InfoHub Logo

Qazaq halqynyń ulttyq kıimderiniń qalyptasýy men túr-sıpaty kóshpeli turmys, qubylmaly aýa raıymen qatar, halyqtyń nanym-senimderi, sulýlyqqa qumarlyǵy, túrli matalardyń qoldanysqa enýi jáne kórshi ulttarmen mádenı-ekonomıkalyq baılanysy ásirinen jyldar boıy ózgerip otyrdy. Qazaqtardyń kıiminiń etek-jeńine oqa tigetini, kımeshektiń óńirine, jaqtaýyna keste júrgizetini, sábıdiń, qyz balanyń, sal-serilerdiń bas kıimine úki qadaıtyny – túrki-qypshaq zamany kezinde týǵan dástúr. Bul qadam jyn-perilerden, pále-jaladan, til-kózden saqtaıdy dep sengen.

Qazaqy belbeý, qapsyrma, boıtumar, názik beldikterge órnekteletin ár túrli qustardyń, jyrtqyshtardyń, kóbelektiń, aǵashtyń, jer-sýdyń, taý-tastyń keskinin berý ejelgi saq, úısin taıpalarynan qalǵan mura. Boıjetkender beli qymtalǵan, etek-jeńine jelbezek salynǵan qos etekti kóılek, oqaly qamzol kıip, beline metal shytyrlarmen bezendirilgen nemese shıratpaly kúmis beldik (keıbir jerde názik beldik) býynǵan. Qazaqstannyń keıbir óńirlerinde etek-jeńge eki-úsh qatar búktesin, ıaǵnı qosetek tikken. Al ońtústikte osyndaı kóılektiń ústine beldemshe qaýsyrynady nemese shalǵy oraıdy eken. Taqıamen qatar, beldik te qyzdyq dáýrenniń belgisi sanalǵan. Qyz bala beldigin aryndaı qorǵaǵan, onyń joǵaltyp alý – arynan aıyrylǵanmen birdeı bolǵan. Qos etekti kóılek tek qyz balaǵa tán kıim.

Balasy bar áıelderge shymqaı tústi matadan tigilgen. Kestelengen nemese qos etek salynǵan kóılek kıý ersi sanalatyn. Qyzdar shashyn kóbine qos burym etip órip, bas kıimsiz-aq júre beretin bolsa, áıel turmys qurǵan soń aqsańnan (suryptan) tigiletin, keýdesin, ıyǵyn, jon arqasyn jaýyp turatyn, jaqtaýy, óńiri, tamaq jaǵy kestelengen kımeshek kıetin. Kımeshektiń sharshysynyń, pishiminiń úlgisine qaraı shylaýym, sulama, kúndik, orama degen ataýlary bar. Qazaqtar qulannyń, aqbókenniń, jolbarystyń, janattyń, bulǵynnyń, sýsardyń, aq tyshqannyń terilerin erekshe baǵalaıdy. Bul ańdardyń terilerinen tondar tigildi. Qazaq halqynyń ulttyq kıimderinde turǵyndardyń geografıalyq, rý-taıpalyq erekshelikteri de kórinedi jáne ol kóbine bas kıim men shapannan baıqalady. Mysaly, 8 saı ýaq tymaq, 3 qulaqty kereı tymaq, qarakesek, adaı bórik, arǵyn tymaq, qypshaq tymaq, syrmalaǵan 6 saı naıman tymaq, 4 saı jataǵan tobyqty tymaǵy bolǵan. Aımaq ereksheligine qaraı Jetisý, Arqa, qońyrat úlgisindegi tymaqtar bolǵan. Uly júzdiń erler shapany kóbinese jolaqty, syrmaly, etek-jeńderi uzyn, ashyq jaǵaly keledi. Ońtústik eline kórshiles ózbek, tájik, uıǵyr halyqtarynyń kıim úlgisiniń áseri bolǵany baıqalady. Orta júz ókilderi orys, tatar halyqtarymen aralas-quralas bolǵandyqtan bul olardyń kıim úlgileri men kıim kıisterine de áser etti: shapandary kóbinese bir betkeı matadan tigilip, syrýsyz, sırek qabylyp, etekteri shalǵaıly, jeńderi keń, jaǵalary sholaq oıma nemese túımeli boldy. Kishi júzdiń shapandary da shalǵaıly, jeńderi uzyn jáne keń, jún tartqan, bıdaılaǵan qalyń, qaıyrma jaǵaly bolyp keledi. Órnektermen kestelengen kúderi beshpet pen jarǵaq shalbar joǵary baǵalanǵan. Egde tarta bastaǵan erkektiń kıim-keshegi ádette jigittiń kıimine tán elementterden turǵanymen, pishimi moldaý, shalbary keńdeý bolyp tigiletin. Qarttardyń kıimi meılinshe qarapaıym, kóbine kóktep tigiletin jáne áshekeısiz bolǵan. Qalyptasqan dástúr boıynsha, qarttarǵa arnaıy jeıde, jyrym balaqty shalbar, arasyna túıe jún salyp syrylatyn kókirekshe, beshpet, shekpen, shapan tigiletin.

Qazaq halqy, óziniń kún kóris tirshiligine qajetti úı-jaı salýdy, kıim-keshek tigýdi, azyq-túlik óndirýdi óziniń turmystyq kásibi etip, olardy kúnbe-kúngi tirshilik barysynda oryndy paıdalansa, ásem buıymdar jasap, ómirde sán-saltanat ta kura bildi. Budan biz halyq tvorchestvosynyń qandaı túri bolsa da, halyq ómirimen, sol halyqtyń qoǵamdyq tarıhymen, kún kórisimen tyǵyz baılanysty ekenin kóremiz.
Qazaq halqynyń ulttyq kıimi, qazaq hal­qynyń salt-dástúrine, turmys-tirshiligine beıim­diligimen qatar, ózindik  pishini men tústik naqyshymen erekshe.  Nanymy men tanymyna óte  tyǵyz baılanysty, qazaq kıimderi ózinde qaıtalanbas, tereń fılosofıany osy kezge deıin jarylmaǵan qaýyzdaı alyp kelgen. Qazaq kıimi ulttyq, qoldanbaly qolónermen tyǵyz baılanysty, qolóner túrleriniń zergerlik, kıiz basý, bylǵary óńdeý, kesteleý óneri ult­tyq kıimniń ansámbldik daralyq belgisin ashyp tur. Ýaqyt óte kele ulttyq kıimniń jasalý joldary, óńdeý tehnologıasy damyp, jeńildetilip, ótkel tarıh óziniń órnekterin salǵannyń ózinde ulttyq kıim zamanaýı úlgide odan da árlene, túrlene tústi. Ony búkil álem moıyndap baǵalap etnodızaın retinde de zama­naýı básekege qabiletti de, tipti modanyń baǵytyn ózgerýine de yqpal jasaı alatyn dárejege ıe boldy desek te artyq aıtqanymyz bolmas.

---