtkeni artyq piship, artyq kesip kórmegen, sharýashylyqtyń baqaıyndaǵy túgil, sybyrlaǵyn shaǵyp jiberetin edi. Sondyqtan óziniń oryndy pikirin ashyp aıtyp, dáleldemeı qoımaıtyn. Ol ornynan qaıta turyp kele jatyr edi, bas zootehnık «ózimiz-aq sheshermiz» dep sybyr ete qaldy. Basqarma músheleri tarap bara jatqanda, Marat Marqaevıch:

— Barlyq jumysty qarbyzdy kútkendeı isteý kerek,— dedi. Predsedatel jańa bolǵan soń kóbi-aq bet jyrtysa almaı, ishinen álde kúlip, álde renjip bara jatty...

Aspan aınalyp jerge túskendeı ystyq. Avgýstyń aıaǵy bolyp qalǵan. Jońyshqanyń tórtinshi shabyny da bitken. Kolhoz bitik júgeriniń súrlemge qaldyrylǵan ýchaskesinen bes júz elý sentnerden kek balaýsa alyp jatty. Arpa men sulynyń da túsimi oılaǵan jerden shyqty. Osyndaı qyzý naýqandy jumys kezinde Eren kolhoz keńsesine shaqyryldy. Kúndiz bir sát bosaı almaǵan ol kún bata kelse, ádettegisinshe predsedatel saǵat altyda úıine ketip qalypty. Hatshy qyzǵa «tańerteń kelsin» depti.

Tań aldynda turǵan Eren kún shyǵa kolhoz keńsesine keldi. Ádettegideı munda bas zootehnık, bas agranom, bas ınjener, bári de bar. Tek predsedatel joq. Jumys jaıyn bas zootehnık júrgizip, jurttyń bári tarap, bet-betine ketti. Ári-beriden soń Eren jalǵyz qaldy. Kún arqan boıy kóterilip, úlken sáske boldy. Predsedatel áli joq. Mamadaǵy brıgadırdiń kúreń jorǵasy da, kúnde osy kezde egis basynda, áldebir aryq jaǵasynda jaıylyp turatynyn ańsady, bilem, olaı-bulaı júrgen ıesin kórip oqyrany-poqyranyp qoıdy. Sharýasynyń bári qalyp bara jatqan Eren qatty typyrshydy. Biraq predsedatel kele qoımady.

Predsedatel kabıneti aldyndaǵy bólmedegi saǵat toǵyzdy soqqanda dál kirdi. Bári qaladaǵydaı. «Munysyna da qudaıǵa shúkir»— dedi Eren Marat Marqaevıchtiń alǵashqy sózi taǵy qarbyzdan bastaldy:

— Qarbyz qalaı?— dedi ol munyń aty Qarbyzdaı-aq, «qarbyz» degenge toqtaı aıtyp. Ózi asyǵyp, typyrshyp, qatty renjip turǵanmen Eren ustamdylyq kórsetti:

— Jaqsy, bári jaqsy, Máke.

— Siz, bizdiń úıge qarbyz jiberińizshi.— Bul joly ol «Marat Marqaevıch deńiz» degendi aıtpady.

— Jaraıdy,— dedi Eren,— buıryq berińiz.— Iapyr-aı dep oılady brıgadır predsedateldiń maly bar dep estimep edi, qarbyzdy qaıtedi eken?

— Soǵan da buıryq kerek pe?— dedi Marat Marqaevıch túksıip.

— Oıbaı-aý, bes-alty emes, on shaqty emes, ájeptáýir nársege buıryq kerek bolmaı,— dedi Eren sasqalaqtap.

— On shaqtysyn jiberseń bolady.

— Jaraıdy.

...Brıgadır qarbyz plantasıasyna keldi. Egistikte qarala qarbyz teńkıip-teńkıip jatyr. Qarbyzdyń bıyl túıindi jaqsy baılaǵanyna Erenniń óziniń de kóńili kóterilip turdy. Bir-eki gektar emes, otyz gektardyń bári tym shyǵymdy boldy. Erteń aldyn úzip, jibere bastaıdy. Joq. Búgin-aq jiberedi. Qarbyzdy búgin úzdiń ne, erteń úzdiń ne, úsik bolmaı, qazan urmaı turyp, endi bárin jınap alsa ǵoı. Sondyqtan aldyn búgin-aq attandyrady. Álgi saýyn fermasynyń meńgerýshisi Báketaı «sút azaıyp barady» dep júr edi, bir kenelip qalsyn. Eki jumys qylyp ne kerek, predsedateldiń úıine de osy mashınamen bir-aq jiberedi.

Tús aýa bir mashınaǵa sıatyndaı qarbyzdy jınatty da, Eren ony bir jarym tonnalyq mashınaǵa tıetip:

— On shaqty qarbyzdy predsedateldiń úıine túsire ket,— dep júrgizýshi jigitke qatty tapsyrdy.— Myna nakladnoıǵa Bóketaıǵa qol qoıǵyzyp, maǵan ákelip beresiń.

Predsedateldiń úıine qarbyzdy jibere turyp, Eren taǵy oılanyp qaldy. Úıinde maly joq adam muny ne qylady? Á, álgi aýatkom predsedateli keledi dep edi, soǵan maqtanyp kórsetpek eken ǵoı. Oǵan nesine kórsetedi, ol bul qarala qarbyzdy jaqsy biledi ǵoı. Munyń onsha kúı tańdamaıtyn daqyl ekenin de biledi. Meıli, kórsetse kórsetsin...

Marat Marqaevıchtiń úıine kún uıasyna eńkeıe túsken aýatkom aǵasy Erik Jomartov ústin qaǵynyp, jýynyp esik aldyndaǵy lapasqa otyrdy. «Jaz jazyl» degen osy. Qazir úıge kirip bolmaıdy, qapas. Kúndizgi ystyqtyń aptabyn keshki samalmen salqyndap baspasań bolar ma? Ia, osy sharýashylyqtyń bıyl jumysy nege kesheýildep jatyr, jylda barlyǵyn aldymen bitirip, qysqa saqadaı saı otyrýshy edi...

Naq osy bir sátte kolhoz predsedateli Marat Marqaevıch te oıda edi. Eki-úsh saǵat aýdan aǵasymen birge júrgende «bul kolhozdy baqsha sharýashylyǵy jasaý kerek» dep qulaǵyn sarsytyp edi. Endi qazir qarala qarbyzdyń birin aldyna qoıǵanda ony nege aıtqanyna aýatkom tóraǵasynyń kezi jetetin bolady. Sonan soń, bul Marat Marqaevıchtiń basynyń jumys isteıtinin ózi de sezedi. Sol kezderi, ıaǵnı kolhoz baqshaǵa beıimdelgende álgi «shydamsyz sarylar» da muny moıyndamaı tura almaıdy. Bul predsedatel bolýdyń qalaı ekenin kórsetedi áli, bárine.

Aýatkom aǵasy lapasta shyntaqtap jatyr edi. Nege munyń ústinen aryz túse beredi. Sharýashylyqta jumys qarqyny sál tómendegenimen, búlinip ketken eshteme joq qoı dep oılady ol. «Sharýashylyqty bilmeıdi» dep jazylǵan ǵoı, onda. «Kesh júre túzeledi» emes pe, jasy birazǵa kelse de, kolhoz predsedateli retinde áli jas qoı. Oqyǵan, joǵary bilimi bar adam áli-aq jetilip ketpes pe.Iá, aıtqandaı bul qalada týyp, qalada esken jigit dep edi-aý. Jyl qorytyndysyna deıin shydaı turǵan jón bolar...

— Bir qarbyz jep sýsyndaı tursaq qalaı qaraısyz.— Marat Marqaevıchtiń azdap urty keýip turǵanyn baıqady aýatkom predsedateli Erik. Bul nege maqtanyp tur eken. Álde bir men bilmeıtin jetistigi bar ma eken?

— Jaraıdy, sýsyndaıyq,— dep kelise ketti, sýsap otyrǵan Erik. Marat Marqaevıch áıeline dabystady.

— Qarbyz ákel, Álfıa.— Álfıa juǵar aqpanda kele qoımady. Júgirip ózi barǵan kúıeýine Álfıa:

— Kótere almaı jatyrmyn,— dedi. Buǵan qarqyldap bar daýsymen kúlgen Marat Marqaevıchtiń daýryqpasy Erikke anyq estilip turdy. Erik basyn kóterip, qarbyz jeýge ázirlenip, silekeıin jutyp otyrdy. Esikten dáý qara ala qarbyzdy qos qoldap, myqshyńdap kóterip kele jatqan Marat Marqaevıch kórindi, qarbyzdy kóterip keledi, ózi kúlip, kóńili kóterilip keledi. Qarbyzdy ol jerge qoıyp, buǵan aýdan aǵasy qalaı qarar eken degendeı, synaı kóz qıyǵyn tastady. Nege ekeni belgisiz Eriktiń túsi buzylyp, qýańqy tartyp, qabaǵy bir sát túıile qaldy. Muny Marat Marqaevıch ózinshe uqty. Ózi osynda pálen jyl predsedatel bolǵanda esire almaǵan qarbyzdy meniń qalaı ósirgenimdi kóre almaı tur. Qazir tilip jiberip, qaq aıyryp tastaǵanda qant tatyǵan qyp-qyzyl qarbyz, arasynda shópegi qap-qara bolyp «meni je, sýsynyńdy qandyramyn» dep turǵanda qol sozbaı tura alarsyń, bálem. Aýzynyń dámin bir alsyn.

Erikti tańdandyrmaq bolǵan Marat Marqaevıch qarbyzǵa pyshaqty eki-úsh salyp ótkize almady. Ornynan tura bergen aýdan aǵasy:

— Sen ony baltamen jar,— dedi de, Marat Marqaevıchke jańa kórgendeı tańyrqap kóz tastady da, aıtty:

— Al bul qarbyzyńdy men mal bolǵan kezde jermin, ázir sıyr bolǵym kelmeıdi,— dedi de, nyq adymdap qaqpaǵa bettedi. Bir mınýttan keıin Marat Marqaevıch aýatkom predsedateliniń mashınasynyń gúr etken dybysyn estidi. Ol tipti ne bolǵanyn bilmeı, sál ańyryp turdy. Ózi de túske jarymaǵan, túksıgen baıqus qantúlenip ketti. Sonan soń júgirip baryp balta ákelip qara ala qarbyzdy bir shaýyp, qaq aıyrdy. Qars aırylmaı qarbyz kıizge uqsap, jelimi ashylǵan nársedeı sytyrlap baryp eki bólindi. İshi appaq, shópegi de bolar-bolmas sarǵysh. Kásipbaı aýatkom predsedateliniń ne aıtqanyn da túsinbeı, bul ne ekenin bile almaı, eseńgirep turdy...

Biraz kúnnen keıin aýdanǵa shaqyrylǵan «otyz myńynshy» predsedatel sondaǵy ónerkásip kombınatyna ınjenerlikke, óz mamandyǵyna jiberildi degen sóz gý ete tústi.

Kúzge qaraı ózi istegen «Eńbek» kolhozyna kelgen Marat Marqaevıch jańa bastyqtan sıyryna bir tonna qarala qarbyz jazdyryp aldy...

1987

---