InfoHub Logo

Maqalada Qazaq jýrnalısıkasyndaǵy tildik máseleler men olardyń dárejeleri qarastyrylǵan. Atalmysh jaýapkershilik pen ekran aldyndaǵy etıkettegi til tazalyǵynyń ózekti máseleleleri talqylanady. Maqalanyń maqsaty til tazalyǵynyń mańyzdylyǵyn jetkizý.

Kilt sózder: Jýrnalısıka, til, efır, tildik qate, ádebı norma, stıldik qate, etıka, mádenıet, sóz dárejesi.

Qazaq jýrnalısıkasy mańdaı aldy 19 ǵasyrdan bastaý alyp kele jatqany belgili. Biraq sodan beri birtalaı ýaqyt ótip, Táýelsizdigimizdi alyp, senzýra birshama jeńildetildi. Sóz bostandyǵy berile bastady. Alaıda jýrnalısıkadaǵy osyndaı erkindikter óziniń  teris saldaryn ákelip jatyr. Mysaly qazaq jýrnalısıkasynyń statısıkasy qazir birazǵa tómendep ketken. Teledıdar kórip, gazet oqyp, radıo tyńdap jatqan adamdardy sırek kezdestirip jatamyz. Bul qazaq jýrnalısıkasynyń sapasynyń tómendegenin bildiredi. Al onyń tómendeýiniń úlken sebepteriniń birden biri – tildik qateler. Tildik qate – adamdardyń sóıleý tilinde jiberip jatatyn normadan aýytqýy. Bul aýytqýlar jýrnalıserden de estilip jatyr. Aqparattyq shyǵarylymdardyń «robottandyrylǵan» júrgizýshileriniń dáýiri kelmeske ketken. Kórermen endigi jerde qaǵazǵa qarap jańalyq oqyp otyratyn qımylsyz qyzdar men jigitterdi kórgisi kelmeıdi.[1;115] Sol sebepti bosańsyǵan jýrnalısıka dáýirinde jýrnalıserimiz sózderin ásemdegileri kelip, qate qoldanystarmen sóılep jatady. Syrt kózge úırenshikti, esh ábestigi joq jaǵdaı bolyp kóringenmen, is júzinde qulaqqa jaǵymsyz, parazıt sózderden aryla almaı júrgen kedeı tildiń kórinisin jasap jatamyz. Qazaq tili - óte baı til. Sol baı tildiń ishinen ózimizge salmaq salyp, kórkem sóıleımiz dep ústimizge aýyr júk túsiremiz. Alaıda jýrnalıser ózderiniń berip otqan aqparattary qarapaıym qazaqtyń qara sózimen de esiter qulaq pen kórer kózge jetetinin ańǵarmaı jatady. Tildik talǵam – tildi, sózdi jumsap úırený, jattyǵý arqyly qalyptasatyn qasıet. Stılısıkalyq qateniń ózge qate túrlerinen basty ereksheligi de osynda – tildik talǵamsyzdyqtyń kórinisi bolýynda. Sol sebepten de stılısıkalyq qateniń bolmaýyn qadaǵalaıtyn stılısıkalyq norma tildiń qatysymdyq sapalarynyń qataryna jatady. Stılısıkalyq qatelerdiń aldyn alyp, olarmen únemi kúres júrgizip otyrý jalpy halyqtyń sóıleý mádenıeti men stılısıkalyq saýattylyǵyn kóteredi. Halyqtyń tildi qoldana bilý mádenıeti kúlli qoǵamnyń rýhanı saýattylyǵynyń kórinisi ári ólshemi bolyp tabylady. Tilde neǵurlym jıi ushyrasatyn normadan tys aýytqýlardyń aldyn alý úshin stlıstıkalyq jáne stılısıkalyq emes qate túrlerin ajyratyp alý qajet.[2] Kóp jýrnalıserimiz efır aldynda da, maqala jazǵanda da tildik normadan aýytqyp túrli stıldik qatelerdiń oryn alýyna sebepker bolyp jatady. Mysaly «Durys sóıleıik» baǵdarlamasyna kelgen til mamany – Anar Muratqyzy da óziniń qatelesip jatatynyn aıtty: «Jasyratyny joq, onyń tanymaldylyǵy sonshalyq, tipti keıde men de baıqamaı «Úlken raqmet» dep qalam. Sol kezde meniń áriptesterim meni jóndeıdi: Bul kálka ǵoı, «Bolshoe spasıbo» degennen shyqqan. Qazaqtar úlken raqmet aıtpaıdy, qazaqtar kóp-kóp raqmet aıtady» dep. «Kóp raqmet» degen taza myna qazaqy uǵymdaǵy alǵys bildirýdiń formasy. Sondaı-aq myna «Kesh jaryq» degen de, týra osy bizdiń qazaqı forma. Bylaı qaraǵanda, logıkaǵa salsańyz, keshińiz jaryq bolmaıdy ǵoı, biraq «Keshiń jaryq bolsyn!» dep tileıdi. Al biraq bir ókinishtisi, biz keıde myna orys tiliniń áserimen «Qaıyrly kesh!» dep aıtyp qalyp jatamyz. Osyndaılardan saq bolý kerek.» [3]  Tildiń osyndaı aýytqýlary beligili bir adamnan týyndaıtyny belgili. Al jýrnalısen shyqqan bir tildik qate birshama adamdardyń qate sóılep júrýleriniń úırenshikti jaǵdaıyna alyp kelýi múmkin. Sol sebepti til tazalyǵynyń, ásirese jýrnalısıkadaǵy til normasynyń saqtalýy óte mańyzdy. Mysaly «jáne» sózine qazir ekiniń biri «de» degen kúsheıtpeli shylaýdy jalǵap jatamyz. Alaıda eki shylaý bir qoldanysta júrmeıtinin bárimiz de bilemiz. Osyndaı qatelerdiń stıldik qoldanystaǵy birneshe túrine mysal keltireıik.

Leksıkalyq qateler:

- sózdiń maǵynasyn bilmeı tirkestirý: «Keshe ǵana ýnıversıtet esigin attaǵanda»;

- sózdiń maǵynasynyń naqty qoldanylmaýy, kúńgirt bolýy: «Jigit jigerlene jutyndy», «... uıqyly kózben sabaqqqa kelip, aýzyn ashyp sabaq aıtady, aıtpasa ol da joq»;

- Paronımderdiń (dybystalýy jaqyn, bir túbirles, jalpy gramatıkalyq belgileri ortaq, qoldanylýynda maǵynalyq erekshelikteri bar sózder) qoldanysy: «Tósek jańartty» (jańǵyrtty).

á) frazeologızmderdi qoldanýda ketetin qateler:

- turaqty tirkes maǵynasynyń kontekske saı kelmeýi: «Qysyltaıań qatal jaǵdaıda qaırap, egep «sóz tapqanǵa qolqa joq» degendeı erge, elge medet bolyp, adamnyń aqıqat pen shyndyqqa, aqyldylyq pen qaırattylyqqa meńzep otyrady.

B) morfologıalyq qateler:

- zat esimderge septik jalǵaýynyń durys jalaǵanbaýy: «HHİ ǵasyrdyń maqsaty osy, ómirde saý sábıdi ómirge keltirý, ishimdik pen esirtkiden aýlaq bolý»;

- syn esimniń shyraılaryn orynsyz qoldaný: «Men ony óte qatty syılaımyn».

v) sıntaksıstik qateler:

- sóz tirkestirýdiń normalarynyń saqtalmaýy, baǵynyńqy men basyńqy syńarlardyń aralarynyń tym alshaq bolýynan maǵyna baılanysynyń naqtylyǵynyń bolmaýy;

- sóılemdegi sózderdiń oryn tártibiniń saqtalmaýy: «Kóshede bir qarapaıym ózimen-ózi ketip bara jatqanda adamdy bir polısıa qyzmetkerleri kórip qalady». [2] Osyndaı jáne ózge de qatelerdiń oryn alýy aıtylyp jatqan aqparattyń aýyr jetýine sebepshi bolady. Jýrnalıserdiń sóz ábestigi keıde konflıktige ulasyp jatady. Jýrnalısiń basty mindeti – aqparatty taratý, ǵadaýat tilin (jaýlyq tili) qoldaný arqyly qoǵamdaǵy túrli top ókilderiniń arasyndaǵy qarym-qatynasty ýshyqtyrý emes.[1;151] Keıde tildik qatelerdiń saldarynan jýrnalıser qoǵamda daý týyndatyp, túrli top ókilderiniń aralarynan daý shyǵaryp jatady. Sebebi tildiń saýatty bolýy, aqparattyq saýattylyqqa jetelep, aqparat jetkizýdegi beıtaraptyq tarapty ustap qalatyn birden bir múmkindik. Jýrnalıs tildik qateler men parazıtterdiń qanshalyqty zıan ekenin túsinbese, onda onyń jumysy ózine qanshalyqty qıyn ekenin ańǵarmaýy múmkin. Mysaly, teledıdar dıktorlary «mektep qabyrǵasy» degen tirkesti túrlendirip «aýrýhana qpbyrǵasy», «ákimshilik qabyrǵasy» degen túrli qate qoldanystardy jasap jatady. Odan bólek «jáne» sóziniń «jáne de» dep «de» degen demeýlik shylaýdy jalǵap jatady. Biraq, tipti, qazaq tiliniń gramatıkasyndaǵy normada jalǵaýlyq shylaý men demeýlik shylaý birge jalǵanyp kelmeıtinin barlyǵymyz bilsek te, qate qoldanys jasap jatamyz. Ádebı tildiń, ásirese, onyń jazba túriniń jetilgen shaǵynda qoǵamdyq qyzmeti artyp, jumsalý aıasy keńeıe túsedi. Ol ózi qyzmet etip otyrǵan qoǵamnyń resmı tiline aınalady. Sonyń negizinde ol memleket tarapynan júrgiziletin barlyq resmı is qaǵazdarynyń, ár túrli ádebıettiń, baspasózdiń, oqý-aǵartý jumysynyń, ǵylym-bilimniń tili bolyp qalyptasady. Ádebı tildiń qoǵamdyq qyzmetiniń artýyna baılanysty onyń stılder júıesi qalyptasyp, damı túsedi, saralana túsedi [2]. Sol sebepti de qazaq jýrnalısıkasy da qanshalyqty til tazalyǵyn ustansa, qoǵamnyń da sóıleý tili bir normaǵa túsip saralanatyn bolady. Sózdiń salmaǵy qanshalyqty aýyr bolsa, oǵan artylatyn jaýapkershilik te dál sondaı aýyr. Tildiń tazalyǵy – ulttyń damýy. Qazaq tiliniń de qalyptasqan normasy bar ekenin eskerip, memlekettik tildiń dárejesin túsirmeýdi birge qadaǵalaıyq.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Ádil Djalılov. Qazaqstandaǵy praktıkalyq jýrnalısıka. «MediaNet» Halyqaralyq jýrnalısıka ortalyǵy, – Almaty, 2017.-170 bet.
2. Tildik jáne stılısıkalyq qatelikter, olardyń aldyn alý joldary.// URL: https://vikidalka.ru/2-99028.html
3. Sóıleý tilindegi qateler. / Aýdıokitap // URL:  https://kitap.kz/music/9/76-soyleu-tilindegi-qateler

Turan Ýnıversıtetiniń 3 kýrs stýdenti - Bektýrova Farıza, Ǵylymı jetekshi, dosent - Álmish Jadyra Talǵatqyzy

---