InfoHub Logo

Bizdiń kolhozdyń bas zootehnıgi jaqsy jigit, al dırektorymyz keremet desem de bolady. Olar jurtpen aralasqanda naýryz kójeniń qoıýyndaı qalyń keptiń ishinen dırektor qaıda, bas zootehnık qaıda deıtin emes, qıtyq syz aralasady da ketedi. Ózińiz naýryz kójeniń qoıýyn bólip kórdińiz be, onda bizdiń qazekem úıinde qandaı dám, qandaı pisken as bolsa, bárin sol kójeniń ishinen tapqyzady ǵoı. Bıdaı ma, tary ma, dobıa ma, noqat pa, júgeri me, qara qumyq pa, qumda esetin qumyrshyq pa, úıde jelinbeı qalǵan jumyrshaq pa, áıteýir bárin qazanǵa sala beredi ǵoı. Qatqan qurtty, kepken sary irimshik pen ejegeıdi aıtyp ta jatqan joqpyn. Onyń ústine qystan qalǵan súrgiden ne bar, qazy-qarta, jal-jaıa, tipti osy kezdegi domalantyp kartopty, qyp-qyzyl qyp pomıdordy da salyp jiberse kerek-ti. Al Shymkenttikter qatqan qara meıizin, sartaptanǵan sary órigin de tastap jiberse ne dersiń. Al osynyń ishine qaı dándi taýyp alamyn derińiz bar ma?

Mine, bizdiń zootehnıgimiz Álimtaı da, dırektorymyz Dúrmekbaı da kóp ishinen osylaı tabylmaı ketedi. Oǵan biz rıza bol maı tura almaımyz. Óıtkeni burynǵy Dúrlibaı men Kúderbaı sıaqty hálimizdi mashınanyń ústinen ǵana bilip nemese ıegin ızeń etkizip óte berse, oǵan biz ne isteı alar edik. Dırektorlardyń, shynyn aıtsaq kópshilik kóńilin tabýǵa tyrysatyny osy saılanyp qoıylatyn bolǵannan beri desek aýzymyz qısaıyp qalmas dep oılaımyn.

Nesin aıtasyz, Dúrmekbaıǵa jetetin jigit bar degenge sene bermeımin. Ózińiz oılańyzshy, qaı dırektor «demalysqa baratyn edim, sonyń aldynda hálderińizdi bilgeli keldim» dep Dúrekendeı mashınasynan domalaı túsip jatýshy edi. Al bul jóninde Dúrekeńniń basqalardan orny bólekteý. Tipti otarda jalǵyz úı otyrǵan bizdiń jaǵdaıymyzdy ondaı kim oılapty. Túneýgi kúni shybyn shyǵyp, mal dala jaılaýǵa shydamaı bara jatqanda, biz Alataý ústindegi Asyǵa kóshkeli jatqanymyzda kelgenin aıtsaıshy. Úndi shaıy, záıtún maıy, shyldyrlaǵan shıshalardy mashınasynan shyǵarǵanda:«Adamǵa qamqorlyqty birinshi orynǵa qoıatyn bastyqty kórgenim osy»,— dep jibergenim de bar. Nesin aıtasyz, sonda bir jyrǵap qaldyq emes pe?!

— Oı, Báke,— dep jiberdi ol.— Sizderge bos kelýge bola ma, bar ıgilikti óndirip jatqan ezderińiz. ekenin biz bilmesek kim bilmek!— Pa, pa, shirkin, bizdiń Dúrekendeı jigit týa bermeıdi. Tipti men sıaqty malyn baǵyp, otyn jaǵyp qoıyrtpaǵyn urttap, qoıyn qurttap júrgen qoıshyny nege demeı Balbaq dep, tipti bastyq adam ne dese de erki bar, Balbaq emes, bir áribin ózgertip Balpaq dep jiberse, men nemene sonsha, sony shaýyp alar ma edim! Shirkin jaqsylardyń jóni basqa ǵoı. «Báke, qoıshy, qadirin biz bilmesek kim biledi»,— degende ishim jylyp, ishimdegi burynǵy bastyqtarǵa degen shemen bolyp qatyp qalǵan, túıin-túıin berishtengen bezderim maıdaı erip júrip bermesi bar ma!?

— Eı, qatyn qysta týǵan qara kebeni usta,— dep, Balbaǵyńyz junttaı bolyp, semirip alǵan baǵlandy bas salyp, jarqyratyp soıyp tastamasyn ba. Áli aýzynan sút ketpegen qozynyń jyly-jumsaǵyn qazanǵa bylqytyp. álgi bizdiń úıdegi ózimnen aınymaıtyn shúıke basym — Shúregeı asyp tastady. Ol da ózim degen kisige qoń etin kesip beretin, qurt bergenge qurt beretin, syrt bergenge syrt beretin márt adam edi. «Urynyń qatyny qashanda ózine laıyqty da». Ásirese biri qyzyl, biri aq eki shólmekti kórgende, siltegende ezimnen bir qalyspaıtyn sylqym-taıymnyń móltildegen qara kózderiniń kúlmeńdegenin aıtsańshy. Kúlmeńdemeı qaıtsyn, araq degen aýzymyzǵa aılap tımeıtin bolyp ketkende, bir qyzyl, bir aǵyn ekeýmizdi de eskerip, (árıne ekeýi de aq bolsa odan da jaqsy bolar edi) elep, dyrdaı dırektor basymen ózi kelip otyrsa, qara kebe túgil, qarager bıeni jaryp tastamassyń ba!? Odan aıaǵanyńdy ıt jesin.

«Nemene úıińe tóre túsetin be edi?»— deıdi ǵoı bizdiń qazaq. Dúrekem janynda tóreń de adyram qalsyn daǵy, sol bir on ekinshi ǵasyrdyń shapqynshylaryn tere dep terge shyǵaryp alǵanymyz da ezimizdiń kóp sorlylyǵymyzdyń biri emes pe. Al mynaý tórt tuıaqty atpen emes, tórt dóńgelekti mashınamen kelip, úlken basyn kishireıtip, ózi kelip túsip otyrǵan Dúrmekbaı dúrildegen dúr ǵoı, shirkin!

Jigittiń jigiti joldas-jorasymen, jorǵa-torysymen kórikti demeı me. Sol aıtqandaı Dúrekeń mundaı kelisinde qasyna zootehnıgi Álimtaı ǵana emes, shóntiginde aqshasy burqyrap, tıyny syldyrlap júretin álgi qasqyrdyń asyǵyndaı myjyraıǵan, kishkentaı, eshkim aıt qazaq kasır Qadaqbaıdy ala keledi. Eki aılyq jalaqymyzdy bir-aq ákelip, qos ýysymyzdy toltyryp jibergende, keziń jamandyq kórmegir Qalaqbaıdyń ózine de birer qyzylqulaqty ustaǵa salatyn ádetimiz de joq emes. Ol da jigitim-aq beker obaly ne, «almaımyn» dep aıtyp kórgen joq. Óıtkeni janymyzdy álgi eki shólmek — biri qyzyl, biri aq, jibitip jibergende aqsha túgil aǵańyzdyń ózi sadaǵa deýden taıynatyn Balbaq emes.

Ekeýin sylqytyp tastap, árıne olar azyraǵyn, biz kóbiregin iship alǵan kezde Álimtaı bizdiń túlki qursaqtaý qalǵanymyzdy ańǵarady da, Dúrekendeı ekeýin shyǵarmaǵanmen, bir aktyń basyn qyltıtady. Endi budan neńdi aıarsyń. Shirkin, adam janyn túsinetin jigit dep osylardy aıt! Jaqsynyń jóni qashanda basqa ǵoı!

Naq osyndaı bir Dúnıeni tórtke bólip, ózińnen aqyldy, ózińnen beregen, ózińnen kóregen adam joq bolyp, kóńiliń aspanda, aqylyń áldeqaıda otyrǵan shaqta bizdiń zootehnık Álekeńniń oıynpazdyǵy ustap ketedi.

— Ortań qolymdy tap oınaıyq!— demesi bar ma.

— Oınasaq oınaıyq!— deımin men, tórt qubylam túgel, keýdem keýip, janym jadyrap otyrǵanda. Jadyramaı qaıteıin, qashan, qaı zamanda bastyǵyń seniń áriptesiń bolýshy edi. Endi mine, Dúrekemniń ózimen «ortań qol taýyp» oınaıyn dep otyrsam, budan artyq ózi men kim bolmaqpyn. Baıaǵyda bireý aıtqan eke:n «Qudaıǵa shúkir, Qojbanbetpen jastymyn»,— dep. Shamasy elinde Qojbanbet degen jaqsy kisi bolsa kerekti. Anaý álgi men sıaqty bir dardańdaı bolsa kerek, sol kisimen qurdastyǵyna da mas bolady eken desedi. Sol aıtqandaı, áriptesiń bastyǵyń bolsa, endi mundaıda kóterilmegen kóńildi ıtke sal!

— Ne salyp oınaımyz?— dep qadań ete tústi álgi eshkimpaıt qazaq Qalaqbaı.

— Búgin bárimiz de jalaqy aldyq qoı, bir jalaqy qaıda ketpeı jatyr.— Jomarttyqtyń da jóni basqa, kórdińiz be, bir jalaqydan kem aýzynda sóz joq.

— Durys,— dedim men de lepirip, ne bolsa da Dúrekeńniń ózimen áriptes bolǵym kelip.— Dúnıe eki kelmeıdi, ógiz attaı jelmeıdi, táýekel!

— Bákeń, er jigit eken ǵoı,— dep, álgi Qadaqbaı taǵy da qadań ete tústi. Qadaqbaıdyń sózi de janyma jaǵyp ketti.

— Qane, basta,— dedim,— ákem Qydykeıden qalǵan dúnıe joq,Áleke!

— Dúrekeń jasyrsyn,— dedi Qadaqbaı.

Kóp úndeı qoımaǵan Dúrekeń teris aınalyp ketti de. bir sátte oń qolyn sol qolymen ýystap beri qarady. Kózi kúlimdep ezýinde kúlki, jez murty edireıip alypty. Baıqaımyn, bes saýsaq túgel kórinedi.

— Kim tabady?— dep surady ol.

— Jol úlken kisiniki ǵoı, Bákeń tapsyn,— dedi Álimtaı kishipeıildilik jasap. Oqyǵan adamnyń jóni bólek-aý dep men otyrmyn. «Men tabamyn, men bas zootehnıkpin» dese, ne deı alar edim men paqyr. Joly úlken Álekeń jasy úlken maǵan jolyn usynyp, qolyn qýsyryp «láppaı» dep tursa, mundaı syıdy bilmeıtin meni sonsha kim dep edińiz, Dúrekeńniń jasyrǵan on qolynyń «ortan teregin» dáp bastym da birin shymshyp ustadym. Dırektordyń qolynyń ushy jup-jumsaq eken, myqtadym bilem.

— Ashyńyz!— dedi zootehnık Álekeń. Dúrekeń qolyn ashqanda meniń shymshyp ustap turǵanym onyń sol qolynyń «shyldyr shúmegi» bolyp shyqty. Sóıtsem oń qolǵa" sol qoldyń bir saýsaǵyn qosyp jibergen eken.

— Áı, da, Bákeń qatyrady!— dedi Qadaqbaı taǵy.da. Qatyrdym ba, qattym ba, ol jaǵy naq osy shaqta oıda bolǵan joq, tasy erge domalap, aty júrip turǵan adamnyń qoly da júrip ketkenine tańdanbadym. Jańa ǵana Qadaqbaıdan sanap alyp eki qyzyl qulaǵyn oǵan bergennen qalǵan úsh júz qyryq somnyń júz seksenniń oıyn basyna:

— Minekı, sizdiń árińizden sadaǵa ketsin,— dep tastaı saldym.

— Bákeń qatyrady!— Qadaqbaı. Nesin aıtasyz bilgir adamnyń jóni basqa ǵoı, Dúrekeń dúr eken, Álimtaıdyń da, Qadaqbaıdyń da bir-bir jalaqysyn qaǵyp aldy. «Iapyr-aı,— dep oıladym men,— qudaı bergenge qulaı beredi» degen ras bolǵany ma. Bir meni bolsa jón, et piskenshe úsheýimizdi de ushyryp túsirdi emes pe, bul Dúrekeń. Qudaıekeń bólekshe jaratqan adamdar bolady degen shamasy ras shyǵar. Meniń bir aılyq jalaqym jarty mınýttyń ishinde Dúrekeńniń qaltasyna baryp qoıyp ketip jatsa, mundaı pendesin qudaı beker jaratpaǵan-aý demeske shara bar ma?!

Bylqyǵan kebeniń eti kelgende álgi bar bolǵyr Qadaqbaı bir shólmek qyzyl araq shyǵaryp, sony ishkennen keıin men tipti Dúrekeńniń ózimen. túıdeı qurdas adamdaı qaljyńdasyp, shalqyp kettim bilem.

Dúrekeńder keterde álgi zootehnık Álimtaı áldeneni eske salyp:

— İnińiz alys jolǵa ketip barady, búgin sizge ádeıi sálem bere keldi. Jol júrip barady ǵoı,— dedi máımeńkelep. Emeýrindi ezýinen tanyp úırengen eldiń balasy emespin be, eki aılyq jalaqydan janymda qalǵan júz alpys somdy da Dúrekeńniń aldyna alyp urdym...

Dúrekeń attanyp ketti. Basqa bastyǵyń biz sıaqty qarapaıym adammen osylaı qıtyqsyz aralasa ala ma, mine, másele qaıda jatyr! Ásirese keterindegi meni qushaqtap turyp qoshtasqanyn aıtsańshy! Maıdaı erip, jibekteı esildi, «Bizdiń de úıimiz bar, bizdiń úıde de bolarsyz»,— degeni kór kókiregime ornap-aq qaldy. Shirkin, bizdiń Dúrekeń!

Erteńinde uıqydan turǵanda keshegi kúndi eske alyp, kóńilim alaburtyp, alysqa alyp ushyp otyrdy. Áldene esime túskendeı qaltama qolymdy salyp, aqshany izdesem, áıelim aıtady:

— Aqshań Qyrymǵa ketti emes pe,— deıdi. Fermadaǵy shopandarmen pikirlessem, Dúrekeń olarmen de «ortan qolymdy tap» oınap, olardyń da «orny basqa» ekenin basa aıtyp, bárin de maı jaqqan kókedeı jibitip jiberipti. Degenmen, baýyrym, aıtyp aıtpaı ne kerek, jurt ústinen kún kóretin teris azý adamdardyń aýzynyń salýyn aıtpańyz. Olaryń bar ǵoı, qoıshy túgil qudaıyńnyń bermesin alady-eı!

Sonymen qaltama qolymdy qaıta salyp, saýsaǵymdy eki tanaýyma tyǵyp qalǵanymdy anyq bildim. Oınarsyń qyzyl araqpen!

1987

---