InfoHub Logo

Shóleıtti aımaqtar Qazaqstan terıtorıasynyń 50%-yn qamtıdy. Ol soltústikten ońtústikke qaraı 900 jáne shyǵystan batysqa qaraı 3000 shaqyrymǵa sozylyp jatyr. Bul aımaqtyń aýa-raıy qurǵaqshylyǵymen erekshelenedi. Jylyna ortasha eseppen 150-220 mm (negizinen qys mezgilinde) aralyǵynda jaýyn-shashyn mólsheri túskenimen, ylǵal 8-10 ese kóp býlanyp ketedi. Qańtar aıyndaǵy ortasha temperatýra -5°S-tan -15°S-ty qurasa, qar jamylǵysy da az mólsherde, ıaǵnı 7-10 sm bolady. Al shilde aıynda ortasha temperatýra +27-tan +30-qa deıin jetedi, tipti keıde +45-qa deıin kóteriledi. Bul aımaqqa topyraq betin keptirip jiberetin qatty jelder tán. Shóleıt aımaqtaǵy vegetasıalyq kezeń uzaqtyǵy ortasha eseppen 220-240 kúndi quraıdy.

Bul aımaqta ósetin ósimdik túrleri de kóp emes. Tek ózen jaǵalaýlary boıyna ornalasqan aǵash jáne butaly ósimdik túrleri, ıaǵnı toǵaılar nemese toǵaıly ormandar ǵana aınalaǵa erekshe kórik berip turady.

Qazaqstan terıtorıasynda toǵaıly ormandar úlken jerdi alyp jatqan joq, olar kóbinese jolaqty nemese kishkene toǵaı túrinde kezdesedi jáne keń kólemde shalǵyndy shóptesin ósimdiktermen almasyp jatady. Al, ábden qalyptasyp qalǵan toǵaılarda aǵashtar, irili-usaqty, shyrmalyp ósetin butalar, shóptesin ósimdikterdiń bári ózara úılesim tabady. Olardyń arasynda dárilik jáne baǵaly tehnıkalyq ósimdikter kóptep kezdesedi. Ylǵaldy jerlerde qamys ta ósedi.

Toǵaıda ósetin ósimdikter dúnıesi joǵarǵy satydaǵy ósimdikterdiń 600-ge jýyq túrin quraıdy. Terek, tal, jıde sıaqty aǵashtar, sondaı-aq arakidik kezdesetin shyrǵanaq toǵaıdyń syrtqy kelbetin aıshyqtaı túsedi.

Orta Azıa toǵaılarynda negizgi orman túzetin aǵash tuqymdasyna torańǵylar jatady. Ol - taldar (Salihaseae) tuqymdasynyń ókili. Torańǵy - dińi jýan, jelegi jartylaı shar tárizdi keń jaıylǵan erekshe sándi aǵash.

Qazaqstanda kezdesetin kópke tanymal eki túri, ári jıi kezdesetini — Qara torańǵy — Rorulus diversifolia (Sshrenk). Ol shóldi Aral aımaǵynan Balqash, Alakól oıpatyna deıingi aralyqta burynǵy ózen arnalarynda, ózen jaǵalaýlarynda, qumdy tóbelerdiń arasyndaǵy egistikterde, tipti keıde taqyrǵa uqsas sortań jerlerde de kezdesedi.

Qara torańǵynyń bıiktigi 30 m, dıametri 1,5 m, qabyǵy sary-sur tústi, ońaı sydyrylady, tereń tilimdelgen bolady. Balaýyzdy qalyńjapyraqtary jasyl-sur tústi, ári jas órkenderi men butaqtarda ornalasqan japyraqtarynyń pishini ár túrli bolyp keledi. Sondyqtan qara torańǵynyń keıde «túrli japyraqty torańǵy» dep atalýy da osyǵan baılanysty bolsa kerek.

Torańǵy basqa terekter sıaqty eki úıli aǵash, jelmen tozańdanady. Atalyq masaqtary qysqa, tyǵyz, ári jýan, uzyndyǵy 2,5 sm, eni 0,5 sm, gúlderiniń sany kóp. Syrǵalarynyń uzyndyǵy 3-7 sm. Tuqymynyń uzyndyǵy 0,8-0,9 mm, dóńgelek-uzynsha, qońyr qyzǵylt tústi. 1000 tuqymynyń salmaǵy 0,10 - 0,11 gramdy quraıdy.

Sáýirde gúldep, maýsym-shilde aılarynda tuqymy pisedi. Qurǵaqshylyqqa, tuzǵa tózimdi. Atpa tamyry arqyly kóbeıedi, kóktemde qalemshelermen de tamyrlanady. Kóshetterin ylǵaldy ortada tuqymynan ósiredi.

Bul ósimdik negizinen 200-300 jyl ómir súredi, shóleıtti jerlerde óziniń ádemiligimen kórik berip turatyn aǵash.

Taralý aımaǵy: Orta Azıa. Qazaqstanda Syrdarıa ózenderiniń toǵaıly ormandarynda, Balqash kóli mańaıynda, Betpaqdalada, Qaraqumda, Qyzylqumda, úlken Borsyq qumynda, Balqash kóliniń soltústik jaǵalaýynda kezdesedi.

Torańǵyny qorǵanysh orman alqaptaryn jasaýǵa, ormandandyrý jáne qumdardy bekitýge, Atyraý, Balqash, Jezqazǵan t.b. jerlerdegi ónerkásip ortalyqtaryn jáne eldi mekenderdi kógaldandyrýǵa paıdalanylady. Buǵan jaqyn túrleri: Lıtvınov teregi (R. Litwinoviana (Dode) İle ózeniniń alqaptarynda, Qarataýda ormandar quraıdy.

Oqýǵa keńes beremiz:

Qazaqstannyń taýlary

Qasqasý - Ońtústik jeruıyǵy

Qazaqstannyń tańǵajaıyp jerleri

Qazaqstannyń kóz toımas kórikti jerleri

---