InfoHub Logo

Kókshetaý qalasy

№17 orta mektep

Taqyryby:  «Qaıyń aǵashy»

Daıyndaǵan: Mýkanova Malıka

Muǵalimi: Shamıganova A.M.

 

Qaıyń — symbatty aǵash, ushar basy úkideı shoqtanyp, bıik boılap ósedi. Degenmen asa kári qaıyńnyń aýyr butaqtary májnún taldaı tógilip turady. Ashyq jerlerde qaıyń keıde jeke-dara ósedi, biraq kóp rette olar orman bolyp turady. Jazǵy jap-jasyl shóp pen jaınaǵan gúldiń ortasynda turǵan aq baltyr qaıyń toǵaıy - ol bir ǵajaıyp sýret!

Qaıyń sáýirdiń aıaǵy men mamyr aıynyń basynda, ıaǵnı jańǵaq aǵashy men taldan keıin gúldeıdi. Onyń gúlderi qarapaıym syrǵa tárizdes bolyp keledi. Al qaıyńnyń japyraǵy sarǵaıa bastaǵan kezde qyrkúıek aıy da týady.

Qaıyńnyń uryqtary jelmen tez ushyp ketedi. Ol ormannyń basqa aǵashtary óse almaıtyn jerlerde de tez ósip-ónedi. Sondyqtan qaıyńdy ormannyń "pıoneri" dep ataıdy.

Qaıyń – aq tústi qabyǵymen erekshelenetin ádemi aǵash. Ómir súrý uzaqtyǵy - 100-150 jyl. Ol kóktemde erte búrshik jaryp, kesh japyraq túsiretindigimen erekshelenedi. Tabıǵatta qaıyńnyń 140 túri bar. Elimizde onyń kóptegen túrleri kezdesedi. Eń keń taralǵan túri - kádimgi qaıyń nemese aqqaıyń. Baıanaýyl jáne Kókshetaý qoryqtarynda qaraǵaı, kókterekpen birge qaıyńnyń “úlpek qaıyń” dep atalatyn túri ósedi. Qaıyń aǵashynyń butaǵy men dińi berik, ári shymyr. Japyraǵy jumyrtqa pishindes, jıekteri ara tisti. Qaıyń sáýir, mamyr aılarynda gúldeıdi. Gúlderi syrǵa sekildi. Kúzde erekshe sary túske boıalatyn qaıyń japyraqtary saıabaqtarǵa kórik berip turady. Qaıyńnyń barlyq túri óte tez ósedi jáne ońaı jersinedi. Gúlpazdar qaıyńdy «Saıabaq aǵashy» dep ataıdy. Ádemiligine bola joldyń eki jaǵalaýyna, tipti baq ishine qatar-qatar birneshe túbin birden egedi. Qaıyń ózgeshe sulýlyǵyna bola aqyndardyń óleń-jyrlaryna jıi arqaý bolǵan aǵashtyń biri. Ajarly da kórikti boıjetkenderdi aqqaıyńǵa teńep jatady.

Qaıyńnyń búrshigi men japyraǵynda, gúli men dińiniń qabyǵynda jáne aǵashy men shyrynynda emdik qasıetter bar. Onyń búrshikteri men japyraqtarynyń quramynda efır maıy, qara maı, flavonoıdtar, saponınder men S dárýmeni bar. Shyrynyn sýsyn retinde paıdalanady. Qaıyńnan joǵary sapaly shańǵy men shere jasalynady. Tez shirip ketetindikten qurylysta az qoldanylady. Janǵyshtyq qasıeti joǵary bolǵandyqtan, otyn retinde paıdalanady.Kóp kútimdi qajet etpeıdi. Jas kóshetin alǵashqy jyldary túzýlep ósirse, dińi tik ári ádemi bolyp ósedi.

Qalemsheleý arqyly ońaı kóbeıtiledi. Skandınavıa elderinde qaıyńnyń dininiń tómengi jaǵy úıildenip, shorlanyp-jýandap ketetin qaıyńdar bar. Oǵan tipti balta da batpaıdy. Muny Karelıa qaıyńy dep ataıdy. Onyń aǵashynan áshekeıli ásem jıhaz, qobdısha jáne ár túrli bezendirý zattaryn jasaıdy. Karelıa qaıyńy óte sırek ushyrasady. Sondyqtan qazir ony qoldan jasandy jolmen ósirýge áreket jasalýda.

 Qaıyń aǵashy bizdiń elimizdiń soltústik orman alqaptarynda jaıqalyp ósip jatyr. Soltústik ormandaryna qaıyń aǵashy kórik beredi. Osy qaıyń aǵashyn qorǵaý jas jetkinshekterdiń mindeti dep aıtar edim. Kóktem mezgilinde adamdar aǵash otyrǵyzý arqyly tabıǵatqa qamqorlyq jasaıtyny, jaqsy isterdi oryndap, óz qolymyzdan Tabıǵat-Anaǵa kómek kórsetý bizderdiń mindetimiz dep sanaımyn.

---