InfoHub Logo

Ǵasyrlar boıy adamzat óziniń rýhanı álemin únemi damytyp, baıytyp keledi. Árbir ulttyń óz dástúrleri, ulttyq tabyný pánderi jáne tutastaı ulttyń qalyptasý úlgileri bar, buǵan órkenıet tarıhyn qarap, kóz jetkizýge bolady. Belgili bir halyqtyń dástúri men rýhanı murasy - ulttyń negizi men sıpaty.

Tárbıeniń negizderi halyqtyq sıpattan týyndaıdy jáne ulttardyń taǵdyryn týǵyzady. Ulttyq dástúrler urpaqtan urpaqqa berilip, odan ári ulttyq sana-sezimniń ajyramas bóligine aınalady. Ulttyq sana-sezimniń qalyptasý jáne damý jolyn aıqyndaý, etnıkalyq qoǵamnyń birligin jáne mádenıetterdiń ózara baılanysyn qamtamasyz etý kez kelgen memleket úshin birinshi kezektegi mańyzǵa ıe.

Qazaqstanda ekonomıkany jańǵyrtý baǵdarlamasy júzege asyrylýda, ol óz kezeginde halyqtyń rýhanıatyn damytpaı múmkin emes. Rýhanıat uǵymyna salt-dástúr men ádet-ǵuryp, mentalıtet, til, qadir-qasıet jáne basqa da halyqqa tán jáne óziniń ereksheligi men ereksheligi bar ulttyq qundylyqtar kiredi. Bul aspektilerdiń barlyǵy ultty biriktirýde úlken ról atqarady. Ejelgi grek oıshyly Dıogen «Birtutas memlekettiń negizi nede?» - dep surady.

Halyq rýhanıatynyń qalyptasýyndaǵy ulttyq tildiń rólin qarastyraıyq. Belgili bolǵandaı, qandaı da bir etnostyń basty ereksheligi ana tili bolyp tabylady, ol halyqtyń yntymaǵy men birliginiń negizi bolyp tabylady. Demek, tárbıe tek ulttyq til arqyly beriledi.

Ulttyq til - kóptegen ǵasyrlarda halyq jınaǵan rýhanı qundylyqtardy saqtap, urpaqtan urpaqqa jetkizetin forma. Ana tilin qurmettemeıtin halyqtyń bolashaǵy joq, óıtkeni ol ǵylymda da, bilimde de tabysqa jete almaıtyn myzǵymas birlik.

Óz ımperıalarynyń órkenıeti damýynyń shyńyna jetken ejelgi grek jáne ejelgi rım bıleýshileri tildiń barlyq mańyzdylyǵyn sezinip, ony asqaqtatyp, birinshi dárejeli dep sanady. Sondyqtan bolashaqty oılaıtyn árbir memleket birinshi kezekte til máselesine basa nazar aýdarady. Ult - til - tárbıe - bul uǵymdar bir-birimen tyǵyz baılanysty jáne tıisinshe bir-birinen ajyratylmaıdy.

Kez kelgen eldiń gúldenýi ulttyq tárbıe men bilim berý júıesiniń damý deńgeıimen tyǵyz baılanysty. Bilim - adamzat qoǵamyn alǵa ıtermeleıtin kúsh, sondyqtan árbir halyq barlyq ýaqytta óskeleń urpaqqa laıyqty tárbıe men sapaly bilim berýge tyrysty. Ǵasyr ǵalymdary bolashaq jastardyń qolynda ekenin túsinip, ony tárbıeleýge asa salmaqtylyqpen qarady. Oqý prosesiniń negizgi máselelerin kezinde qazaq pedagogy-aǵartýshysy jáne gýmanısi Y.Altynsarın kóterdi jáne osy kúnge deıin bul máseleler kóptegen zertteýshilerdiń nazaryn aýdaryp keledi.

Aǵartýshy, pedagog Júsipbek Aımaýytov: «Balany tárbıeleýdiń maqsaty - ony óz úlgisimen tárbıeleý», - dedi. Óz kezeginde belgili pedagog T.A. Ilına «ómirdiń negizgi maqsaty - tárbıe», «tárbıeniń mindetteri kóp qyrly, ómirdi tanýdaǵy negizgi fýnksıa - bilý jáne taný» ekenin atap ótti. Qazirgi zamanǵy tárbıeniń jańa kózqarastary men rólin zertteıtin pedagog J.B. Qoıanbaev bylaı deıdi: «álem taný - adamnyń tabıǵatpen qarym-qatynasyn, adamnyń áleýmettik ortamen qarym-qatynasyn sıpattaıtyn júıe» [3, 87].

Búgingi tańda qazirgi qoǵamda kóptegen keleńsiz qubylystar baıqalady, sonyń ishinde qylmys pen ádepsiz minez-qulyqtyń ósýi baıqalady: adamdar qarttar ata-analaryn tastap ketedi, jas analar jańa týǵan nárestelerden bas tartady, maskúnemdik, nashaqorlyq, jas urpaq arasynda jezókshelik jıi jáne ádettegi qubylysqa aınalady.

Qoǵamnyń rýhanı-adamgershilik jaǵdaıy - bul jeke adamnyń, oqý jáne bilim berý mekemeleriniń ǵana emes, sonymen qatar memlekettiń problemalary. Memleket qoǵamdy ulttyq qaıta jańǵyrtýǵa umtylýǵa, árbir azamattyń, al jastardyń boıynda patrıottyq, ulttyq maqtanysh, azamattyq jaýapkershilik sezimin tárbıeleýge tıis.

Búgingi tańda ulttyq teledıdar men BAQ halyqtyń rýhanıaty men ult tárbıesiniń damýyna óz úlesin qosýda. Jastar alatyn aqparattan qoǵamdaǵy ómir týraly, adamdardyń ózara qarym-qatynasy men minez-qulyq úlgisi týraly qajetti bilimdi alady, olar ózderiniń ishki «Men» ıdealyna jaqyn ıdealdy qaıta qurýǵa tyrysady.

Ulttyq tárbıeni engizýdiń ózektiligi týraly aıtylǵan memlekettik qujattar da sonyń dáleli bolyp tabylady, sondaı-aq bul oıdy halyqtyń danalyǵy men san ǵasyrlyq tájirıbesi rastaıdy. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev óz sózinde Qazaqstan Respýblıkasynda bilim berýdi damytýdyń 2015 jylǵa deıingi tujyrymdamasy oqytý men tárbıeleý máseleleriniń mańyzdylyǵyn erekshe atap ótti.

Búgingi tańda ulttyq tárbıeniń bes baǵytyn atap ótýge bolady: ana tili, tarıh, din, dástúr jáne mentalıtet.

Bul birinshi kezekte ana tili ekeni sózsiz. Til men adam bólinbeıdi. Til adam úshin qorshaǵan álemdi, mádenıetti beıneleıdi, adamdy qalyptastyrady, onyń minez-qulqyn, ómir saltyn, dúnıetanymyn, mentalıtetin, ulttyq sıpatyn, ıdeologıasyn aıqyndaıdy. Ana tilin bilip, úırený arqyly adam óz halqymen jaqyndasady, otanyn, otbasyn jáne qorshaǵan álemdi súıýdi úırenedi. Bilim alýshylarǵa ana tili týraly tolyq aqparat berý, onyń qundylyǵyn túsindirý jáne onyń tárbıelik negizin anyqtaý qajet.

Ulttyq til - ǵasyrlar boıy qalyptasqan halyqtyń qundylyǵy, rýhanı muranyń bir túri.

Ulttyq tárbıe óz halqynyń tarıhyn zerttemeı-aq oılanbaıdy, óskeleń urpaqtyń patrıottyq sezimin ótkendi bilmesten damytý múmkin emes. Tárbıe qoǵamda ǵasyrlar boıy qabyldanǵan jalpyadamzattyq qundylyqtarǵa negizdelýge tıis, memlekettiń damýyna, beıbitshilikti saqtaýǵa, mádenıet pen ónerdiń damýyna eleýli úles qosqan kórnekti tarıhı tulǵalar mysal bolýǵa tıis.

Jastarda ulttyq qundylyqtardy qalyptastyrý kezinde negizgi faktorlardyń biri din negizderin oqytý bolyp tabylady.

Mádenıettanýlyq dintaný bilimderin almaı jáne dinniń qundylyǵyn túsinbeı, tarıh pen qazirgi zamandaǵy órkenıettiń mánin túsinýge bolmaıdy. Joǵary oqý ornyndaǵy tárbıe jumystary tek dinı baǵyttardyń birinde ǵana qurylmaýy tıis, kerisinshe, din tárbıe turǵysynan qaralýy tıis, odan meıirimdilik, meıirimdilik, kóńil aıtý, janashyrlyq sıaqty rýhanı-adamgershilik qasıetterdi damytýǵa yqpal etetin eń jaqsy adamgershilik oqytý sátterin alý qajet.

Dástúrler men ádet-ǵuryptar búkil álem halyqtarynda bar. Olarda halyqtyń ómir súrý salty, onyń ádetteri, ulttyq erekshelikteri, halyqtyń ulttyq jadysy, osy halyqtyń basqalardyń qatarynda bólip kórsetýi, adamdy ıesizdikten saqtaýy, oǵan zaman men urpaqtyń baılanysyn sezinýge, rýhanı qoldaý men ómirlik tirek alýǵa múmkindik beredi.

Qazaqtar - ulttyq dástúrlerge baı, tarıhı qalyptasqan, urpaqtan-urpaqqa beriletin jáne qoǵamdyq pikir kúshimen qorǵalatyn halyqtardyń biri. Halyqtyń dástúrleri men ádet-ǵuryptary adam psıhologıasymen ózara baılanysty jáne qoǵamnyń damýymen túrlenedi.

Ortalyq Azıadaǵy ejelgi etnostardyń biri - qazaqtardyń mentalıteti myńdaǵan jyldar boıy kóshpeli ómir salty men jalpy mádenı rýhanı qundylyqtar negizinde qalyptasty. Qazaqtyń ulttyq sıpaty mynadaı negizgi sıpattardy qamtıdy: dástúrlerge adaldyq; ata-baba jadyna, óz rýyna, otbasyndaǵy úlkenderge jáne balalarǵa qurmetpen qaraý; qonaqjaılylyq zańyn muqıat saqtaý; basqa mádenıetter men dinderge qatysty tózimdilik.

Erkin sóılesý úshin áńgimelesýshilerdiń bir-birin qalaı qabyldaıtyny týraly túsinigi bolýy kerek. Halyqtyń mentalıtetin zerdeleı otyryp, biz onyń jan dúnıesiniń tereńdigine kóz júgirtip, onyń qaıdan kúsh alǵanyn túsinýge múmkindik alýymyz kerek.

Ulttyq mádenı-tarıhı dástúrlerdi qaıta jańǵyrtatyn, qoǵamdyq sanada otbasynyń qundylyǵyn arttyratyn, ómirdiń barlyq salalarynda sarqylmas adamgershilik negizderdi bekitetin kez keldi. Adamgershilik tulǵa, azamat jáne eńbekker árbir keıingi urpaq ózin aldyńǵy urpaqtyń jalǵasy retinde qabyldaıtyn ortada ǵana tárbıelenedi.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Elbasy N.Á. Nazarbaevtyń «Saýatty urpaq erteńgi kúndi basqarady» degen sózi bilim berýdiń úzdiksiz júıesiniń mazmunyn odan ári damytý jolyn kórsetedi. Jańa ekonomıkalyq jáne áleýmettik-mádenı jaǵdaılarda qazaqstandyq bilim berý júıesiniń aldynda turǵan strategıalyq maqsattar turaqty áleýmettik-ekonomıkalyq damýdy jáne halyq ómiriniń joǵary sapasyn qamtamasyz etýdi, demokratıalyq quqyqtyq memleketti nyǵaıtýdy jáne azamattyq qoǵamdy damytýdy qosa alǵanda, qazaqstandyq qoǵamdy damytý problemalarymen tyǵyz baılanysty.

---