InfoHub Logo

Salt-dástúr — ár ulttyń, halyqtyń dini, senimine,turmys-tirshiligine, ulttyq qurylym ereksheligine sáıkes ǵasyrlar boıy jınaqtalyp, ómirdiń ózi týǵyzǵan ǵuryptardyń jıyntyǵy; qaýym men qoǵamda qalyptasqan minez-qulyqtyń úlgileri. Qazirgi álemde rýhanı baılyqtyń toqyraýy baıqalýda jáne osy máseleni sheshýde salt-dástúrlerdiń saqtalýy men odan ári damýy úlken oryn alady. Ásirese, qazaq halqynyń salt-dástúrleri rýhanı jan azyqqa toly dep esepteımin. Bulaı oılaýymnyń sebepshisine qazaq halqynyń salt dástúrleri atty kitap aınaldy. Kitapqa kishkene toqtala ketsem:

Jalpy mádenıette salt-dástúr úlken jáne mańyzdy oryn alady. Mádenıet degenimiz- adamzattyń óndiristik, áleýmettik jáne rýhanı jaǵynan jetken jetistikteriniń jıyntyǵy mádenıet dep atalady. Qazaq mádenıeti ózine kóptegen salt-dástúrlerdi engizedi. Mysalǵa kishkene bóligin aıta ketsem: 

Amandasý salty,bala asyrap alý salty, sharýashylyqqa baılanysty salt-dástúrler, áleýmettik mádenı salt dástúrler, Balanyń tárbıesine baılanysty salt dástúrler. Onyń ishinde; eki qabat áıelge qamqorlyq, jarys qazan, shildehana,súıinshi,balaǵa at qoıý, besik toıy, tusaı kesý,atqa mingizý toıy, súndet toı. Bir ǵana balaǵa arnylǵan osynshama salt-dástúrler bar. Úılený jáne úı bolýǵa baılanysty salt-dástúrler: quda túsý, jaýshy jiberý, qudalardy qarsy alý, esik-tór kórsetý, uryn kelý, ilý toıy, qalyń mal men kádeler, jasaý, kelin túsirý toıy. Búgingi kúnniń salt- dásúrleri: shildehana, mektepke barý toıy, úılený toıy,qonys toıy. Osy salt-dástúrlerdiń ishinde balaǵa at qoıý dástúrine toqtala ketsem:

Balaǵa at qoıý mártebesi aýzy dýaly qarıaǵa nemese balanyń atasyna,ájesine berilgen. Keıde «Qyryqtyń biri qydyr» dep qudaıy qonaqqa da balanyń atyn qoıǵyzatyn sátter bolǵan. Kóbinese moldany ákep azan shyqyrtyp, balanyn atyn koıdyrǵan. At koıystyń ózinen de búkil bir halyqtyń ulttyk ereksheligi, tanym-túsinigi, oı-armany kórinip turady.      Máselen, erte zamanda balalarǵa kóz tıýden nemese jyn-shaıtannan saqtasyn degen oımen Itbaı, Kúshikbaı, Jamanbaı degen sıakty keleńsiz, oǵash esim koıatyn bolǵan.

Adamǵa at koıýdyn sebepteri alýan túrli tilek- maqsattarǵa oraılas bolyp keledi. Aıtalyq: 1) bala dáýletti de baı, aýqatty bolsyn degen tilekpen: Baıbol, Dáýlet, Altynbek, Maldybaı; 2) kúshti de batyl, qyraǵy da saq, er júrek bolsyn dep: Arystan, Batyrbek, Qaharman, Alpamys, Tarǵyn, Qambar, Qobylandy, Qoja, Álibek: 3) sýlý da, kórikti, ajarly da, ádemi bolsa eken dep: Aısýlý, Nursulý, Ásem, Aqqyz, Araısha, Botakóz, Raýshan; 4) densaýlygy zor, ómir jasy uzaq bolsa eken dep: Uzaqbaı, Ómirzaq, Myńjasar, t. b. ; 5) myrza, jomart bolsa eken dep: Jomart, Myrzabek, Qaıyrjan 6) akyldy da tapqyr bolsa eken dep: Aqylbek, Danabek, Espol, Asyl, t. b. esimderdi tandap qoıǵan. Ertedegi esimder halyktyn ádet-ǵuryp, salt-sana, kún, jyl attaryna da baılanysty bolyp kelgen. Mysaly: Naýryzbaı, Jumabaı, Beısenbaı, Meshitbaı, Tyshqanbaı, Amanjol, Jomart, Jolshybaı, t. b. Al balalary turmaı óle bergen úılerde ómirge jana kelgen sábılerge: Toqtar, Tursyn, İztóleý, Tólegen, Uljan degen sıakty esimder qoıylǵan. Jalpy bir ǵana at qoıý rásimine qazaq halqynda kóptegen salt-joralǵy kezdesedi.

Qorytylaı kele aıtatyn bolsam: Bul kitaptan men ózime kóptegen dástúrlerdi ashtym desem de bolady. Mysalǵa:jarys qazan dástúri, esik-tór kórsetý dástúri, uryn kelý,ilý toıy jáne taǵy da basqa kóptegen jańa dástúrler. Osy dástúrlerdiń barlyǵy qazaq halqynyń rýhanı mádenıetinde úlen oryn alady, olardy biz ǵana saqtap, kelesi urpaqqa jetkize alamyz.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti
Fılosofıa jáne saıasattaný fakúlteti “Dintaný jáne
Mádenıettaný” kafedrasy “Mádenıettaný” mamandyǵynyń                     
2 kýrs stýdenti Arnurqyzy Gúlnurdyń
Aıjan Nýrhamıtovnanyń jetekshiligimen jazǵan maqalasy.

---