InfoHub Logo

Qarahan memleketi (840-1210) — batysta Amýdarıa men Syrdarıa arasyndaǵy Máýerennahrdan bastap, shyǵysta Jetisý men Qashǵarǵa deıingi jerlerde bılik qurǵan alǵash musylman túrik memleketi. Qarluq, shigil, ıaǵma jáne t.b. túrik taıpalarynan quralǵan. Qarahan sóziniń shyǵýyn shyǵystanýshy tarıhshylar bul taıpalardyń qara degen ataqty kóp qoldanýynan keledi degen boljam aıtýda. Qara — sol kezdegi túrikshede ulylyq, bıiktik degen uǵymdy bildirgen.

Qarahan memleketi 840 j. Uıǵyr memleketiniń qyrǵyzdardan jeńilýimen Orta Azıa dalalarynda Bilge Qul Qadir han tarapynan qurylǵan. H ǵasyr basynda Satuq Buǵra han musylman dinin qabyldaǵanyn jarıalaıdy. Musylman bolǵannan keıin Ábdýlkárım degen atpen atalady.

Nuh aleıhıssalamnyń uly Iafesten taraǵan túrikter qanyndaǵy tazalyǵy esebinen kóp uzamaı búkil túrki halqy Islam dinin qabyldaıdy.

Qarahandyq aqsúıekteri arasyndaǵy taq talastardyń nátıjesinde 1042 jyly memleket Batys jáne Shyǵys Qarahan memleketi bolyp ekige bólinedi. Hİİ ǵ. ekinshi jartysynda Batys qaǵandyǵynyń bıligi qaraqytaılar qolyna kóshedi. 1210 j. shyǵys Qarahandar áýleti naımandarmen soǵysta jeńilýimen Qarahan memleketiniń tarıhy aıaqtalady.

Qarahan ámirshileriniń ilimge mán berýi, ǵalymdarǵa qurmettiligi jáne olardy qoldaý nátıjesinde Túrkistan, Máýrennahr qalalary sol kezdiń mádenıet ortalyqtaryna aınaldy. Shyǵys Qarahandyqtar dáýirinde Júsip Balasaǵunnyń «Qudatǵý bilik», Mahmud Qashqarıdiń «Dıýanı lýǵat-ıt-Túrik», Imam Ábýl Fýtýh Abdýlǵafýrdyń «Tarıhı Qashǵar» atty týyndylary túrik tili ádebıeti, mádenıeti jáne tarıhy úshin óte mańyzdy eńbekter bolyp tabylady. Saraılar, meshitter, keseneler, medreseler, kitaphana, emhana, monsha, kerýensaraılar, kópirler salyndy. Meshitteriniń tek munaralary ǵana kúnimizge deıin jetken. Arab árpine negizdelgen jańa túrki jazýy qalyptasty. Túrik hýsnıhat (kallıgraf) óneri Qarahan dáýirinde bastaldy. Kýfı, súlús, jálı sekildi jazý túrlerimen Quran kárim jáne hadıs kitaptaryn uqyptylyqpen jazyp saqtaǵan.

---