InfoHub Logo

Qazaq mádenıetindegi teatr óneriniń dınamıkasy taqyrybyndaǵy maqalamdy bastamas buryn, sizderge jalpy teatr qubylysynyń paıda bolýy men tarıhyn sıpattap ótkim kelip tur.

Teatr (grek tilinen aýdarǵanda spektáklge arnalǵan oryndar, spektákl) - oıyn-saýyq óneriniń negizgi túri. Teatrdyń jalpy tujyrymdamasy boıynsha birneshe túrge bólinedi: drama teatry, opera, balet teatry, pantomıma teatry jáne t.b. Termınniń shyǵý tegi ejelgi grek teatrymen baılanysty, munda kórermender zalyndaǵy oryndar osylaı atalǵan (grek etistiginen "teaomaı" – men qaraımyn dep aýdarylady). Jáne de teatr bul sahnalyq ónerdiń ómir kórinisterin dramalyq áreket arqyly kórermenderdiń kóz aldynda akterler kúshimen beıneleıtin ónerdiń bir túri, túrli sahnalyq oıyn-saýyqtar, sonymen qatar jalpy mádenı sharalar ótkiziletin oryn-jaı. Teatrdyń tarıhı jaǵynan qalyptasýyn, damýyn, ósip-órkendeý jolyn aıtyp ketetin bolsam, jalpy teatr tarıhy ejelgi grekterden bastaý alatyny belgili. Alǵashqy teatrdy bizdiń dáýirimizge deıingi 534 jyly áıgili ejelgi aqyn Fespıd qurǵan. Sodan keıin barlyq spektáklder tek eki negizgi túrge bólindi-tragedıalyq jáne komedıalyq. Sonymen qatar, qoıylym árqashan mıfologıalyq nemese tarıhı sıpatta boldy. Akter retinde tek er adamdardy qabyldady. Olarda sahnalyq kostúmder bolǵan joq, biraq keıde olardyń betine úlken jarqyn maskalar kıiletin edi. Áıelder is júzinde spektáklderge, ásirese komedıalyq qoıylymdarǵa qatystyrylmady. Sırek jaǵdaılarda, olar óz quqyqtaryn qorǵap, teatrǵa kire alǵan kezde, olar negizgi aýdıtorıadan bólek, ádette artqy qatarda otyrdy. Grekter úshin teatrda jumys isteý óte bedeldi kásip bolyp sanaldy.

Sonymen qatar, teatr óneriniń bastaýynda Qytaı halqynyń mádenıetindegi kóleńke teatryda erekshe oryn alady.  Kóleńke teatry-Qytaı halyq óneriniń bir túri. Ejelgi Qytaıda kóleńkeli teatr oıyn-saýyq pen dinı maqsatta qoldanylǵan. Qoıylym arnaıy ekranda ótti. Onyń súıemeldeýimen mýzyka men dybystyq effekttermen boldy. Ańyz boıynsha Batys Han áýletinen shyqqan Imperator Ýdı (b.z. d. 156-87) aýrýdan qaıtys bolǵan súıikti kúńi Lıdiń óliminen keıin eseńkirep qalady. Imperator ony qatty saǵynǵany sonshalyq, ol bılikke degen qushtarlyǵyn joǵaltty. Birde mınıstr qýyrshaqtarmen oınap jatqan balalardy edenge jarqyn kóleńke túsirip jatqanyn kórdi. Osydan shabyttanǵan mınıstr qaıǵyny jeńýge kómektesý úshin qaǵazdan ımperatordyń qaıtys bolǵan kúńin qýyrshaq retinde jasady. Tún túskende, ımperatordy kórýge shaqyrdy. Qýyrshaq perdege kóleńke túsirdi. Imperator qatty qýanady. Bul oqıǵa resmı tarıh kitabynda jazylǵan, dál osy sátten bastap qytaı kóleńkeli teatrynyń tarıhy bastaldy dep esepteledi.

Osylaı, teatr óneri Ejelgi Gresıa men Qytaıda alǵash ret paıda bolyp, orta ǵasyrda, qaıta órleý dáýirinde, jańa zaman dáýirinde, jáne qazirgi ýaqytqa deıin óz jalǵasyn taýyp, qarqyndy damyp kele jatyr. Teatr tarıhy memleketter tarıhymen tyǵyz baılanysty, sondyqtan teatr týraly negizgi aqparat kózderi teatr óneriniń damý kezeńderin beıneleıtin tarıhı, teorıalyq eńbekter, qoıylymdar bolyp tabylady. Barlyq ýaqytta teatr mádenı, qoǵamdyq jáne saıası ómirdiń ajyramas bóligi boldy. Teatr tarıhyndaǵy ár kezeń teatr repertýarynyń maqtanyshyn quraıtyn shedevrler jasaǵan áıgili avtorlardyń esimderimen baılanysty. Mine, osyndaı teatrlardyń qalyptasýy árbir ulttyń, ár halyqtyń ómir-turmysymen, olardyń jalpy tarıhymen jáne turlaýly mádenıetimen tyǵyz baılanysty. Basqa óner túrleri sıaqty teatr óneri de qoǵamdyq oı-sananyń negizgi bir formasy bolyp tabylady.

Endi elimizdegi teatr máselesine toqtalsam, táýelsizdik alǵannan keıin elimizde saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik salalarda túbegeıli ózgerister boldy. Sonyń ishinde bul ózgerister teatr ónerine de óz áserin tıgizdi. Aldymen, teatrdaǵy qoıylymdar burynǵy jınaqtalǵan resýrstar esebinen damı berdi. Ýaqyt óte kele eldiń mádenıeti men óneri kórkemdik prosesterdi jańartý maqsattaryn qoıǵan bolatyn. Birinshiden, teatr qoıylymdary men onyń ıdeologıasyn ózgertý boldy, bul ulttyq biregeılikti izdeý. Jahandaný jaǵdaıynda ulttyq sananyń ósýi, ásirese tarıhtyń buryn jabyq betterine degen qyzyǵýshylyqty oıatty. Teatr repertýarynda basty oryn alǵan tarıhı drama janry birinshi orynǵa shyqty. Spektáklderdiń basty keıipkerleri Abylaıhan, Mahambet, Ámir-Temir, Tomırıs boldy. Táýelsizdik alǵannan keıingi kezeń ishinde teatrlardyń repertýary tarıhı qoıylymdarmen qatar ulttyq klasıka men fólklorlyq taqyryptaǵy qoıylymdarmen tolyqtyryldy. Klasıka árqashan óziniń mazmunymen, kórkemdigimen, qundylyq baǵdarymen, zamanaýı máselelerimen nazar aýdartady. Klasıkalyq shyǵarmalarda rejıserler qazirgi zamannyń jańa shyndyqtarymen baılanysty ıdeıalar men beınelerdi izdedi. Qazaq teatrynyń qalyptasýy erekshelikteri, sondaı-aq akterlik óner men rejıssýranyń ulttyq stıliniń ózindik ereksheligi fólklorǵa baılanysty boldy. Taqyryptar, sújetter, sóz óneri, fólklordyń beıneli jáne janrlyq júıesi, fólklorlyq sımvolızm jáne keıipkerlerdi qurý prınsıpteri sahna óneriniń zańdaryna sáıkes teatr ónerinde ózgergen. Qazaq teatrynyń jańa formatynda M.Áýezovtiń "Eńlik-Kebek", "Qarakóz", "Abaı", Ǵ. Músirepovtiń "Qyz Jibek", "Qozy-Kórpesh jáne Baıan-sulý" pesalarynyń túrli sahnalyq nusqalary paıda boldy. Táýelsizdik jaǵdaıynda jańa keıipkerdi tabýǵa, onyń rólin, orny men mańyzdylyǵyn anyqtaýǵa degen umtylys fólklorǵa degen qyzyǵýshylyqtyń artýyna ákeldi. Fólklordyń poetıkasy men estetıkasyna, onyń adamgershilik qundylyqtarynyń bıiktigine, bolmys, jaqsylyq pen zulymdyq týraly tereń ıdeıalarǵa nazar aýdarý spektákldiń kórkemdik kólemin arttyrýǵa yqpal etedi. Qazirgi qazaq teatrynda ulttyq sahna óneriniń áleýeti , jańa sahnalyq formalardy izdeý arqyly, metaforany rejıserlik sheshimniń, kópfýnksıonaldy beıneli júıeniń bazasy retinde qoldaný damı bastady. Qazaqstannyń táýelsizdigi jaǵdaıynda elimizdiń barlyq teatrlarynyń aldynda qazirgi zamandy kórkemdik turǵydan túsiný ıdeıasy, jańa tarıhı dáýirmen salystyra otyryp, jańa keıipkerdiń ómiri arqyly álemniń beınesin ashyp, keıipkerdiń taǵdyryn jalpyadamzattyq kontekstke qosý mindeti tur, óıtkeni teatr ulttyq mádenıettiń ajyramas bóligi bolǵandyqtan, teatrdyń maqsaty — ýaqytpen úndestikte bolý.

Elimizdegi kóptegen teatr mekemelerine qazaqtyń uly jazýshylary men aqyndarynyń: Júsipbek Aımaýytovtyń esimi Pavlodardaǵy qazaq mýzykalyq-drama teatryna, Muhtar Áýezovtiń esimi Almatydaǵy teatrǵa,  Jumat Shanınniń esimi Shymkenttegi qazaq drama teatryna berildi.  

Qazaqstannyń teatrlar áleminde básekelestik bar, ıaǵnı sapaly progres bar dep  sanaýǵa bolady. Ár teatrdyń óz jankúıerleri bar. Teatr-bul bizge kúndelikti ómirge basqa qyrynan qaraýǵa, ne bolyp jatqanyn túsinýge jáne eń bastysy sezinýge jáne qalaı ózgere bastaýǵa múmkindik beretin alań retinde qalyptasa bastady. Teatr óneri tek dramatýrgıa, akterler men rejıserlermen shektelmeıdi. Sahnadan tysta ómir bar ekenin aıtý qajet: jaryq, kostúm, makıaj sýretshileri, qoıýshylar, montajshylar, dybys dızaınerleri, teatrlardyń kórkemdik jetekshileri, ádebı bólimniń meńgerýshileri bar.

Qazaqstanda sonymen qatar, akterlik sheberlikti shyńdaıtyn mektepter bar: Almatyda Asanáli Áshimov pen Evgenıı Obaevtyń mektebi, Astanada da Merýert Ótekeshevanyń mektebi, halyq ártisi Gúljan Aspetovanyń mektebi, sahna sheberleri A. Omardyń, Leıla Beknazardyń, Sergeı men Natalá Matveevterdiń mektebi bar. Búgingi tańda bul mektepterdiń túlekteri teatr sahnasynda jáne kınoındýstrıada ónerlerin tanytýda.

2021 jylǵa Qazaqstanda 65 teatr jumys isteıdi, onyń ishinde 52 memlekettik teatr (onyń ishinde 4 ulttyq (etnıkalyq) teatr: uıǵyr, koreı, nemis jáne ózbek teatrlary) ártúrli beıinderde jumys isteıdi: 3 opera jáne balet teatry, 5 balalar men jasóspirimderge arnalǵan teatr, 7 qýyrshaq teatry, 24 drama teatry (onyń ishinde qazaq jáne orys trýppalary bar 3 drama teatry), 11 mýzykalyq-dramalyq teatr jáne mýzykalyq komedıa, 1 jastar teatry jáne 1 satıra teatry bar.

Qazaq mádenıetindegi teatr óneriniń dınamıkasy taqyrybynda maqala jazýǵa túrtki bolǵan sebep, ol meniń mádenıettanýshy mamandyǵym. Maman ıesi retinde oqý boıynsha tájirıbeni teatrdan ótken bolatynmyn, sol kezde teatr bul úlken jaýapkershilik pen eńbek ekenine kózim jetken edi. Sonymen qatar qazir burynǵyǵa qaraǵanda teatrǵa qyzýǵyshylyq óte joǵary deńgeıde dep oılaımyn, bunyń bir sebebi halqymyz teatr ónerin tanyp jáne baǵalaı bastady, ekinshiden qazir áleýmettik jelilerdiń ǵasyry ǵoı, sondaı áleýmettik jeliler mysaly, Tik Tok, Instagram, Youtube jáne taǵy basqa da jelilerde sonymen qatar baspasóz saıttarynda jappaı qazaqı qoıylymdardyń úzindileri tanymal bolyp,taralyp jatyr. Mine, osyndaı teatrdyń jan-jaqty damýy, qazaq qoǵamynda rýhanı mádenıettiń kórinisi aıqyn ekenin kórsetedi. Qazaq qoǵamynda teatr mádenıeti ózindik jolyn taýyp, tarıhy bar, erekshe mádenı, rýhanı mádenıet bolyp qalyptasty.

Maqala avtory - Sharapqyzy Damıra. «Ál-farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti», «Fılosofıa jáne Saıasattaný fakúlteti», «Dintaný jáne Mádenıettaný kafedrasy»,  «6B03102 -Mádenıettaný» bilim berý baǵdarlamasy, 3 kýrs stýdenti

Jetekshisi- Kýderına Aıjan Nýrhamıtovna

---