InfoHub Logo

I. Ilf pen E. Petrovtyń «12 oryndyq» romanyn oqyǵan bolarsyz. Sol kitapta mynadaı keremet sóz bar:

«Statısıka – bárin biledi».

Romandaǵy keıipkerindeı brıllıant izdemesek te statısıkany sharlap otyryp bir jaıdy kórip, kóńilim qulazyp qaldy.

Mıymda Vılgelm men Qasym han aıqasyp, «On ekinshi» oryndyqtaǵy syra birinshi oryndyqta, al izdep júrgen qymyz múlde basqa jaqta bolyp shyqty.

Statısıkanyń Vılgelmge, Qasym hannyń medısınaǵa qandaı qatysy bar deıtin bolarsyz. Endeshe álimiz jetkenshe túsindirip kóreıik. 

Statısıkada men mynadaı sandardy kórdim.

«Qazaqstanda 2018 jyly 517,4 mıllıon lıtr syra shyǵarylypty. Bul aldyńǵy jylmen salystyrǵanda 10% kóp».

Túsinip otyrsyzba, bir ǵana jylda 517,4 mıllıon lıtr syra!

Tarıhqa sál sheginis jasaıyq.

1516 jyl.

Bizdiń babalarymyz jaılaýda jatyp, saýmal qymyz iship jatqanda Bavarıa bıleýshisi IV Vılgelm syra týraly zańǵa qol qoıdy. Bul oqıǵa tarıhta «nemistiń taza syrasy» degen atpen qaldy. Oılap qarańyz, sonaý Qasym hannyń kezinde nemis syrasy brendke aınala bastady. Koról saraıynda graftar, markızder bokal soǵystyryp, syra iship jatqanda bizdiń babalarymyz aǵash tostaqtaǵy bal qymyzdy simirip, rahatqa batqan edi. Osydan úsh jyl buryn...

1513 jyl.

Qazaq ordasynyń ataqty bıleýshisi Qasym hanǵa Moǵolstan elinen Saıd han elshilikke keldi. Bul kezde álsirep jatqan moǵoldar Qasym hannyń 300 myńdyq áskerinen kómek suraı kelgen edi. Sonymen elshiler birneshe aı qazaq hanynyń syıly qonaǵy boldy. Qasym hannyń búkil úıirge tatıtyn eki jylqysy bar edi. Sonyń biri Oǵlan Turyqty moǵol hanyna syılaıdy. Syılyqqa rıza bolǵan elshiler taǵy da birneshe aı qalýdy jón sanasa kerek.

Óz eliniń jaıyn tanystyrǵan Qasym han dala kóshpendisiniń eń qymbat qazynasy jylqy, al eń súıikti sýsyny qymyz ekendigin túsindiredi. Osy kezde han ordasynda mynadaı qyzyq oqıǵa oryn aldy. Qasym han qonaǵyna qymyzdy usynǵanda, ol odan bas tartyp, ishimdikti qoıǵanynyn aıtty.

Qasym han:

«Buryn aıtqandaı bizdiń sýsynymyzdyń eń keremeti – jylqynyń súti jáne odan daıyndalatyn tamasha ónimder bolyp tabylady. Eger bul ótinishimizdi oryndamasańyz qonaq kútýde áljýaz bolyp qalamyz».

Osydan soń Saıd han 20 kún boıy qazaq hanymen qymyz iship, jaılaýda demalady. Eline oralǵan Moǵolstan ámirshisi Qasym hannyń osy syıyn óle-ólgenshe aıtyp júrgen eken.

Eki halyq ta óz sýsyndaryn maqtan tutty jáne «úzdik» ekendigine eshqashan shek keltirgen emes. Iá, kelisemin, árkimniń óz shyndyǵy bar. Biraq aqıqat kún sıaqty, bárimizge ortaq. Múmkin siz meni óz jurtyn dáriptep bos maqtanǵa salyndy dep sógetin bolarsyz. Onda aqıqattyń jigin ashý úshin ǵylymı medısına tilimen sóıleıik.

– Syra este saqtaý men zeıindi nasharlatsa, qymyz kerisinshe oılaý qabiletin joǵarylatyp, sergek júrýge kómektesedi.

– Syra ishken adam baýyr gepatıtine ushyrap, júreginiń jumysy buzylsa qymyz júrek jumysyn jaqsartyp, júıke júıesin qalpyna keltiredi.

– Syra búırek tamyrlaryn zaqymdap, erlerdiń jynystyq qabiletin tómendetse, qymyz áıelderdi bedeýlikten, erlerdi belsizdikten qorǵaıdy.

– Qymyz qurt aýrýlarynyń aldyn alady, aýyrǵan adamnyń qaıta qalpyna kelýine yqpal etedi. Saýmal qymyz em retinde býyn aýrýlaryn, sozylmaly sary aýrý (gepatıt), uıqysyzdyq, ishektegi jara (gastrıt) sıaqty aýrýlardyń birden-bir emi. Syra ishken adamnyń tábeti shekten tys ashylyp, munyń sońy as qorytý men asqazan jumysyn buzsa, qymyz ishken adamnyń tábeti jaqsaryp, as qorytý júıesi eselep artady. Sol sebepti qymyz kúni keshege deıin dalalyq farmasevtıkada nómiri birinshi preparat retinde qoldanylyp keldi. Qasym óziniń qurmetti qonaǵy Saıd hanǵa qymyz usynýy da beker emes. Al aırannyń arqasynda aýrýynan aıyqqan Anglıa patshasy Arystan júrekti Rıchardtyń jaıy oqyrmanyma belgili.

Qazaqta «Surap alǵan aýrýdyń emi joq» degen keremet sóz bar.  Eger osyny bile tura zıandy sýsyndy simire berip, sońynda «baýyrym isip ketti», «bedeý bolyp qaldym», «mende gastrıt bar eken», «tez umytshaq bolyp baram», – dep shaǵymdanýdyń qajeti joq.  

Mıllıondaǵan lıtr syranyń shyǵarylǵanyna qaraǵanda demek halyq arasynda suranys bar. 517,4 mıllıon lıtr syra syrtqa aǵyp nemese dalaǵa tógilip jatqan joq. Ol sizdiń nemese baýyryńyzdyń, apa-qaryndasyńyzdyń, bolmasa jaqyn tanysyńyzdyń ishine ketip jatyr.

Qymyzdyń ózin babymen ishken babalarymyz nemistiń syrasyna aýyzyn da shaımas edi ǵoı.

Endi Qasym hannyń qymyzyn ishesiz be, álde Vılgelmniń syrasyn ishesiz be, ol jaǵyn ózińizge qaldyrdyq.

---