InfoHub Logo

Mýkýsheva Asem Naýryzbaevna

 

dırektordyń oqý isi jónindegi orynbasary

Bar ǵylymnyń bastaýy – mektep, sondyqtan bizdiń basty maqsatymyz –keleshek urpaqtyń  fýnksıonaldyq saýattylyǵyn  jaqsartý.

N.Á.Nazarbaev

Oqýshylardyń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn arttyrý – bilim berý prosesiniń negizgi bóligi bolyp tabylady. Qazirgi bilim men ǵylymnyń damyǵan zamanda bilim berý júıesinde «Fýnksıonaldyq saýattylyqty» qalyptastyrý eń ózekti máselege aınalyp otyr.

«Fýnksıonaldy saýattylyq» oqýshynyń mekteptegi alǵan orta biliminiń kúndelikti ómirinde jáne bolashaqtaǵy kóp qyrly qyzmetinde kezdesetin turmystyq qoǵamdyq, áleýmettik ekonomıkalyq problemalardy sheshýde tabysty qoldana alýyn qamtamasyz etedi.

Fýnksıonaldyq saýattylyq degenimiz adamdardyń syrtqy ortamen, áleýmettik, mádenı, saıası jáne ekonomıkalyq qyzmetterge belsene aralasýy, qarym-qatynasqa kirý qabilettiligi, ıaǵnı búgingi jahandaný dáýirindegi zaman aǵymyna, ilesip otyrýy, óz bilimin únemi bilimin jetildirip otyrýy. Tulǵanyń oqý, uǵyný, qysqa mátinderdi jasaý jáne jeńil arıfmetıkalyq amaldardy oryndaýdaǵy qarapaıym saýattylyǵyna qaraǵanda, jeke tulǵalyq saýattylyqtyń aıyrmashylyǵy tulǵanyń naqty mádenı ortada tirshilik etý úshin biliktilik, ıkemdilik pen daǵdylar, ıaǵnı fýnksıonaldyq saýattylyq bolyp tabylady. Fýnksıonaldyq saýattylyqtyń negizgi mindeti – muǵalim balany oqyta otyryp, onyń erkindigin, belsendiligin, shyǵarmashylyq turǵyda oılaýyn qalyptastyryp jáne  balanyń óz betinshe sheshim qabyldaýǵa daǵdylandyrý.

Qazaq tilin oqytýda oqýshylardyń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn damytýdyń teorıalyq negizderi oqýshylardyń qazaq tilin meńgerýi barysynda júıeli oılaýyn damytyp, mektepte alǵan biliminiń ómirdiń qaı salasynda da tirek bolýyn qamtamasyz etetin tıimdi ádistemelik júıe jasaýǵa jáne qoldanýǵa múmkindik beredi.

Qazaq tilin oqytý barysynda oqýshylardyń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn damytý — olardyń psıhologıalyq qyrynan damý máselesin de qarastyrýdy qajet etedi. Oqýshynyń damýy degenimiz — onyń ómirlik kúsh-qýaty múmkindikteriniń júzege asyrylýy. Sondyqtan sol damytatyn qabiletterdi jáne olardyń oqý-tanymdyq prosestegi qyzmeti erekshe qajet. Al oqýshyny belgili bir psıhıkalyq alǵysharttarǵa ıe bolyp keletin, tanyp-bilý múmkinshilikteri mol jeke tulǵa dep qarastyrý — teorıalyq uǵym jasaýshy sýbektiniń bolmysyn anyqtaý bolyp tabylady.

Oqýshylar tildiń gramatıkalyq erejelerin este saqtap, jatqa qaıtalap aıta alady. Osy tildik qubylystar týraly bilimin kommýnıkatıvtik maqsatta erkin paıdalaný qabileti bolmaıdy, keıbir kezderi tildiń gramatıkasyn ıgermegen oqýshy sabaqtan tys kezderde sol tilde jaqsy sóıleı alýy múmkin.

Qazaq tilin oqytý sabaqtarynda tildi jyldam jáne sapaly ıgerý úshin mindetti shynaıy túrdegi qarym-qatynastar jaǵdaıattary uıymdastyrylýy kerek. Mundaı sóıleý tildik jaǵdaıattary arqyly oqýshylar qazaq tilin sanaly túrde meńgere alady.

Tildiń sanaly túrde ıgerilýi balanyń tanymdyq qabileti men tanym kúshteriniń birigýi arqyly iske asyp otyrady. Balanyń damýǵa beıim tanym kúshterin baıqaǵan muǵalim arnaıy jumys arqyly ony ushtaı túsýi tıis. Muǵalim oqýshynyń qazaq tilinde tósele sóıleýin, saýatty jazýyn qamtamasyz etý barysynda mindetti túrde onyń tanymdyq qabiletteriniń de damýyn da eskerip otyrǵany jón.

Árıne, damý barysy onyń fızıologıalyq damý múmkindikterimen úılese kelýin de qajet etedi. Muǵalim oqý-tanymdyq prosestiń jetekshisi men uıymdastyrýshysy retinde oqýshynyń bıologıalyq jáne áleýmettik damýyn úılestirip otyrýdy basa nazarda ustaıdy. Jasóspirim kezinde balanyń tanymdyq qyzmeti erekshe belsendilikpen ótedi [1].

Abaıdyń 7-qara sózinde aıtylǵan tanymdyq qyzyǵýshylyq endi mektepte jáne orta synyptarda túrli salalardy meńgere bastaýymen arta túsedi. Osy rette oqýshynyń qazaq tilindegi kommýnıkatıvtik quzyrettiliginiń ony belgili bir shynaıy sıtýasıalarǵa túsire otyryp, tóseldirilýindegi damý prosesi týraly aıtyp ótý kerek [2].

Oqýshy tıisti oqý nysandarynan bilimdik aqparat alǵanda, kóp maǵlumattardyń ishinen ózine kerek habardy iriktep alady. Adamnyń basynda osyndaı iriktegish, selektıvtik aspap bar. Eger oqýshy reseptorlaryna jetken maǵlumattardy iriktep almaı, oǵan ne áser etse, sony túgel qabyldasa, maqsatyna jete almas edi. Ol kóp habardyń ishinen neniń qajet, neniń qajet emes ekendigin ajyrata almaı, oqı almas edi. Sondyqtan kóp maǵlumattardyń ishinen ózine keregin ǵana iriktep tańdap alý — oqý tapsyrmasyn oryndaýdyń negizgi shartynyń biri.

M.Muqanov tanym úderisiniń elementterin mynalar dep kórsetedi: qabyldaý; zeıin; es pen jady. M.Muqanov jetkinshekterdiń tanym úderisterin bylaısha sıpattaıdy. Kúndelikte oqý materıalyn uǵyný qabyldaýdan bastalady. Qabyldaý tek birdeme qaraý, ne sony tyńdaý ǵana emes, basta bar beınelermen obektilerdi salystyryp túsiný [3].

Qazaq tilinen oqýshylardyń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn qalyptastyrýdyń pedagogıkalyq negizderi degende, eń aldymen, oqýshylar meńgerýi tıis dep tanylǵan qazaq tilinen beriletin bilim mazmuny, qazaq tilin ana tili retinde oqýy arqyly oqýshylardyń tildiń kýmýlátıvtik qyzmetin meńgerýi arqyly ózin-ózi tanýy, tildik sanasy jetilip, tildik tulǵa retinde qalyptasýyna ıgi yqpal etetin pedagogıkalyq zańdylyqtar qarastyrylady.

Qazaq tilin fýnksıonaldyq saýattylyqty damytý baǵytynda oqytýda pedagogıkanyń, dıdaktıkanyń jańashyl ıdeıalaryn qoldaný kerek. Bul rette oqý baǵdarlamasy, oqýlyq, oqý quraldary men oqytý formalary, oqýshynyń bilimin tekserý men baǵalaýdyń jańa formalary, jańa oqytý tehnologıalary, bilim mazmunyn suryptaýdaǵy jańashyl ádister t.b. máseleler asa ózekti bolyp tabylady.

Qazaq tilin fýnksıonaldyq baǵytta oqytýda dástúrli dıdaktıkalyq jáne qazaq tilin oqytý ustanymdarynyń júıesi qatarynda mynadaı pedagogıkalyq ustanymdar basshylyqqa alynǵany durys dep sanaımyn: kognıtıvtik ustanym, kreatıvtik ustanym, refleksıvtik ustanym. Kórsetilgen ustanymdardyń oqýshynyń oı operasıalarynyń logıkalyq-sabaqtastyq jelisin qurap, aýyzeki sóıleý men jazý saýattylyǵyn qalyptastyryp, damytýda orny erekshe ekendigin sońǵy jyldardaǵy kóptegen pedagogıkalyq zertteýler men eńbekterde dáleldenip keledi.

Qazaq tilin oqytýda oqýshylardyń saýattylyǵyn qalyptastyra otyryp, til úırený belsendiligin arttyrý úshin ınternet-tehnologıany qazaq tilin oqytý ádistemesiniń ornyqty bir komponentine aınaldyrý kerek. Mundaı istiń búgin úshin de, bolashaq úshin de mańyzy zor. Internet-tehnologıany engizýdiń qanshalyqty mańyzdy ekendigin sońǵy 5–7 jylda barlyq bilim alýshylar da, bilim berýshiler de anyq túsindi dep aıtýǵa bolady.

Internet-tehnologıanyń qazirgi kezdegi damý barysyn qadaǵalaı otyryp, onda áleýmettik servıster men qyzmetterdiń keń tarap kele jatqanyn kóre alamyz. Olar: blog, ýıkı, pokast, tvıtter, ıýtúb, qystyrma t.b. Olardy keń arnaly júıede qoldanýǵa qazaq tilin oqytýdyń keıs-stadı, kvest- sabaqtar, elektrondyq-vırtýaldyq sabaqtar, qashyqtan oqytý t.b. sıaqty zamanaýı júıelerdi qoldaný ádistemeleri arnaıy zerttelýi kerek [4, 5].

Oqýshylardyń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn damytýda qazaq tiliniń fýnksıonaldyq-kommýnıkatıvtik turǵydan meńgertilýi basty orynda bolýy kerek. Qazaq tilin fýnksıonaldyq-kommýnıkatıvtik baǵdarda oqytýda «tilden — tildik forma men tildiń fýnksıasyna» jáne «tildiń fýnksıasynan tilge» qaraı júrý logıkasy ustalynady. Til júıesindegi til birlikteriniń qyzmeti — ózinen joǵary turǵan til birligin qurýǵa qatysýy, sóıtip adam sóıleýinde barlyq til birlikteriniń qyzmetiniń kórinis tabýy tildiń fýnksıonaldyq ereksheligi bolyp tabylady.

Bul rette qazaq tilin qazaq mektebinde oqytýdaǵy jáne qazaq tilin ekinshi til retinde oqytýdaǵy quzyretterdiń basym orny tanylady. Qazaq tilin oqytýdyń basty maqsaty — qazaq tiliniń tómende kórsetilgen basty qyzmetterin teorıalyq jáne praktıkalyq turǵydan meńgertý, ómirlik jaǵdaıattarda erkin ári saýatty qoldanýǵa daǵdylandyrý.

• Qazaq tiliniń qatynas quraly retindegi qyzmetin uǵyndyrý jáne meńgertý.
• Qazaq tiliniń adamnyń sezimdi bildirý qyzmeti ereksheligin meńgertý.
• Qazaq tiliniń tanymdyq qyzmetin meńgertý.
• Qazaq tiliniń adam oıyn bildirý qyzmetin meńgertý.
• Qazaq tiliniń kýmýlátıvtik, ıaǵnı qazaq halqynyń tarıhy men mádenıetin jınaqtaýshy, qyzmetin meńgertý.

Qazaq tili sabaqtarynyń «Qyzyqty gramatıka áleminde», «Kvest-sabaqtar», «Joba sabaqtar»,«Oıyn sabaqtar» sıaqty oqý is-áreketteri belsendi ótetin túrlermen kóbirek uıymdastyrylýy arqyly oqýshylardyń óz betimen qazaq tili meńgerý daǵdylaryn qalyptastyrýǵa múmkindik mol bolady. Osy aıtylǵandarmen qatar, qazaq tili sabaqtarynda oqýshylardyń «refleksıalyq jattyǵýlar» oryndaýyna, bilimin tekserýdiń testilik túrin qoldanýyna, jańa aqparattyq tehnologıalardy muǵalimmen jáne óz betimen qoldanýyna, joba jumystaryn túrli formada qorǵaýyna, ózara pikirtalastar men semınar-sabaqtar uıymdastyrýyna jaǵdaılar jasap, belsendiligin arttyrý joldary kózdeledi.        

Qoryta  kelgende, oqýshylardyń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn damytý – búgingi zaman talaby. Pedagogtiń  sabaq ótý sheberligi, ıaǵnı shyǵarmashylyq pen jaýapkershilikti ushtastyrýy, bul zaman talabynan týyndap otyrǵan másele. Óz mamandyǵyn tolyq meńgergen joǵary deńgeıli oqytýshynyń  aldynan shyqqan oqýshy – ómir aıdynyndaǵy óz jolyn adaspaı tabady, azamat bolyp qalyptasady. Bul ustaz úshin abyroı, ıaǵnı úmitiniń aqtalǵany, árbir muǵalim osyǵan umtylsa urpaq aldyndaǵy qaryzdyń ótelgeni. Muǵalimniń sabaǵynyń ón boıyndaǵy negizgi maqsaty, onyń negizgi mánin esten shyǵarmaı, árbir sátti tıimdi paıdalanǵanda óz maqsatyna jetedi.

---