InfoHub Logo

Qarasaı batyr (1589-1671) — qazaqtyń qaharman batyry, áıgili qolbasshysy, esimi shapyrashty rýynyń uranyna shyqqan asa kórnekti tarıhı tulǵa. Qarasaı batyr Almaty oblysynyń Jambyl aýdanyna qarasty Sýyqtóbe taýynyń eteginde Qarasaz degen jerde dúnıege kelip, arqa jerinde Kókshetaý úshin bolǵan shaıqasta aýyr jaralanyp dúnıe salǵan. Topyraq Kókshetaý alabyndaǵy Aıyrtaý sileminiń Qulshynbaı dep atalatyn tóbesinen buıyrǵan. Qasyna óziniń qandy kóılek dosy arǵyn Aǵyntaı batyr jerlengen. Qos arys — shapyrashty Qarasaı men arǵyn Aǵyntaı batyrǵa jáne olarmen birge qandy shaıqasta qaza bolǵan sarbazdarǵa qos kúmbezdi kesene ornatylǵan (1999).

Qarasaı batyrdyń shyqqan tegi uly júz shapyrashty. Shejire deregi boıynsha, Shapyrashty Sham (Ystyq), odan Maldy, Jeldi, Qaldy esimdi úsh ul týady. Maldydan Ekeı, Emil, Emilden Jaıyq pen Esqoja týady. Esqojadan Alysaı, Altynaı, Shýash esimdi úsh ul týǵan. Altynaıdyń úshinshi áıelinen Qarsaı batyr týǵan.

Sóz oraıynda aıta ketken jón, Qazaqstan Respýblıkasynyń tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaev osy Qarasaı batyrdyń tikeleı urpaǵy. Atap aıtqanda Qarasaıdan Kóshek, odan Aıdyr, odan Myrzataı, odan Edil, odan Sapaqaı, odan Nazarbaı, odan Ábish, odan Nursultan týady.

Qarasaı batyrdyń ómir súrip, ǵumyr keshken zamany qazaq-jońǵar arasynda eki ǵasyrǵa sozylǵan qan qaqsap soǵystyń endi tutanyp, endi shıelenisip, birte-birte eki kóshpeli eldiiń taktıkasy men strategıasynyń synǵa túse bastaǵan kezi edi. Bul kezde qazaq halqynyń derbes el bolyp, irge bekitip, birtutas etnıkalyq sana-sezimniń ornyqqanyna eki ǵasyrdyń júzi bolǵan. Sodan da bolar, qazaq-jońǵar arasyndaǵy órt tutanǵan kezde eli men jerin qorǵaý úshin alǵash ret atqa qonyp, eldiń shetine, jeldiń ótine, jaýdyń betine shyǵyp, erlik kórsetken batyrlar qatarynda Qarasaı da boldy. Qazaq-jońǵar soǵysy XVI ǵasyrdyń ózinde-aq shıeleniskeni jóninde tarıhshy V.V.Velámınov-Zernov jazady. Al aǵylshyn kópesi A.Djenkınson 1557 jyly Qytaıǵa barmaqshy bolyp jolǵa shyqqan, biraq qazaq-jońǵar arasynda Tashkent úshin qyrǵyn soǵys bolyp jatqandyqtan Qytaıǵa óte almaǵanyn jazyp qaldyrǵan. Demek, Qarasaı batyr at jalyn tartyp minip, sarbazdar sapyna turǵan kezde kóshpeli eki el arasyndaǵy soǵys tásilderi, qorǵanys ádisteri ábden shyńdalyp, ólispeı berispeıtindeı shıelenisip úlgergen.

Mine, bul turǵydan kelgende, qazaq halqynyń ulttyq patrıotızmin, erlik dástúrin alǵash ret qalyptastyrý, ornyqtyrý mısıasy Qarasaı qatarly batyrlardyń peshenesine jazylǵan. Jetisýda týǵan Qarasaı batyrǵa Arqanyń Aıyrtaýynan topyraq buıyrýy, Qyzyljarda týǵan Baıan batyrdyń sońǵy deminiń İle boıynda taýsylýy, Edil boıynda týǵan tama Qabanbaı batyrdyń Arqadaǵy Sarysý boıyndaǵy shaıqasta qaza tabýy, Ereımentaýdyń Malaısarysynyń Alataý bókterinde dúnıe salýy, sóz joq, ulttyq-etnıkalyq birtutastyqtyń, memlekettiktiń ábden ornyqqandyǵynyń, sol memleket aıasyndaǵy ata mekenniń azamattar sanasynda birtutas kıeli sıpat alǵandyǵynyń eń bederli aıǵaǵy edi. Osyndaıda qazaq halqynyń keıingi ǵasyrlarda bastan keshken joıdasyz azapty ómirinde otanshyldyq sıaqty eń kıeli sezimderiniń shaıylmaýynyń basty sebebi, sol bir Qarasaılar zamanynda ornyqqan epıkalyq erlikter men patrıotızmniń negizi beriktigine de bolar degen qorytyndyǵa toqtaýǵa týra keledi.

Esim men Jáńgir sıaqty aqyldy handardyń arman-ańsary Qarasaı sıaqty birtýar batyrlarǵa, rý-taıpa kósemderine tikeleı arqa súıeý arqyly júzege asyp otyrdy. Jalpy XVII ǵasyr aıasynda, ıaǵnı Qarasaı batyrdyń at ústinde bolǵan kemel shaǵynda qazaq-jońǵar arasynda áıgili úsh soǵystyń bolǵany tarıhtan aıan. Munyń birinshisi — 1635 jyly bolǵan Sibir- Tobyl soǵysy. Bul soǵys týraly I.E. Fısher «Sibir tarıhy» atty eńbeginde jazǵan. Tarıhı derekterde osy kezeńde jalaıyr, shapyrashty rýlarynyń Tobyl boıynda bolǵany aıtylady. Sibir-Tobyl soǵysyna Qarasaı batyrdyń qatysqany eshqandaı kúmán keltirmeıdi.

Ekinshi soǵys 1643 jyly bolǵan. Bul áıgili Jáńgir sultannyń (ol kezde áli han taǵyna otyrmaǵan) 600 jankeshti sarbazdarymen jońǵardyń 50 myń áskerine qarsy turyp, oǵan alshyn Jalańtós batyr 20 myń áskerimen kómekke keletin joıqyn soǵys. Bul soǵys jaıynda orys tarıhshylary N.M. Karamzınnen bastap I.Ia. Zlatkınge deıin taýsyla jazyp, jalpy soǵys tarıhynda sırek kezdesetin oqıǵa retinde atap ótedi, ıaǵnı shejire derekterinde shapyrashty Qarasaı batyrdyń 3 myń qolymen osy soǵysqa qatysyp, joıdasyz erlik kórsetkeni aıtylady.

XVII ǵasyrdyń aıasynda qazaq-jońǵar arasynda bolǵan surapyl soǵystyń úshinshisi — 1652 jyly ótken. Bul soǵysta Jáńgir handy jekpe-jekte 17 jasar Qaldan Seren óltirdi. Osyndaıda «tarıhtyń tálkegi» deýden góri, «tarıhtyń zańdylyǵy» deýge bolatyn bir gáp eske túsedi, sol Qaldan Serenniń balasy Sharyshty Ańyraqaı shaıqasynda 17 jasar Abylaı sultan (ol kezde han emes) jekpe-jekte óltiredi. 1652 jylǵy soǵysta Qarasaı batyr jalpy qazaq áskerleri qolbasshylarynyń biri retinde aqyl-parasatymen, tapqyrlyq-tabandylyǵymen tanylǵan.

Sahara tósiniń ejelden qalyptasqan tártibi boıynsha el bastaǵan kósem men qol bastaǵan batyrlardyń esimi ádette rý-taıpa ataýyna ulasyp, uranǵa shyǵyp otyrǵan. Ondaı iri tulǵalarǵa jer atyn berý rásimi qalyptasqan. Bul rette Qarasaı batyr esiminiń rý ataýyna ulasyp, uranǵa shyǵýy, birneshe jer ataýlarynyń berilýi, eń aldymen, irgeli rýdyń qam-qareketin eldik murat-múddesimen toǵystyra bilgen qaıratker- qolbasshylyǵyna aıǵaq bolsa kerek. Belgili zertteýshi P.P. Rýmánsevtiń Jetisý tarıhy men sharýashylyǵyna arnalǵan kitaby 1913 jyly Peterbýrgte jaryq kórdi, «Materıal Semırechenskoı oblastı» dep atalatyn osy kitapta bylaı jazylǵan: «Batys Kástek óńiriniń jurty shapyrashty rýynan shyqqan Qarasaı rýy Aqmola oblysynyń jerin qonys etedi. Qarasaıdyń beıiti Kókshetaý ýeziniń Aıyrtaý dep atalatyn óńirinde» — deıdi.

Qazaq halqynyń tarıhı tulǵalaryna degen marapat-qurmetiniń sonshalyqty baıandy ekeni qaıran qaldyrady. Óletin malmen, tozatyn dúnıemen aldarqatpaıdy, eline laıyq er týsa, olardyń esimin tutas rý men kıei týǵan jerge buıyrtyp otyrǵan. Onysy jerimiz bútin, elimiz aman bolsa, birtýar erlerdiń de esimi umyt bolmaıdy degeni bolýy kerek. Qazaq halqynyń mundaı mártebege laıyq perzenti Qarasaı batyr ekenin tarıhtyń ózi dáleldep otyr.Qarasaı Altynaıuly — Jetisýda jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy azattyq soǵysta qol bastaǵan batyr. Alataý bókterinde týyp ósken. Uly júz Shapyrashty taıpasynyń Esqoja rýynan. Qarasaı batyr Qarǵaly, Uzynaǵash, Qastek, Jırenaıǵyr, Yrǵaıty ózenderi boıyndaǵy, Qaraqıa, Aqtasty, Saryjazyq, Sýyqtóbe taýlaryndaǵy urystarda jaý shebin buzyp, sýyqtóbe basyna týyn tikken.

1929 jyly jazda Shapyrashty qoly Jaıyq boıynan sharshap kelip, tynystaımyz ba dep Asy (Almaty oblysy) jaılaýynda jatqanda, oırattardyń oljalap kete salý maqsatymen qarasha aıynda İleden ótip shabýyl jasaýy Qarasaıdy atqa mingizdi. Qarasaı aıaq-astynan bastalǵan urysqa eki myń qol jıyp, osy qazir Qarasaı aýyly turǵan oıpatta oırat taıshysy Banjurdy tas talqan etti. Qoıan-qoltyq aıqasta kóbi qyrylǵan qalmaqtar İleden qaıta ótýge murshasy kelmeı, Sógetige qaraı qashty. Aqyry, jaý tumsyǵy Toraıǵyr taýyna tirelgende, kelgen myńdaı qoldan basy Banjur bolyp tigerge tuıaq qalmady. Eń sońǵy eki qalmaqty Baıynqol jaǵasynda ustap, ekeýin qara esekke teris mingizip, tańyp qalmaq aýylyna qaraı aıdap jiberedi. Urys bolǵan jer (aýyl) Qarasaı atymen ataldy. Sopy-Saty kóliniń tústiginde de urys bolǵan. Buryn babasy Shapyrashty urys salyp, sonyń atymen atalatyn saıdyń bir salasy da kúni búginge deıin Qarasaı esimimen atalady.

1635 jyly oırat-qalmaq memleketi boı kóterdi. Qytaı jáne qazaq pen qyrǵyz jeriniń ortasynda jatqan Jońǵar handyǵy, aýmaǵyn keńeıtýdi oılap, taýly, tastaqty ólkeden góri, jazyqty óńirge kóz alarta tústi. Keshikpeı muzdaı qarýlanǵan 50 myń qol qazaq pen qyrǵyz jerine basyp kirgen. Alǵashqy shaıqastyń biri osy Talas óńirinde ótedi. Bul soǵysta ózbek qolyn Aldyshúkir basqaryp kelip, qazaq, qyrǵyz jasaǵymen birlesip, tutqıyldan kelgen jaýǵa qarsy soqqy bergen. Baýyrlas úsh ulttyń úzeńgi qaǵysqan birligi ózbek jerinde, qazaq dalasynyń ońtústik aımaǵy — Saıram mańynda bolǵan soǵysta da ajyramady.

Jetisýdy baýyryny basqan jońǵar batyrlary Narynqol men Baıynqol, Qastek pen Qaskeleńniń úzdiksiz jeńisine mastanǵany sondaı, Alataý asyp, qyrǵyz jerine qalyń qolyn tógedi. Ystyqkól ólkesinde ótken shaıqasta qyrǵyz jurty jaýǵa tótep bere almaı qalady. Sonda «qyrda qyrǵyz balasy jylasa, oıda qazaq eneniń omyraýy syzdaıdy» degendeı, baýyrlas eldi kórinip kelgen apattan qutqaraıyq dep, janyna bes myń jasaǵyn ertip, qazaqtan shyqqan Shapyrashty Qarasaı batyr Shý jazyǵynda urys salǵan eken. Qarasaıdyń ózi jekpe-jekte qylyshpen qalmaqtyń qońtaıshysynyń oń qolyn shaýyp túsiredi. Osyny arqalanǵan qazaq, qyrǵyz jasaqtary arýaq shaqyryp, maıdan dalasynda aıta qalarlyqtaı erlikter kórsetken eken.

1664 ulý jyly Qarasaı urysqa aqyrǵy ret alpys alty jasynda qatysty. Arqos Ańqoıynan (qazirshe Jońǵar qaqpasy) eki myń torǵaýyt Naımandar men Jalaıyrlarǵa shabýyl jasap, Qarasaı men Aǵyntaı taǵy da urysqa kirip, jaýdy oısyrata qýady. Osy urysta Qarasaı batyr aýyr jaralanyp, saptan shyǵady. Aǵyntaı batyr da aıaǵynan jaralanyp, aqsaq bolyp qalady.

Endi qatty-qaıyrym, kúshke túser qımylǵa jaramaǵandyqtan Qarasaı batyr el basqarý isine kiristi. Eki jurttyń arasyndaǵy elshilik jumystarda bolyp, bılikke aralasty. Qarasaı 1669 jyly Reseımen kelissóz júrgizýge barǵan. Bul jolǵa ol úmitpen attanyp, orys patshasy ákimderinen túńilip qaıtty. Qarasaı batyr men kishi júz — Jetisý-Tama-Tuǵynaı, Naıman-Mataı Keden bı úsheýi kelissóz júrgizip, qarý-jaraq, zeńbirek almaq boldy, biraq orystar erteń bul qarý ózimizge pále bolmaı ma degendeı moınyn ishine alyp, qazaq elshilerin qur qol shyǵaryp salady.

Osy bir jyldary qazaq jeri az da bolsa tynyshtalyp, jaǵa jaılaý, etek qystaý bolǵan zaman bola qaldy. Qarasaı batyr birsypyra týǵandarymen óziniń qandykóılek dosy Aǵyntaı eline kóship barady. Onda bir jyldaı turyp, 1671 dońyz jylynyń tamyz aıynda jetpis úsh jasynda dúnıeden ótedi. Súıegi Arqada, Aıyrtaý degen jerge qoıyldy.

Qarasaı batyrdan alty bala qaldy. Olar: Áýez, Ótep, Kóshek, Túrikpen, Erken, Tórken. Sońǵy eki baladan urpaq qalmaǵan. Biraq ekeýi de eseıip, azamat bolǵanda ólgen. Ákesiniń elý jasynda týǵan egiz ul Altynaı tuqymy Arqaǵa barǵan soń bir kúnde mert bolǵan. Eki birdeı ulynyń qazasy áke ólimin tezdete túsken. Talaı ólimdi kórip, talaı ólikti qolymen ustaǵan Qarasaı batyr: «Ólip kórgen joqpyn, odan basqanyń bárin kórdim desem, áli kórmegenim kóp eken ǵoı» dep eki balasyna qatty qaıǵyrǵan. Qarasaı eki uldyń qyrqyna jetpeı qaıtqan. Qazaqtyń Qarasaı batyrynyń jylyn bergen soń Aǵyntaı batyr da dúnıe salǵan. Ony da Qarasaı batyr qoıylǵan beıitke jerledi.

Osylaısha, erligi men dańqy aıbyndy qazaqtyń Qarasaı batyr esimi urpaqtan-urpaqqa uran bolyp ǵasyrlardan jalǵasyn taýyp keledi.

---