InfoHub Logo

Qazaqstanda qazirgi jýrnalısıka kýrdeli kezeńderdi bastan ótkerýde. Ózgerý ýakyty árqashan beriktik synaǵy bolyp tabylaly. Zańdar ǵana emes, jýrnalısik jumys ádisteri, aqparatty taratý joldary da ózgerýde. Keń jolaqty ınternetten qol jetimdiligi jýrnalısıkanyn damýyna belgili bir áser etedi, al Qazakstannyn keńistiginde ol barlyq jerde bola bermeıdi. Sondyktan dástúrli BAQ-tardy damytý burynǵysynsha kásibı qoǵamdastyqtyń basty nazarynda. Degenmen Qazakstannyn qazirgi jýrnalısıkasy men bolashaǵyn aıtýdan buryn qazaq jýrnalısıkasynynyń tarıhyna júgingen durys bolar.

Qazaqstannyń jýrnalısıkasy 20 ǵasyrdyń basynda qazaq zıalylaryn belsendi jýmysymen bastaldy. Qazaq zıalylary aǵartýshylyq pen bilim berýdi qyzý qoldady.

Zıaly qaýym ókilderi saıası saýattylyqty qamtamasyz etý, halyqtyń tarıhı sanasyn tárbıeleý úshin baspasóz qajet ekenin túsindi. "Qazaq" gazeti "Alash" partıasynyń kóshbasshysy Álıhan Bekeıhanov pen onyn senimdi serikteri Ahmet Baıtursynuly men Mirjaqyp Dýlatovtyn bastamasymen shyǵa bastady. Basylymdy ashý ıdeıasy 1905 jyly paıda boldy, sol jyly Qazaq gazetin shygarǵa  ruqsat berildi. Biraq resmı bosatý múmkindigi tek 1913 jyly paıda boldy. "Qazaq" gazeti óziniń aldyna tek aǵartýshylyq ǵana maqsat qoımady - ol "Alash"ult-azattyq qozǵalysyn belsendi nasıhattaıtyn arnaıy organǵa aınaldy. Gazette mańyzdy materıaldar jarıalandy. Tarıhshylardyń málimeti boıynsha, apta saıynǵy "Qazaq" gazetiniń birinshi nomiri 1913 jyly 2 aqpanda Orynborda shyqqan. 1915 jyldan bastap olar ony aptasyna 2 ret shyǵara bastady. "Qazaq" gazeti birden keń tanymaldylyqqa ıe boldy. Gazet sol kezderi qazaqtardyń sanyna arnalǵan maqalada

"Qyr balasy" ("Syn stepeı" - búrkenshik at) gazetininiń 8-shi nomerinde  jazylgandaı, sol kezdegi Qazaqstannyń barlyq  buryshtarynda sol kezdegi dala jáne  Týrkistan elkelerinde, nemese 9 oblys pen bir gýbernıada (Astrahan) jazyp berilgen. Qazaq ádebıeti men fólklory boıynsha negizgi zertteýler men eńbekteri osy gazette, onyn jabylýyna deıin basyldy. 5 jyl ishinde "Qazaq" gazeti barlyq aldyńǵy basylymdardan asyp týsetin tırajdy satyp aldy. "Týrkistan ýalaıaty", " Dala ýalaıaty", " Aıqap", " Serke”jáne “Saryarqa "jýrnaldaryna qaraǵanda  "Qazaq" úlken tanymaldylyqqa ıe boldy. "Qazaq" gazetin Reseıdiń joǵaryǵy oqý oryndarynda oqyǵan qazaq stýdentteri-Kıevten Qazanǵa deıin, Sankt-Peterbýrgten Tomskige deıin jazyp berdi, buǵan onyn betterinde jarıalangan kóptegen hattar dálel bola alady. Ol 5 mıllıonǵa jýyq halyktyń jalpyulttyq basylymyna aınaldy jáne qazaqtardyń ulttyq shoǵyrlanýyna yqpal etti.

Qazirgi zertteýshiler basylymdy kazirgi qazaq gazetterininiń arǵy atasy dep ataıdy. 1918 jyldan bastap basylym uzaq jyldar tarıh qoınaýynda qalǵanyna karamastan. 2006 jyly belgili jazýshy, baspa salasynyń iri qaıratkeri Qoǵabaı Sársekeev "Qazaq" gazetin qaıta shyǵardy. Osylaısha, biz Qazaqstan jýrnalısıkasynyn bastamasyna sholý jasadyq.

Al, odan keıin keńestik jýrnalısıka kezeńi boldy. Alaıda, biz qazaq jýrnalısıkasyn qarastyrǵan soń, egemendik alǵannan keıingi qazaq jýrnalısıkasyn karastyramyz. Tutastaı alǵanda, Táýelsiz Qazaqstannyń búkil merzimdi basylymdarynda Qalyptasý men damýdyń jańa tarıhy baıqalýda: "buqaralyq aqparat kuraldary týraly" QR Birinshi Zańy táýelsizdik jaǵdaıynda 1999 jyly 23 shildede qabyldandy. 1991 jyly 28 maýsymdaǵy "Baspasóz jáne basqa da buqaralyq aqparat kuraldary týraly" Qazaq KSR Zańyn almastyrdy. Jalpy Táýelsiz Qazaqstannyń baspasózi Qazaq KSR-i kezeńindegi baspasózden ózgeshe 1990 jylǵa deıin barlyǵy 10 respýblıkalyq memlekettik gazet pen jýrnaldar jaryq kórdi, olardyń bastylary orys tildi "Kazahstanskaıa pravda" jáne qazaq tildi "Sosıalısik Qazaqstan" (qazirgi "Egemen Qazaqstan"). 1990-shy jyldardyń basynan bastap samızdatovtyq "Almatınskıı vestnık", "Vestnık", "Svobodnoe slovo", "Álternatıv", "Mnenıe", "Rakýrs" gazetteri men jýrnaldary, tákelsiz "Azat", ”Amanat", "Birlesý", "Alash", "Órken"gazetteri shyǵa bastady. 1991 jyly 82 basylym qazaq tilinde jaryq kórgenin atap ótemiz. Qazaqstannyń Mass-medıasy elimiz táýelsizdik alǵannan keıin qarqyndy damı bastady. Jyl saıyn jańa basylymdar ashylyp, oqyrmandy jýrnalısıkanynyń jarqyn materıaldarymen jáne jańa formalarymen jaýlap alýǵa tyrysty. Alaıda, qazirgi ýaqytta sol jańa basylymdarynyń kópshiligi jabylyp qaldy, bir kezderi Qazaqstannyn táýelsiz jýrnalısıkasyn beıneleıtin birneshe jarqyn basylymdar qaldy. "Kazahstanskaıa pravda" jáne "Egemen Qazaqstan"gazetteri óz dástúrleri men esimderin saqtaı otyryp, damýyn jalǵastyrady. Aıta keteıik, "Kazahstanskaıa pravda" gazeti óziniń júz jyldyq mereıtoıyn bir jyldan soń atap ótpek. Bizdiń gazetimizdiń tarıhynda kóptegen dańqty better bar, tipti júz jyldyq mereıtoıǵa daıyndalý kezinde ol zamanaýı, qyzyqty jáne oıdy oıatý nıetin joǵaltpaıdy. Memlekettiń BAQ-qa qatysý úlesiniń azaıýymen, jeke, korporatıvtik basylymdardyń damýymen sıpattalatyn 1992-1996 jyldar kezenin eske túsireıik. Ol ýaqytty jergilikti aqparattyq naryqtyń qalyptasý ýaqyty dep ataıdy.

Táýelsizdik alǵannan keıin, shyn máninde. Qazaqstannyń aldynda sapaly jańa aqparattyq keńistikti qalytastyrý jáne ony álemdik aqparattyq júıege birtindep engizý mindeti turdy. Bul baǵyttaǵy tabysty is-qımyldar Qazaqstan memleketin nyǵaıtý. quramynda júzden astam ulttar men ulystar bar qazaqstandyq qoǵamnyń ózindik ereksheligin saqtaý tetiginiń áreket etý qaǵıdatyn aıqyndaıdy degen túsinik keldi.

Qazirgi ýakytta qazaq jýrnalısıkasynyń jaǵdaıy kúndelikti ózgeristerge beıimdelýi qajet. Mysaly, medıa sarapshylar men jýrnalıser qoǵamynda mynadaı túzetýlerdiń neǵurlym talqylanatynyn baıqap otyr: jelidegi anonımdik túsiniktemelerge tyıym salynýy mýmkin; jýrnalıserdi Shyǵys aqparatynyń durysyǵynyń tekserýge mindetteý: jýrnalıserdi jeke ómiri men derbes derekterinen málimetterdi taratýǵa jazbasha ruqsat alýǵa mindetteý. Mınıstrliktiń málimdemesi boıynsha: "Biz túzetýdi ózgerttik. Bul barlyq jeke derekter týraly emes, shekteýli qol jetimdilik týraly. Olarga jeke kýálik derekteri, jeke sáıkestendirý nómirleri, jeke telefondar, meken - jaılar, turǵylyqty jeri, jumys orny, eńbek shartynyń talaptary jáne t. b. jatady". Sondaı-aq zorlyq-zombylyqtan zardap shekken balalar týraly akparatty ornalastyrý pýnkti talqylaýǵa jatpaıtynyn atap ótti. BAQ mundaı aqparatty jarıalamaýy kerek, óıtkeni ol balanyń bolashaq ómirine teris áser etedi. Osyndaı, turaqty ózgertýlerge baılanysty qazaq  jýrnalısıkasynyń bolashaǵyn naqty boljaý kúrdeli, ári tereń zertteýdi talap etetin másele bolyp tabylady. Degenmen kazirgi aqparattyq keńistikte túrli sandyq tehnologıalardyń enýi jýrnalısıkanyń damýyna bir jaǵynan kópshilikke erkin shyǵý degen sekildi onlaın platforma berse, ekinshi jaǵynan blogerlerdin kóbeıýi jýrnalıs pen bloger arasyndaǵy shekarany joıyp jatyr. Alaıda, sannan sapa shyǵady degen Qaǵıdaǵa negizdelsek qazaq jýrnalıskasy bolashaqta eldiń ózekti máselelerin barynsha keń  kótere alatyn deńgeıge jetedi degen senimdemiz.

Qaster Aıjan

---