InfoHub Logo

Aqtóbe oblysy, Aqtóbe qalasy, №40"JOBBMSHQO"
Oryndaýshy: 8 – klass oqýshysy Amantaıqyzy Dılnaz
Jetekshisi: Qazaq tili men qazaq ádebıeti pániniń muǵalimi Idırısova B. J.

Taqyryby: Qazaq tilindegi perıfraza tabıǵaty
Baǵyty: Qazaqstannyń tarıhı eskertkishteri jáne damýy bar saıahat marshrýttary
Seksıa: Til bilimi

Mazmuny
Kirispe
Negizgi bólim
1 – taraý Perıfraza týraly jalpy túsinik
1. 1 Perıfraza týraly túsinik
1. 2 Perıfrazanyń zerttelýi
1. 3 Perıfraza frazeologızmniń qomaqty salalarynyń biri
2 - taraý Perıfrazanyń qurylymdyq tıpteri
Esim perıfrazalar
2. 1 Aqyn – jazýshylar tilindegi esim perıfrazalar
2. 2. Halyq aýyz ádebıetindegi esim perıfrazalar
Etistikti perıfrazalar
2. 3 Aqyn – jazýshylar tilindegi etistikti perıfrazalar
2. 4 Halyq aýyz ádebıetindegi etistikti perıfrazalar
Qorytyndy
Paıdalanǵan ádebıetter tizimi

Anotasıa
Zertteý jumysymnyń taqyryby: Qazaq tilindegi perıfraza tabıǵaty

Zertteý jumysymnyń maqsaty: Qazaq tilindegi perıfrazalardyń paıda bolýy men qalyptasýyna barlaý jasap onyń quramy men basqa da tildik qundylyqtarmen baılanysyn anyqtaý.

Gıpoteza: Qazaq tili ult bolmysyn tanytatyn beıneli tirkesterge baı. Ulttyń mentaldyq órisiniń aýqymy men kórkemdik oılaý qabattaryn jáne qazaq tiliniń esepsiz til qýatynyń moldyǵyn bilý úshin ult tilindegi kórkem sózderge júgingen jón. Halyqpen birge jasap kele jatqan emosıalyq mazmuny joǵary obrazdy tirkesterdiń ómirsheńdigin onyń qoldanysynan baıqaýǵa bolady. Osyndaı obrazdy kórkem sózderdiń qataryna perıfrazalardy da engizýimizge ábden bolady. Biraq perıfrazalar jazba ádebı tildiń qattalǵan betterinde qalyp bara jatyr, al búgingi urpaqtyń aýyzeki sóıleý tilinen jıi ushyratý qıyn. Qazirgi qazaq ultynyń oı tereń bolǵanymen tili jutań. Al jastar tili qasań tartyp, qysqa qaırylatyn sózder men tirkesterge aýysýda. Osyndaı qoladanystan shyǵyp bara jatqan qundylyqtarymyz keleshek urpaqtarymyzǵa jetpeı qalýy múmkin.

Zertteý kezeńderi:
I kezeń. Zertteý máselesine baılanysty ádebıetter jınaý, olardy oqyp tanysý, taldaý jasaý.
II kezeń. Gazet – jýrnal materıaldary men kórkem ádebıetterden perıfrazalyq tirkesterdi jınaý.
III kezeń. Olardy jınaǵan soń tildik taldaý jumystaryn júrgizý..

Kirispe
Qazaq tili ult bolmysyn tanytatyn beıneli tirkesterge baı. Ulttyń mentaldyq órisiniń aýqymy men kórkemdik oılaý qabattaryn jáne qazaq tiliniń esepsiz til qýatynyń moldyǵyn bilý úshin ult tilindegi kórkem sózderge júgingen jón. Halyqpen birge jasap kele jatqan emosıalyq mazmuny joǵary obrazdy tirkesterdiń ómirsheńdigin onyń qoldanysynan baıqaýǵa bolady. Osyndaı obrazdy kórkem sózderdiń qataryna perıfrazalardy da engizýimizge ábden bolady. Biraq perıfrazalar jazba ádebı tildiń qattalǵan betterinde qalyp bara jatyr, al búgingi urpaqtyń aýyzeki sóıleý tilinen jıi ushyratý qıyn. Qazirgi qazaq ultynyń oıy tereń bolǵanymen tili jutań. Al jastar tili qasań tartyp, qysqa qaırylatyn sózder men tirkesterge aýysýda. Ómir aǵyny, dáýir ekpininiń áserinen asyǵys, qysqa da nusqa sóıleıtin urpaq tilinde mánerlilik azaıyp keledi. «Sózi mirdiń oǵyndaı», «tiliniń maıyn tamyzyp», «ótkir tildi» sheshen sóıleıtinder burynǵynyń qazaǵy bolyp esepteletindeı. Alaıda jas býyn keler ǵasyrda qalaı degenmen de ana tiliniń máıegin izdeıtini haq. Rýhanı qundylyq – qashanda sol ulttyń tólqujaty.
Kórkem ádebıette til erekshe eksperesıvtik – estetetıkalyq qyzmet atqaradady. Adamnyń sezimine áser etý úshin kórkem shyǵarmada kóbinese sózder naqtyly týra maǵynada emes, aýyspaly maǵanada, astarly túrde qoldanylady. Sondyqtan kórkem ádebıet tili – beıneli, mánerli til, túrli boıaýly, sezimge áser etetin kórkem til bolyp tabylady. Tildegi kórkemdeýish quraldar – teńeý, epıtet, metafora, metonımıa, gıperbola, evfemızm – bári de kórkem sýrettiń, obrazdy jasaýdyń, jazýshynyń, aqynnyń sheberliginiń kórsetkishi.
Qazaq til biliminde osy kórsetkish quraldar azdy – kópti zertteldi. Zertteýshilerden oqshaý qalǵan, arnaıy zertteý jasalmaǵan kórkemdeýish quraldyń biri – perıfrazalar.

Zertteýdiń maqsaty men mindetteri:
Jumystyń maqsaty qazaq tilindegi perıfrazalardyń paıda bolýy men qalyptasýyna barlaý jasap onyń quramy men basqa da tildik qundylyqtarmen baılanysyn anyqtaý.
Bul maqsatty oryndaý úshin tómendegideı mindetterdi anyqtaý kerek:
1. Qazaq tilindegi perıfrazalardyń lıngvısıkalyq stataýsyn anyqtaý úshin onyń lıngvısıkalyq statýsyn belgileý jáne osyǵan súıene otyryp, oǵan ǵylymı anyqtama berý;
2. Qazaq tilindegi perıfrazalardyń qurylymdyq tıpterin anyqtaý;
3. Uly aqyn - jazýshylarymyzdyń týyndylarynan jáne halyq aýyz ádebıeti úlgilerinen perıfrazaǵa taldaý jasaý;

Jumystyń ǵylymı jańalyǵy:
Qazaq tilinde perıfraza máselesi jóninde zertteý bolmaǵandyqtan, oǵan baılanysty kóptegen máseleler kúni búginge deıin jumbaq bolyp keledi. Biz alǵash ret perıfrazanyń qurylymdyq tıpterine jáne frazeologıamen baılanysyn anyqtadyq.

Zertteýdiń tásilderi:
Zertteýde birneshe tásilder qoldanylady: sıpattaý tásili, túsindirý jáne baıandaý tásili, salystyrý tásili.

Tildik materıaldyń sıpattamasy:
Zertteý materıaldary kórkem ádebıet materıaldarynan alynady. Olar Sáken Seıfýllın, Muqaǵalı Maqataev, Mirjaqyp Dýlatov, Maǵjan Jumabaev týyndylary men maqal mátelder, jumbaqtar, estirtý, joqtaý, kóńil aıtý úlgileri jáne tolǵaýlar.

Zertteý jumysynyń qurylysy:
Zertteý jumysy kirispeden, negizgi bólim bul bólim eki taraýdan, qorytyndydan jáne paıdalanǵan ádebıetter tiziminen turady.

Negizgi bólim
1 – taraý Perıfraza týraly jalpy túsinik
1. 1 Perıfraza týraly túsinik
Búgingi zerttelip otyrǵan perıfraza degenimiz ne? Perıfraz nemese perıfraza degen ataý grek tilinen kelgen, ol zattań, qubylystyń týra atyn atamaı, sýrettep kórsetý, tuspaldap aıtý degendi bildiredi.[1. 3] Mysaly: dáriger deýdiń ornyna «aq jelendi abzal jandar» dep ataý, depýtattar deýdiń ornyna «halyq qalaýlylyry» «halyq qyzmetshisi» dep qoldaýdaǵy maqsat bir sózdi basqa sózdermen aýystyryp qana qoıý emes, bul uǵymdy óz atynyn basqasha etip ataý ony beıneli etip sıpattaý úshin jáne qandaıda bir emosıanaldy – ekspresıvti baǵa berý úshin qoldanylady. Sondaı – aq, kitap deýdiń ornyna «jan azyǵy» dep ataı otyryp, jazýshylardy «jan azyǵyn óndeýshiler», «adam janynyń ınjınerleri» dep aýystyryp ataýdyń ózindik maqsaty, atqaratyn qyzmeti bar. Bul, birinshiden, stıldik maqsatta aıtylyp tursa, ıaǵnı bir sózdi qaıtalap aıta bermes úshin oıdy túsiniktirek baıandaý úshin, bir uǵymdy túrlendirip árqandaı ataýlarmen atap, jalpy mátiniń kórkemdigin arttyrý bolsa, ekinshiden, perıfrazalar zattyń, keıipkerdiń qasıetin, erekshelikterin basa kórsetýde, ýaqıǵany sýretteýde obrazdylyq jasap, aıtylǵan oıdyń áserliligin arttyrady, sonymen birge avtordyń sýbektıvti sezimderin bildirý úshin qoldanylatyn stıldik tásil bolyp tabylady.
Aıtylǵan sózimizge dálel bolý úshin mysaly halqymyzdyń uly aqyny Jambyl týraly zertteý eńbekterin alyp qarasaq Jambyldyń atyn bir jerde aqyn dep, qart aqyn, uly aqyn dep, qart jyrshy, qazaq halqynyń uly perzenti dep, uly mahabbat jyrshysy dep, Alataýdyń asqaq jyrshysy, HH ǵasyr Gomeri, eki ǵasyr kýási, aqyndardyń atasy, jyr alyby taǵy basqa dep aýystyryp kórsetilgen. Mátindegi nusqasymen kórsetetin bolsaq «... Uly mahabbat jyrshysy qubylysqa, kóriniske ózi júrgen ortasyna salqyn qandy qaraı almaıdy... Sondyqtan aqyn kórgenin kórgen jerde – aq óz turǵysynan, óziniń ıdealyq pozısıasynan baǵalaıdy... Budan basqa Jambylda basqa kózqaras joq. Mundaı tusta qart jyrshy albyrt jandy jigit sezimmen qabyl alǵan áserin qaıta atqarǵan sózdiń de adal syrǵa ótkir, ushqyr til bolarlyq jandysyn, jaryǵyn tógedi.... Poezıanyń osyndaı qoryǵyn, uıyǵyn, árbir sózdi krıstaldaı ótkir qyrlanǵan tulǵalarynan kesek – kesek altyndar shyǵady.»[2. 55]
Osydan kórip otyrǵanymyzdaı, perıfrazalyq tirkester aqynnyń atyn qaıtalap aıta bermes úshin, tek stıldik maqsatta qoldanylyp otyrǵan joq, sonymen birge Jambyldyń ereksheligin, qaıratkerligin ár tusynan kórsetip, onyń erekshe ómirin, talantyn, kóp jasaǵan sýretkerligin, qazaq ádebıeti tarıhynda alatyn orny men basqa ulttardyń poezıasyna tıgizgen áserin aıtyp tur.
Qazirgi kezde perıfrazalardy kóp qoldanylatyn sala pýblısısıka (ıaǵnı «gazet tili») bolyp otyr. Baıandaýda stıldi «árlendirip», mátinge «óń berý» maqsatynda astarly sózder men sóz tirkesteri qolanylady. Mysaly eńbek ekpindileri jaıynda mátinderden kombaıshy, traktorshy qyzdardy dala toǵaılary, egin erleri, beıbit kúnniń mánshúkteri, álıalary, el ishiniń tól perzentteri, temir tulpar mingen arýlar degen sıaqty perıfrazalyq tirkester egin jınaý naýqany kezinde jáne meıram kezderindegi reportajdarda aıtylý sebebi ásirese saltanattyq reńk berý úshin dep basa aıtqan jón. Nemese mynadaı: «Saryarqa tóskeıi qaıta qurýdyń qońyr samalymen tereń tynystap...» degen perıfrazalyq oramynyń óz maǵynasy «Saryarqada qaıta qurý júrip jatyr» degen bolýǵa tıis qoı. Nege óz maǵynasynda aıtylmaı, aýyspaly maǵynada qoldanyp tur dep, perıfrazdap qoldanýdaǵy sebepterin qarastyratyn bolsaq, bul birinshiden, kórkemdik úshin, kóterińki lep, aıryqsha sezimmen aıtylýy múmkin; ekinshiden asyryp aıtýy úshin, qur ásirelep aıtylýy múmkin.
Sóıtip perıfrazalardyń qoldanylý aıasy kórkem ádebıet, sóıleý tili, pýblısısıka bolyp tabylatyndyǵyna kózimiz ábden jetti. Perıfraza jáne mátinde erekshe reńk berip adamnyń sezimin baýrap qyzyǵýshylyqty odan ári oıata túsedi.

1. 2 Perıfrazanyń zerttelýi
Til biliminde Potebná A. A: «perıfraza degenimiz sýretteý ataý» («perıfraza - opısanıe») [3. 217] dep anyqtama beredi. Shveısarıalyq ǵalym Sh. Balı perıfrazaǵa bergen anyqtamasynda «qaıta aıtyp berý, (povt) qaıtyp aıtyp berýdiń keńeıtilgen túri» [4. 125] Qazaq til biliminde osy oıdy aıtqan Z. Qabdolov «qaıta aıtyp berý»[5. 242] deıdi; Á. Bolǵanbaev óziniń «Sınonımder sózdigi» atty oqýlyǵynyń kirispesinde perıfrazany bylaısha sıpattaıdy: «Sınonımderdi qoldanýdyń taǵy bir tásili – parafraza. Muny keıde perıfraza dep te ataıdy. Bul sózdiń mánisi jeke sózdiń ornyna onyń túsinigin sıpattap berý [6. 5]dese, M. Balaqaev, E. Janpeıisov, M. Tomanovtar, B. Manasbaevtardyń qurastyrýymen shyǵarylǵan eńbeginde perıfrazalarǵa «perıfrazanyń erekshe bir túri - evfemızm»[7. 8] dep anyqtama beredi. Rasynda da evfemızm degenimiz jaǵymsyz zattardy sypaıylap, jumsartyp aıtýdy kózdeıdi, al perıfrazalar belgili bir uǵymdy ádetteliden basqasha sóz oramy nemese sóz tirkesi arqyly túsindirip aıtý bolyp tabylady. Bul jerdegi bir aıyrmashylyq evfemızm jaǵymsyz zattardy sypaıylap aıtý bolsa, al perıfraza barlyq zat ataýlaryna, qubylystarǵa tán uǵym, máselen ótirikshi degen sózdi basqasha aýzynyń jeli bar, ury degen sózdi qolynyń jymqyrysy bar, óldi degende kelmeske attaný, o dúnıege attaný, ósek degendi symsyz telefon, uzyn qulaq dep aýystyryp aıtýda perıfrazany molynan qoldanýǵa bolady. Sonymen, biz Á. Bolǵanbaevtyń aıtqan osy pikirine súıene otyryp perıfraza men evfemızmderdi bir – birimen baılanysty uǵymdar dep qarastyrýymyzǵa bolady.
«Qazaq tili. Ensıklopedıasynda» perıfrazaǵa: «Perıfraza (aǵylshyn raraphrase) – sózdiń beıneli maǵynada qoldaný tásiline jatatyn kórkem troptyń bir túri. Perıfraza zatty, prosesti, qubylystyń eń negizgi bir qasıetin keltirindi maǵynada qoldana otyryp, sony obrazdy túrde sıpattaý, anyqtaý»[8. 259]dep anyqtama beredi.