InfoHub Logo

Bútin bıdaıdy bólip jep, jarty bıdaıdy jaryp jep júredi deıtin eki dostyń arasy bir-aq kúnde sýysty da, aıaq-tabaq aýysý, qarym-qatynas pyshaq keskendeı tyıyldy. Tipti aınaldyrǵan eki-úsh kúnniń ishinde-aq buryn birinsiz biri shaı ishpeıtin eki dostyń jubaılary Mazken men Kárlen kóshede kezdese qalsa, birine biri erinderin shyǵaryp ótisetin boldy Ásirese Mazkenniń kóntek erini Kárlenniń ósek aıtýǵa jaralǵandaı qaımaq erinin basyp ketip, ananyń mysyn qurtyp júr edi. Tipti osyndaıda Kárlenniń oǵan kóringisi kelmep edi, álgi aýyl ortasyndaǵy magazınnen kir sabyn alyp qaıta qoıaıyn dep barmasy bar ma, naq sol jerde satýshymen esep aıyrysyp jatqan Mazken kóntek erinin byrt degizgende, astyńǵysy shepti shaınaı almaı qajalyp turǵan kári sıyrdyń tilindeı bolyp salbyrap, súırıip shyǵa ketsin. Áı, pále-aı! Naq sol jerde Kárlenniń yzadan jylap jibergisi de kelip ketti. Biraq Mazken sıaqty ańdysqan pále aldynda osaldyq kórsetýge bola ma, shilpıgen juqa erin berip, Mazkenge aqysyn jibertken qudaıdy qarǵap kete barǵan. Kóntek erniniń artyqshylyǵyn osy jerde bir kórgen Mazken óziniń bir a5iǵynyń eptegen syltymasyn da umytyp, eki aıaǵy teńelip ketkendeı eki ıyǵy eki jaǵyna kezek aýyp, masattanyp bara jatty. Buryn Kárlenniń qaımaqtaı erini oımaqtaı bolyp búrilip, jigitter súıýge daıyn turǵandaı bolyp kóringende talaı-talaı-aq nazalanyp edi, búgin onysyn umytyp, kóntek erinniń paıdasyn kórip, qudaıǵa myń shúkirshilik etti.

Kóbine eki erkektiń arazdasýy eki áıelden bolýshy edi, bul joly, obaly neshik, áıelderden kiná joq. Mazken men Kárlenniń kóńil kirbińi ekeýiniń kúıeýleriniń arazdasýynan boldy.

Ferma bastyǵy Laqa únemi Mazkenimen aqyldasa otyryp, beker obaly ne, Kárlenniń qazanyn únemi-aq maılap otyrdy. Kárlen de olardyń erekshe qyzmetin Maýyzǵa ýaqyttysymen jetkizip Laqańnyń aıdarynan jel eskizip turdy. Kelimdi-ketimdi kisilerińiz bar, bala-shaǵa bolsa da esip keledi degendi aıtyp, Laqa Maýyz úıine soıys jiberip jatty. Laqanyń jibergenin kózine kórseteıin degendeı, Maýyz da alǵash kolhozǵa kelgendegi shelpek sarydan bul kúnderi irkildek kúbijik toryǵa aınalǵan. Qashanda kabınetine Laqa kirgende, ol ony jutqynyp qarsy alar edi. Shamasy Laqa beretin qoıdyń maıly quıqasynyń dámi onyń aýzyna dáıim kelip tursa kerek-ti.

Sońǵy kúnderdiń birinde Laqa Maýyzdy aıaq astynan qonaqqa shaqyrdy. Osydan bir apta buryn ǵana onyń úıinde asyqpaı otyryp, iship mas, jep toǵaıyp ketken Maýyz qaıta-qaıta bara beremiz be degen joq, kelisimin bere saldy. Keńseden otyryp Laqa úıine osy jaqtan bara salatynyn telefonmen habarlap, jubaıynyń da daıyn bolýyn eskertti. «Urynyń qatyny ózine laıyqty» bolatyny sıaqty Kárlen de daıyn turǵan tamaqty jep, kıgizetinin kıip kelýge erinsin be, tańerteń tósekten turǵanda qansha aýyr qımyldasa, kerisinshe, qonaqqa bararda barynsha tez jınaldy. «Bekerden kóbin tabylsa ólmek kerek» degen emes pe!? Múmkin Laqa kóńildense byltyrǵydaı «at minip qaıtyńyz!» dep qaltasyna konvert tyǵyp jibermesin kim bilipti.

Laqa úıindegi qonaq burynǵydaı aǵyl-tegil bolmady. Nege ekenin kim bilsin, buryn mundaıda dastarqandaǵy tamaqtan ústel qaıysyp, ortan belinen opyrylyp kete jazdaýshy edi. Bul joly «saǵan osy da bolady» degendeı. eki jerge qıar týrap, kók pıazdy uzyn sabaǵymen qoıa salypty. Maıy shyǵyp turatyn qyzyl baýyrsaq, saǵyrdanyp kepken qurt. sary irimshik eshqaısysy búgin dastarqannan oryn ala almapty. Moıyndary qylqıyp, meni qashan ashasyń dep juldyzdary jaınap turatyn konáktar da joq. Onyń ornynda jalǵyz shólmek jambyldyq araq tur. Maýyz ben Kárlen sheshinip otyrar-otyrmastan áńgimeni Laqa tike bastap jiberdi.

— Sizge arnap bir kostúm tiktirip edim, áneýgi kúni bitpeı qalyp, sony búgin kıgizip qaıtaraıyq dep edik.

Bir ishken tamaq degen ne táıiri. Eger barǵan jeriń tamaq bermeı-aq bir kostúmnen kıgizip otyrsa, sol toıa jegen tamaqty kim joqtaı qoısyn. Yqylyq atyp qaıtqansha, ıyǵyń jarqyrap qaıtqanyń jaqsy emes pe!? Sondyqtan da bolý kerek Maýyz ben Kárlen dastarqandaǵy tamaqqa kóńil aýdarmaı-aq, kostúm qoldaryna tıgen soń kúlmeńdep-aq qalǵan bolatyn. Sonda da olar aldyndaǵyny iship-jep asyqpaı otyryp attandy. Budan keıin de Maýyz qaladaǵy Qabanbaıǵa, aýdandaǵy Aǵymtaıǵa soǵym jiber, soıys jiber degenin kóbeıte berdi. Óziniń, áıeliniń, balalarynyń týǵan kúnderine de Laqany erekshe shaqyrtyp, qurmetti orynǵa otyrǵyzyp júrdi. Beker obaly ne, Laqa men Mazken bul úıge qur qol kelgen jeri joq, bastyǵynyń tamaǵynyń úlkenin bilgen soń ony tyǵyndaımyn dep ábden álek boldy. Úsh jyl qatarynan kishi ulynyń týǵan kúnine olar birde býyrshyn, birde búldirshin, birde tyǵyrshyn jetektep kelip, Maýyz aýyzynan mańyzdy sezdi mol, emin-erkin estip qaıtyp júrdi. Et te ýaqtysymen jetkizilip turdy.

Biraq Laqanyń et berip jibergen adamy burynǵydaı qara saqal Shóńkebaı bolmaı, ózgere berdi. Muny Maýyz ózinshe uqty. «Ákesiniń maly deımisiń, soıylatyn maldy ár malshydan alatyn shyǵar»— dedi de qoıdy. Biraq Laqa bar bolǵyr jibergen kisilerine senbeıdi eken. Anada kelgen bir badyraq kóz qara bala «apaı, Laqa aǵa meniń etti bergenime senbeıdi, soǵan kórsetý úshin myna qaǵazǵa qol qoıyp berińiz»,— dep bezireıip ketpeı otyryp aldy. Nege ekeni belgisiz, sodan keıingilerdiń bári de Laqa aldynda senimnen aırylǵan baıqus-múskinder bolyp shyqty. Et ákelgen Tobataı da, Qoǵajaı da jylap-eńirep otyryp, etke qolhat alady. Kárlen bir qoı alyp, bir sóz jazýǵa erinsin be, talaıyna-aq kósteńdete qol qoıyp-aq berdi.

— Iapyr-aı,— dedi birde Kárlen Maýyzyna erkeleı qarap,— Laqa bizdi qatty qurmetteıdi-aý, tipti et jibergen adamdaryn aparǵan, aparmaǵanyn bilý úshin taptap jiberedi eken-aý!

— E, ehe,— dep kúldi Maýyz,— bizdi syılamaǵanda kimdi syılamaq?

Aýatkom predsedateli Tórebek oblystaǵy bedeldi mekemeniń birine jazylǵan, ózine tekserýge jiberilgen aryzdy alyp oqyp, senerin de senbesin de bilmeı kóp ańyryp otyrdy. Seneıin dese, Maýyz ben Laqa aradan qyl ótpeıtin tatý ekenin bilýshi edi. Senbeıin dese aryzdyń aıaǵyna №4 fermanyń meńgerýshisi Laqa Jantyqbaev dep turyp, baqyraıtyp, jasyrmaı qolyn qoıǵan. Degenmen aryz sonyki me, joq pa degendeı Tórebek telefon soǵyp kórip edi: «Men sizge aryz jazǵan joqpyn, joǵaryǵa jazǵanmyn»,— dedi beti bylq etpesten Laqa. Sonan soń oılanyp-oılanyp Tórebek bir toqtamǵa keldi: «Eki dostyń birdemeden kóńilderi shıtkip qalǵan bolar, shaqyryp alyp tatýlastyryp jibereıin».

Sonymen eki dos — biri kolhoz basqarmasynyń tóraǵasy, ekinshisi onyń qaraýyndaǵy fermanyń meńgerýshisi, ekeýi de aýatkomge shaqyryldy. Saǵat tańerteńgi onda aýatkom tóraǵasy kabınetiniń aldynda. ekeýi toqaılasyp qalǵanda Laqa tym-aq qatýly kórindi. Maýyz tildesýge mursha tappaı qaldy. Tórebek ekeýin tez qabyldady.

Keń kabınetke shyǵystan jarqyrap kún túsip tur. Qońyr kúzdiń áldeqalaı ashyla qalǵan ádemi kúnderiniń biri edi. Kabınettegi barlyq múlik jaınap, aıqyn kórindi. Ásirese Maýyz ústindegi áneýgi kúngi Laqa ózi kıgizgen kek súr kostúm erekshe kóz tartyp, aragidik júrgizilgen jyltyldaq jipteri aıǵaılap men mundalap tur. Osyndaı talaı asyl buıymdarym ketti-aý saǵan dep Laqanyń ishi kúıip ketti.

Osy joly da aryzdy jazaıyn dep pe edi, Mazken Tashkent bazarynan eki baǵasyna qoldan satyp alǵan duqaba paltoǵa jarmasqany ótip ketti ǵoı. Biraq astyna at mingizip, ústine shapan jaýyp, jyltyraǵanyn osylarǵa usynyp muny jaman úıretip alǵan ózderine de obal joq. Biraq odan myna «duqaba palto bizdiń Kárlenge laıyqty eken» degeni etip ketti ǵoı. Sonda ol Mazkendi adam dep sanamaǵany ǵoı. Sonan soń baryp kostúm kıgizýdi oılaǵan joq pa, bular.

Laqanyń bul oıyn aýatkom predsedateliniń jaıdary qabaqpen «otyryńyzdar!» degen sózi bólip jiberdi. Maýyz jalp etip, Tórebek aldyndaǵy bylǵarymen tystalǵan kúmpildek kresloǵa súńgip ketti. Al Laqa aýatkom predsedateleı qolqalaǵanyna qaramaı, Maýyzǵa qarama-qarsy kresloǵa otyrmaı, sonadaı baryp tizilgen oryndyqtyń birine bir qyryn tize búkti. Ekeýin tatýlastyryp jiberermin degen Tórebek mynanyń otyrysynan áldeneni ańǵaryp, tiksinip qaldy. Mynaý qyryn otyrys, kelisimge kelmeımin dep turaý degen oı oǵan sap ete tústi.

— Ekeýiń aradan qyl ótpes dos edińder,— dep «yz» dep yzylmaı Tórebek «sen» deı sóıledi.— Endi birińniń ústińnen biriń aryz jazyp otyrǵandaryń qalaı? Bularyń uıat bolǵan eken!

— Siz,— dedi Laqa shart ketip,— máımóńkelegendi qoıyńyz.Aýatkom predsedateli retinde tekseresiz be, joq pa?— Osy jerde Maýyzǵa jan bitti.

— Ay, Laqa, oıynnan órt shyǵady ǵoı, qoısańshy bul oıynyńdy,— dep kúldi Maýyz. Joq, Laqanyń kúlkisi kelmedi. Ol tipti jańaǵydan da qatýlanyp, aýatkom predsedateline jabysty:

— Siz máımóńkelemeńiz. Men tatýlasqaly kelgenim joq. Men aryzdasyp, arazdasyp kelip otyrmyn,— dedi de, qaıta basyn kóterip, túregelip sóıledi.— Siz qazir osy jerge aýdannyń prokýroryn, mılısıa bastyǵyn. orynbasaryńyzdyń bireýin shaqyryńyz. Olar kelmese, men Sizge jaýap bermeımin,— Áńgimeniń beti ózgerip bara jatqan soń Tórebek resmı sóıleı bastady, al Maýyz:

— Laqa, pálen jylǵy dostyǵymyz qaıda? Qaljyńdy qoısańyzshy,— dep edi, Laqa Tórebekke qarap tike ketti:

— Shaqyryńyz men aıtqan adamdardy. Áıtpese týra osy jerden oblysqa tartamyn.

Endi aýatkom predsedateli munyń oınaýǵa bolmaıtyn, arty qaýǵa tıgen ottaı laýlaıyn dep turǵan pále ekenin aıqyn ańǵardy. Hatshy qyzǵa tapsyrmaı jańaǵy atalǵan úsheýdi dereý ázi telefonmen shaqyrdy. Eki-úsh mınýttyń ishinde-aq jańaǵy úsheýi saý ete tústi. Jumsarar ma eken dep Tórebek Laqanyń betine qarap edi, joq, ol burynǵydan da qatýlanyp, qabaǵyna qar jaýyp, kirpigine muz tońyp, dúrdıip alypty. Olar kirisimen ornynan turyp, qaltasynan dýdyraǵan bir talaı qaǵaz shyǵaryp, janyndaǵy oryndyqqa qoıyp, ony birtindep alyp, betine úńilip qoıyp, Maýyz ben Tórebekke kezek qarap sóılep ketti: Mynaý qaǵazdyń bári Maýyzdyń jegen k.oılarynyń qolhaty. Myna kek baıtaldy Sheńkebaı aparyp soıyp bergen. Myna qoıdy Tobataı, myna kek qoıdy Qoǵalaı aparyp bergen. Qalada turatyn Qabanbaı degen aǵasyna soǵym bergizgen, aýdandaǵy... Jazda demalysqa bara jatqanynda eki júz som bergem. Sen tórt fermanyń bastyǵynyń bárin sol kúni shaqyrǵansyń...

Osy kezde Maýyz shylaı almaı «eı, eı»... dep kele jatyr edi, aýatkom predsedateli ony sóıletpeı tyıyp tastady. Sonda da bolmaı ol bir sez aıtyp qaldy:

— Seniń qaljyńyńdy bular shyn dep túsiner.

— Qaljyń!?— dep shytyndy Laqa,— qaıdaǵy qaljyń, paraqorlyq qaljyń bola ma eken? Sen naǵyz paraqorsyń. Meniń úıimdegi jylt etkenimdi maǵan ber deıdi de otyrady. Osyndaı dos bolýshy ma edi.

Budan ári Laqa taǵy da bergenin biraz sanap baryp toqtap edi. Naq osy jerde Maýyz dúrse qoıa berdi. Tipti búgin saqalyn alýǵa da murshasy bolmasa kerek, jaq júni úrpıip, ıegindegi saqaldyń ár taly Laqany atatyndaı, taýdaǵy taǵylannyń sadaǵyndaı bolyp túregep ketipti. Keziniń de i arasynan alasy kóbeıip, ezýinen kóbigi burqyrap tur:

— Sek Laqa emessiń, sen laqapsyń, aıtqanyńnyń bári ótirik. Saǵan ákeń qazaq ardaktaıtyn sýdaǵy eń dámdi balyqtyń atyn qoıǵan eken, sen ony bylǵadyń.

Kabınettegi qyzmetkerlerdiń bári de dúrligip ketti. Óıtkeni Maýyz qoıanshyq bolǵan kisideı qalshyldap-dirildep aýzy kópirship, endi aıtýǵa sóz tappaı qalǵandaı, sylq otyrdy. Laqa da esesin jibergen joq, ol tipti anadan asyp tústi.

— Sen paraqor, meniń ákem qoıǵan atymdy nege bylǵaısyń. Olaı bolsa sen Maýyz emes, naǵyz toımaǵan, tolmaǵan jalmaýyzsyń. Meniń ákem atymdy durys qoımasa, olaı shyǵar. Al seniń ákeń atyndy Maýyz dep tup-týra jegish, jemir bolaryńdy bilip qoıǵan.— Laqa zirkildegen qalpynda ornynan turdy. Bular endi tóbelesip qalar ma eken degendeı mılısıa bastyǵy da Laqa janyna jetip keldi. Laqa betinde jylymshy kúlki ornady. Ol aýatkom predsedateli Tórebekke qarap sóıledi:

— Myna ústindegi kostúmdi sheshsin, men ony paraǵa bergenmin.— Naq osy bir sátte Maýyz shoshyp ketti. Qap, sorly basym, baǵana bul kostúmdi nege ǵana kıip shyqtym eken, birneshe jylǵy dostyǵymyzdy esine salsyn dep edim,— dep oılady ol. Biraq pále Maýyz oılaǵannan da tereń bolyp shyqty. Bul tipti otyrǵan aýdan bastyqtary túgil adam balasynyń basyna úsh uıyqtasa kelmeıtin nárse boldy.

— Sheshsin, myna kek súr kostúmdi, men bergenimdi dáleldep bereıin,— dedi Laqa Maýyzǵa jaqyndap. Aýatkom predsedateli Tórebek tipti ne derin bilmeı sasyp qaldy. Kóz aldynan áldeqandaı bir kınolentasy etip jatqandaı edi.

Sheshkiz,— dedi prokýror mılısıa bastyǵyna. Laqa Maýyz janyna barsa tóbelesip qalady dedi me mılısıa bastyǵy kek súr qamzoldy sheship qolyna ala berip edi, tulaq tartqandaı Laqa onyń qolynan julyp alyp oryndyq basyna kıgize saldy. Jalma-jan qaltasynan kádimgi qaýipsiz ustaranyń júzin shyǵaryp, qamzol jaǵasynyń jemke tigisin pytyrlatyp sóge bastady. Basqalar ań-tań jaǵa oıyn tasynan bólinip, túp jaǵy kóterilip, ydyrady. Jaǵanyń arasyna qolyn tyǵyp jiberip Laqa áldeneni bir, uzyny jıyrma santımetrdeı-aq plasmassa plasınkany julyp aldy.

— Mine, kórińder,— dedi ol, plasıkany nusqap prokýrorǵa. Tórebek ornynan qozǵalǵan joq. Basqalary aq plasıkaǵa úńildi. Tipti bul basqalar túgil Maýyzǵa da qyzyq kórinse kerek, ol da jetip bardy. Al plasıkada pyshaq ushymen tyrnap jazylǵan myna sózderdi bári oqydy: «Myna kók súr kostúmdi Maýyzǵa 1974 jyldyń 3-qazany kúni paraǵa berdim. Laqa». Budan keıin barlyq adam sózden qalǵandaı tym-tyrys tynyshtyq ornaı qaldy. Sál únsizdikten keıin ǵana prokýror til qatty:

— Kostúmdi mılısıaǵa apar, bul qylmysty dáleldeıtin zat. Qaǵazdaryńyzdy ázirge ózińiz alyńyz! — Ol muny Laqaǵa aıtty.

Bes mınýttan keıin moıny salbyrap Maýyz mashınańa jeıdesheń otyrdy. Jeńiske ıe bolǵandaı masattanyp Laqa da menshikti mashınasyna shekesinen qarap jetti. Ekeýi de aýlyna attandy. Biraq erteńine tańerteń ekeýi bir kamerada toqaılasty.

Birneshe kúnnen keıin Tórebekke aýdandyq prokýror: «Mundaı sumdyqtardy shırek ǵasyrlyq zań qyzmetinde túńǵysh ret kezdestirdim»— depti.

1985

---