Qazaq tili – meniń tilim
Qazaq tili osy memlekettiń túpkilikti turǵyndary qazaqtardan basqa Qytaı, Monǵolıa, Iran, Aýǵanstan, Túrkıa memleketteri men TMD-nyń Reseı, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Túrkimenstan sıaqty respýblıkalarynda turatyn qazaqtardyń da ana tili.tilim
Qazaq tili – batys túrki tiliniń qypshaq tarmaǵyna jatady. Bul tarmaqqa kiretin tilder – qaraqalpaq, noǵaı, tatar, bashqurt, qyrǵyz, qyrym tatary, qaraıshaı, balqar, qumyq jáne taǵy basqa tilder. Qazaq tili – ózindik ádebı, ǵylymı jáne saıası jazý normasy qalyptasqan baı til. Qazaq tiliniń tarıhy ártúrli tarıhı kezeńderdi bastan keshken qazaq halqynyń tarıhymen tyǵyz baılanysty.
Onyń qalyptasýǵa bet alýy Hİ-Hİİ ǵasyrlardaǵy Túrik qaǵanatynyń paıda bolý kezeńinen bastalyp, HÚ ǵasyrdaǵy qazaq handyǵy tusynda ábden qalyptasyp bolǵan edi. Basqa túrki tilderimen salystyrǵanda, sózdik qory jóninen, qazaq tili – ejelgi taza qalpyn tutas saqtap kele jatqan tilderdiń biri. Ǵalymdardyń paıymdaýynsha, qazaq tiliniń aýyz ádebıeti jáne jazba ádebıeti sıaqty eki qaınar kózi bar.
Qalyptasýdyń barlyq satylaryn bastan keshirgen ana tilimiz – meılinshe jetilgen ulttyq til.
Ana tilimizde ádebı shyǵarmalar, ǵylymı-buqaralyq, tehnıkalyq, quqyqtyq, pedagogıkalyq, saıası, ónertanýshylyq ádebıetter jarıalanady. Tilimiz elimizdegi azamattardyń ózara qarym-qatynas tili bolýmen ǵana shektelip qalmaıdy, onyń muraǵattyq, aqparattyq qasıetteri de mol. Qazaq tili – baı da qunarly tilderdiń qataryna jatady. Ejelgi babalarymyzdyń tarıhy, shejiresi jáne túrli ádebı muralar búgingi urpaqqa ózimizdiń osy ana tilimiz arqyly jetip otyr. Til tarıhy halyq tarıhyna uqsas. Qoǵamnyń jyljyp, ózgerýine baılanysty til de damyp, ózgerip otyrady.
Qazaq tili tarıhynda oryn alǵan túrli qıyndyqtar men daǵdarystardyń obektıvti sebepteri bar. Birinshiden, qazaq halqy úsh ǵasyrǵa jýyq orys otarshyldyǵynyń qyspaǵynda bolyp, ult retinde joıylyp ketýdiń birneshe satylaryn bastan keshirdi. Ekinshiden, Jońǵar shapqynshylyǵynyń halqymyzǵa tıgizgen zardaptary da orasan zor boldy. Úshinshiden, Keńes ókimeti jetpis jyldan astam ýaqyt boıy ulttardyń jaqyndasýy degen jeleýmen usaq ulttardyń tilderine qysym jasap kelgeni belgili.
1989 jyly 11 qyrkúıekte qabyldanǵan “Til týraly” Zańda “Til – halyqtyń uly jetistigi, ári onyń ajyramaıtyn jáne bólinbeıtin belgisi”delingen. Al birinshi baptyń birinshi tarmaqshasynda “Qazaq tili – Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili bolyp tabylady” dep jazylǵan.
Elbasy N.Á.Nazarbaev “Qazaqstannyń bolashaǵy – qazaq tilinde” degen tujyrymdamany únemi aıtyp keledi. Qazaq tili máselesi memlekettik deńgeıge kóterilgen keıingi jyldary buqara jurtshylyq ta ana tili úshin belsendilik tanytýda. Biraq áli sheshilmeı jatqan túıindi máseleler de barshylyq.
Halyq táýelsizdiginiń eń basty belgisi – onyń ana tili, ulttyq mádenıeti. Óziniń ana tili, ulttyq mádenıeti joq el óz aldyna memleket bolyp ómir súre almaıdy. Dúnıedegi barlyq halyq táýelsizdikke ulttyq qadir-qasıetin, mádenıetin, ana tilin saqtap qalý úshin umtylady. Sondyqtan, kez-kelgen memleket óziniń aýmaqtyq salt-dástúrin, ana tilin erekshe qorǵaıdy.
Ana tilin damytý, qorǵaý degenimiz – óz ana tilinde taza sóıleý jáne ony jaqsy bilip, týǵan anadaı súıý.
Súıemin týǵan tildi – anam tilin,
Besikte jatqanymda-aq bergen bilim.
Shyr etip jerge túsken mınýtymnan,
Qulaǵyma sińirgen tanys únin, – dep S.Toraıǵyrov aǵamyz jyrlap ótken.
Ana tiliniń kúshi men qudiretin týǵan halqymyz áýelden-aq baǵdarlap, sóz ónerin bar ónerdiń basy dep sanaǵan. Mysaly: “Óner aldy – qyzyl til”, “Til tas jarady, tas jarmasa bas jarady”, “Toqsan aýyz sózdiń, tobyqtaı túıini bar” sózderi halqymyzdyń oryndy sózge qandaı mán bergenin kórsetedi. Abaıdyń danalyǵyna, Mahambettiń batyldyǵyna, Buqardyń aqylgóıligi men halqyna degen janashyrlyǵyna, Abylaıdyń danyshpandyǵyna, Bógenbaı men Qabanbaıdyń erlikterine súısinip, rýhanı ómirimizge azyq etemiz.
QAZAQ TİLİ –QAZAQSTAN RESPÝBLIKASYNYŃ MEMLEKETTİK TİLİ – qyzmet etýiniń alǵy sharttary
Qazaqstan – egemendi, táýelsiz el. Qazaqstandy damyǵan órkenıetti elý eldiń qataryna engizetin bizdiń bolashaǵymyz – búgingi jastar. Olardyń mindeti – eliniń namysyn qorǵap, ony álemge tanyta bilý. Álemge tanytý úshin ár jas óz eliniń tarıhyn, tilin jetik bilýi kerek.
Qazaq tili – Qazaqstan Respýblıkasynyń turǵylyqty halqy qazaq halqynyń jáne onyń shekarasynan tys ómir súrip jatqan qazaqtardyń (Reseı Federasıasy, Ózbekstan, Qytaı, Monǵolıa t.b.) ulttyq tili.
Qazirgi qazaq tili Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili bolyp tabylady.
Qazaq tiliniń sózdik quramy óte baı, oǵan 67 myń tizimdik sóz, 24,5 myń frazeologıalyq tirkes – barlyǵy 91,5 myń leksıkalyq birlik kirgen bir ǵana on tomdyq “Qazaq tiliniń túsindirme sózdigi” kýá bola alady.
Tolyq nusqasyn júkteý
Qazaq tili – batys túrki tiliniń qypshaq tarmaǵyna jatady. Bul tarmaqqa kiretin tilder – qaraqalpaq, noǵaı, tatar, bashqurt, qyrǵyz, qyrym tatary, qaraıshaı, balqar, qumyq jáne taǵy basqa tilder. Qazaq tili – ózindik ádebı, ǵylymı jáne saıası jazý normasy qalyptasqan baı til. Qazaq tiliniń tarıhy ártúrli tarıhı kezeńderdi bastan keshken qazaq halqynyń tarıhymen tyǵyz baılanysty.
Onyń qalyptasýǵa bet alýy Hİ-Hİİ ǵasyrlardaǵy Túrik qaǵanatynyń paıda bolý kezeńinen bastalyp, HÚ ǵasyrdaǵy qazaq handyǵy tusynda ábden qalyptasyp bolǵan edi. Basqa túrki tilderimen salystyrǵanda, sózdik qory jóninen, qazaq tili – ejelgi taza qalpyn tutas saqtap kele jatqan tilderdiń biri. Ǵalymdardyń paıymdaýynsha, qazaq tiliniń aýyz ádebıeti jáne jazba ádebıeti sıaqty eki qaınar kózi bar.
Qalyptasýdyń barlyq satylaryn bastan keshirgen ana tilimiz – meılinshe jetilgen ulttyq til.
Ana tilimizde ádebı shyǵarmalar, ǵylymı-buqaralyq, tehnıkalyq, quqyqtyq, pedagogıkalyq, saıası, ónertanýshylyq ádebıetter jarıalanady. Tilimiz elimizdegi azamattardyń ózara qarym-qatynas tili bolýmen ǵana shektelip qalmaıdy, onyń muraǵattyq, aqparattyq qasıetteri de mol. Qazaq tili – baı da qunarly tilderdiń qataryna jatady. Ejelgi babalarymyzdyń tarıhy, shejiresi jáne túrli ádebı muralar búgingi urpaqqa ózimizdiń osy ana tilimiz arqyly jetip otyr. Til tarıhy halyq tarıhyna uqsas. Qoǵamnyń jyljyp, ózgerýine baılanysty til de damyp, ózgerip otyrady.
Qazaq tili tarıhynda oryn alǵan túrli qıyndyqtar men daǵdarystardyń obektıvti sebepteri bar. Birinshiden, qazaq halqy úsh ǵasyrǵa jýyq orys otarshyldyǵynyń qyspaǵynda bolyp, ult retinde joıylyp ketýdiń birneshe satylaryn bastan keshirdi. Ekinshiden, Jońǵar shapqynshylyǵynyń halqymyzǵa tıgizgen zardaptary da orasan zor boldy. Úshinshiden, Keńes ókimeti jetpis jyldan astam ýaqyt boıy ulttardyń jaqyndasýy degen jeleýmen usaq ulttardyń tilderine qysym jasap kelgeni belgili.
1989 jyly 11 qyrkúıekte qabyldanǵan “Til týraly” Zańda “Til – halyqtyń uly jetistigi, ári onyń ajyramaıtyn jáne bólinbeıtin belgisi”delingen. Al birinshi baptyń birinshi tarmaqshasynda “Qazaq tili – Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili bolyp tabylady” dep jazylǵan.
Elbasy N.Á.Nazarbaev “Qazaqstannyń bolashaǵy – qazaq tilinde” degen tujyrymdamany únemi aıtyp keledi. Qazaq tili máselesi memlekettik deńgeıge kóterilgen keıingi jyldary buqara jurtshylyq ta ana tili úshin belsendilik tanytýda. Biraq áli sheshilmeı jatqan túıindi máseleler de barshylyq.
Halyq táýelsizdiginiń eń basty belgisi – onyń ana tili, ulttyq mádenıeti. Óziniń ana tili, ulttyq mádenıeti joq el óz aldyna memleket bolyp ómir súre almaıdy. Dúnıedegi barlyq halyq táýelsizdikke ulttyq qadir-qasıetin, mádenıetin, ana tilin saqtap qalý úshin umtylady. Sondyqtan, kez-kelgen memleket óziniń aýmaqtyq salt-dástúrin, ana tilin erekshe qorǵaıdy.
Ana tilin damytý, qorǵaý degenimiz – óz ana tilinde taza sóıleý jáne ony jaqsy bilip, týǵan anadaı súıý.
Súıemin týǵan tildi – anam tilin,
Besikte jatqanymda-aq bergen bilim.
Shyr etip jerge túsken mınýtymnan,
Qulaǵyma sińirgen tanys únin, – dep S.Toraıǵyrov aǵamyz jyrlap ótken.
Ana tiliniń kúshi men qudiretin týǵan halqymyz áýelden-aq baǵdarlap, sóz ónerin bar ónerdiń basy dep sanaǵan. Mysaly: “Óner aldy – qyzyl til”, “Til tas jarady, tas jarmasa bas jarady”, “Toqsan aýyz sózdiń, tobyqtaı túıini bar” sózderi halqymyzdyń oryndy sózge qandaı mán bergenin kórsetedi. Abaıdyń danalyǵyna, Mahambettiń batyldyǵyna, Buqardyń aqylgóıligi men halqyna degen janashyrlyǵyna, Abylaıdyń danyshpandyǵyna, Bógenbaı men Qabanbaıdyń erlikterine súısinip, rýhanı ómirimizge azyq etemiz.
QAZAQ TİLİ –QAZAQSTAN RESPÝBLIKASYNYŃ MEMLEKETTİK TİLİ – qyzmet etýiniń alǵy sharttary
Qazaqstan – egemendi, táýelsiz el. Qazaqstandy damyǵan órkenıetti elý eldiń qataryna engizetin bizdiń bolashaǵymyz – búgingi jastar. Olardyń mindeti – eliniń namysyn qorǵap, ony álemge tanyta bilý. Álemge tanytý úshin ár jas óz eliniń tarıhyn, tilin jetik bilýi kerek.
Qazaq tili – Qazaqstan Respýblıkasynyń turǵylyqty halqy qazaq halqynyń jáne onyń shekarasynan tys ómir súrip jatqan qazaqtardyń (Reseı Federasıasy, Ózbekstan, Qytaı, Monǵolıa t.b.) ulttyq tili.
Qazirgi qazaq tili Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili bolyp tabylady.
Qazaq tiliniń sózdik quramy óte baı, oǵan 67 myń tizimdik sóz, 24,5 myń frazeologıalyq tirkes – barlyǵy 91,5 myń leksıkalyq birlik kirgen bir ǵana on tomdyq “Qazaq tiliniń túsindirme sózdigi” kýá bola alady.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
-
Informatıka páninde aqparattyq-kommýnıkasıalyq tehnologıany tıimdi paıdalana otyryp oqýshylardyń bilim deńgeıin kóterý
-
Maqsaty: Balalardy kúz mezgiliniń erekshelikterimen tanystyrý, kúz týraly alǵan bilimderin bekitý, ádemilikke, ásemdikke tárbıeleý, búldirshinderdiń beıimin damytý.
