InfoHub Logo

Halyq kúıshisi — Qazanǵap Tilepbergenulynyń tvorchestvosynyń qazaq mýzyka mádenıetiniń tarıhynda erekshe oryn alady. Ol — qazaqtyń aspapty mýzykasyn damytýǵa ózindik úles qosqan kompozıtor. Qazanǵaptyń kúı murasy halyq tvorchestvosynyń bıik shyńynyń birine sanalady. Qazanǵap — halyq óneriniń eń ozyq úlgilerinen, óz tusyndaǵy ataqty kúıshilerden tálim alyp, óz dombyra oınaý mektebin qalyptastyrǵan kúıshi. Ol dástúri ǵasyrlar boıy bekem ornyqqan halyq mýzykasyń tili men forma zańdylyǵyna súıene otyryp, mazmuny, túri jáne oınaý tásili jaǵynan erekshe aıshyqty kúıler shyǵarǵan.

Qazanǵap eki dáýir aralyǵynda ómir súrgen (1854 -1921 ). Kúıshi Aral teńiziniń jaǵalaýyndaǵy Qulandy túbeginiń Aqbaýyr degen jerinde qoıshynyń januıasynda týǵan. Kedeılik, joqshylyq taýqimeti Qazanǵapty jastaıynan ákesine qolǵabys berip, baılardyń qozysyn baǵýǵa májbúr etedi. Jalǵyz ózi tańerteńnen keshke deıin qoı sońyndy kún ótkizgen jas balanyń  jubanyshy dombyrasy bolady. Tabıǵatynan sezimtal, án — kúıge yntyq bala keń dalada kókeıine oralǵan sazdardy perge túsirip, balalyq qıaly men sezim syrlaryn dombyramen bólisedi. Syrlasy da mundasy da dombyrasy bolady. Jalpy Qazanǵap aýyl dombyrashylaryń kórsetkenin dombyraǵa salyp oınaıtyn bolǵan.

Eseıe kele dombyrashy bolyp, óner qýýǵa bekem bel býady. Kúı qupıasyna boılaı tússem degen arman kókeıin mazalaǵan Qazanǵap ákesiniń jalǵyz atyn minip, elge aty málim dombyrashylardy izdep saparǵa shyǵady. Aldymen Dońyztaý — Aqqalqa degen jerde turatyn Tóresh kúıshini izdep barady. Jas dombyrashynyń darynyna tań qalyp, tańdaı qaqqan Tóresh  oǵan kúıler úıretip, dombyra shertýdin qupıalaryn qulaǵyna quıady. Kúıshi talapty jasqa batasyn berip, óner jolyndaǵy tusaýyn kesedi. Qazanǵap Besqalada turatyn Orynbaı, Embidegi Qurmanıaz, Qaraqamystaǵy Úsen kúıshilermen kezdesip, sheberlik syrlaryn kókeıine toqı beredi. Aty shýly dombyrashylardan dáris alyp, olardyń oryndaýshylyq mánerine kózi qanyqqan Qazanǵap ózi de kúı shyǵaryp, oınaý stılin qalyptastyra bastaıdy.

Aptalap júrip  Qazanǵap aıtýly dombyrashy Orynbaıdyń da úıine jetedi. Kórgeni de kóp, túıgeni de kóp kisi eken. Ár jaıdan áńgeme qozǵalyp, talaı kúı shertildi. Bu kisi de Tóresh sıaqty, jas dombyrashynyń ónerin qoshtap, talabyna nur jaýsyn aıtady.

Orynbaı jas kúıshige «ózinde kúı shyǵaryp kórmediń be?» dep oı tastaıdy. Qazanǵap dombyrasyn alyp, óziniń birneshe «Aqjeleniń» tartyp beredi. Kóbegen kúıshiniń aqyl keńesine, alǵysyn aıtyp, jyly sózine arqalanyp, aýylyna nury tasyp oralady.

Birde Qazanǵap Ońtústik óńirinen astyq alyp qaıtpaqshy bolyp, saýda kerýenine ilesip jolǵa shyǵady. Qaraqamys aýylynyń tusynan ótip bara jatyp, belgili kúıshi Úsen tóremen tanysyp, sálem bermek oımen at basyn burady. Úsen tóre jol júrip ketken eken, Qazanǵap sýsyn iship tynyqqan soń, Úsen tóreniń dombyrasyn kelininen aldyryp, tarta bastaıdy. Álden ýaqytta syrttan úıge kirgen Úsen tóre dombyrasyn tartyp otyrǵan beıtanys adamdy kórip:

— Dombyramdy meniń ruqsatymsyz alyp tartýǵa batyly jetken netken jansyn? Al endi kórset ónerindi, eger durys tarta almasan, osy jerde aıybyndy tóleısin,-dedi.

Qazanǵap ózin tanystyrý úshin «Kókeıge túsken Kókiljan» atty jańa bir kúıin shertedi. Oǵan rıza bolǵan Úsen tóre úıdiń tórinen oryn beredi.
Qazaptyń belgili kúıshi Úsen tóremen osylaısha tanysady.

Kúıshiniń Qazanǵap ekeniń bilgennen keıin qatty qýanǵan Úsen tóre sol jerde kishigirim kúı saıysyn qurady. Sol kezde Úsen tóre Qazanǵapqa barlyq 62 aqjelen kúılerin tartyp ber deıdi. Qazanǵap bul kúılerdi múdirmeı oınap, ózi tórege «myna bir kúıimdi shertip qaıtaryńyz» dep, kúıdi oınap beredi. Úsen tóre dombyrany alyp, Qazanǵaptyń jańa kúıin oınaı bastaıdy. Kenet kúıdiń sol qolmen perneniń asty-ústinen alynyp oınalatyn jerinde dombyrasy taıyp, qolynan ysyrylyp túsip ketedi. El arasynda bul kúı «Ysyrma» degen atpen taraıdy. Osylaısha Qazanǵap «Ysyrma» kúıin oryndaý arqyly, aılasymen ataqty Úsen tóreni utyp ketedi. Úsen tóre Qazanǵaptan jeńilgeniń moıyndap, batasyn beredi.

Qazanǵap óz ónerin ushtaý, jetildirý jolynda kóp eńbek etken Qazanǵap osy tusta «Qaratós» degen jalpy atpen eki kúı shyǵarady. Kúıshi birin «Úlken Qaratós», ekinshisin «Kishi Qaratós» dep ataıdy. Mýzykalyq qurylysynda aıtarlyqtaı jańalyq bolmaǵanmen, ishki dınamıkasy men áýeninde sonylyq ám qulaqqa jaǵymdylyq bar ekeni aıqyn kórinedi. Formasy jaǵynan Dáýletkereıdiń «Qos ishek», «Atqa alǵan» kúılerine azdap uqsaıdy.

1916 jyly 25 maýsymda «buratana» halyqtan tyldaǵy qara jumysqa adam alý týraly patsha ókimetiniń jarlyǵy shyqty. Ordanyń quramyna kiretin bolystar bul jarlyqqa bas kóterip narazylyq bildirmek bolyp edi, jazalaý jasaǵynyń susyna tótep bere almaı, bir jaǵy baılardyn satqyndyǵynan opyq jep, uıymdasyp qarýly qarsylyq kórsete almaı, záresi usha Qaraqum jaǵyna qaraı dúrkireı kóshken — di. Qazanǵaptyń kóshýge kóligi joq bolyp, jurtta qalyp qoıady. Ózi tizimge iligip qashyp júrgen jigitterge baryp qosylady. Aýyl ornynda jumysqa jaramsyz kári — qutań, qatyn — qalash, bala — shaǵa qalǵan edi. Halyqtyń kóterilisi aıaýsyz basylǵan soń, qan qaqsap, toz- toz bop, bozyp ketken kóz jasy kól eldi kórip, jer bolǵan erdi kórip Qazanǵap sol bir aýyr kúnder hıkaıasyn shertetin jańa kúıler shyǵarady.
«Jurtta qalǵan» kúıi ker zamandaǵy kedeı qaýymy shekken qasiret-azabyn, qaıǵy — muńyn sherlene tolǵaıdy. Tipti halyqtyń sol kúnderi qara jamylyp aza tutqan úni qulaqqa kelgendeı.

Jalpy Qazanǵaptyń kúı oınaýda ózindik óziniń erekshe stıli bar. Mysaly «Kókil» kúıinde óziniń aýyr ómiri týraly syr shertedi. Muńly sherli kúı sazy taǵdyr taýqimetin tartqan kúıshi ómirin kóz aldyńyzǵa ákeledi. Qazaq halqynyń ejelgi ómirindegi áleýmettik qaıshylyqtardyń biri - áıel teńsizdigi máselesi — Qazanǵap tvorchestvosynan  óz kórinisin tapqan. Kúıshi qazaq aýylyndaǵy eski ádet — ǵuryptyq shyrmaýynan teńine qosyla almaǵan qyzdardyń taǵdyryn, óksikpen ótken ómirin «Baljan qatyn» kúıinde beıneleıdi.

Qazanǵaptyń Qazan tóńkerisi tańy atysymen shyǵarǵan kúıi «Ýchıtel». «Ýchıtel» kúıi — bólekshe dúnıe, Tipti Qazanǵap shyǵarmashylyǵynda oqshaý turǵan shyǵarma. Biraq bul syrt kózge ǵana. Den qoıyp, tereńirek úńilseńiz jarqyn peıilmen, optımısik fılosofıasy bar. Kúı basynan aıaǵyna deıin bul atyrapta belgisiz marsh ekpinimen jazylǵan. Áýen  harakteri sergek, oınaqy, ashyq — jarqyn. «Ýchıtel» kúıiniń nyq aıaq alysy — Qazanǵaptyń úlken shyǵarmashylyq paıymdaýlarǵa óz mindetin jete túsine otyryp barǵanyń kórsetedi. Bul kúı tyndaýshynyń sanasyn oıatyp, alǵa umtylýǵa, tynymsyz kúreske, jasampazdyqqa úndeıdi.

Alaıda ataqty dombyrashy, talantty sazger óziniń shyǵarmashylyq oılaryn túgel júzege asyra almady. 1921 jyly 67 jasynda dúnıe saldy.

Qazanǵaptyń artynda onnan asa shákirti qaldy. Onyń shyǵarmalaryn oryndaýshy dombyrashylardyń ishinde Jálekesh Aıpaqov, Sádýaqas Balmaǵambetov, Baqyt Basyǵaraev, Mashalaq sıaqty dombyrashylar izin jalǵastyrǵan.

Búgingi tańda  Qazanǵap kúılerin nasıhattap júrgen Abdýlhamıt Raıymbergenov, Jaılaý Asylhanov, Edil Basyǵaraev aǵalardy aıtýǵa bolady. Sondaı-aq osy kúıshilerdiń izdenisi arqyly  Qazanǵaptyń ózgede jańa kúıleri tabylýda. Mysaly Jaılaý Asylhanov aǵamyz   Mashalaq kúıshi shaldan «Kári Aqjelen», kúıiniń ózgeshe nusqasyn úırenip jáne «Urshyqtyń jurtta qalǵany», «Tory attyń tabaq tartýy» atty kúılerdi  qazaq jurtyna jetkizdi. Sondaı-aq  Kelbet Tileýlın «Alımannyń boz jorǵasyn» alyp kelgen. Nurbolat Janamanov «Ómir jaılaý» kúıiniń jańa nusqasyn jetkizdi. Bul kúıler qazirgi zamanda oınalyp óz orynyn taýyp júrgen kúıler.

Qazanǵap qazaq kúı murasyna erekshe sazdy kúıler ákelgen aıryqsha daryn ıesi. Onyń kúıleriniń daralyǵy — sezimge baılyǵynda. Árbir kórgen, kóńilge túıgen oqıǵalaryn saz arqyly sezimge bólep erekshe tolǵaýynda. Óz zamanynyń ozyq sýretkeri — Qazapǵap kúıshi — kúı ónerin jaryp ótken jańa soqpaqtyń ıesi, oı men sezimdi qatar qoldanǵan aıryqsha talantty sazger. Qazanǵap kúıleri — adam janynyń názik qylyn dóp basatyn sulý sazdar.

Qazanǵaptan mura bop bizge jetken kúılerdiń taqyryby san — alýan. Onyń shyǵarmalary búginde halyq arasynda keń tarap ketti.

Respýblıkanyń  mýzykalyq joǵary  jáne orta oqý oryndarynda Qazanǵap kúıleri oqý baǵdarlamasyna engizilip oryndalýda. Qazanǵap oınaý dástúri ózindik bir mektep bolyp qalyptasty.

Oqýǵa keńes beremiz:

Qazanǵap Tilepbergenuly týraly ańyz-áńgimeler

---