InfoHub Logo

Qazaq handyǵynyń ózegin qazirgi qazaq halqynyń quramyna engen túrli rý-taıpalar qurady, bulardan basqa ultymyzdyń quraýysh bólshekteri (tóre, qoja, t.b.) de jetkilikti, zertteýshiler tarapynan olardyń jaı-kúıi, áleýmettik orny, etnıkalyq máselesi sońǵy jyldary birshama zerdelendi. Degenmen rý-taıpalardyń Qazaq handyǵy kezeńindegi jaı-kúıin zerdeleý isi uzaq jyldar boıy kemshin tartyp keldi deýge bolady. Oǵan keńestik zamanda rýshyldyqpen, ultshyldyqpen «júrgizilgen kúres» keri áser etkeni belgili.

Jalpy alǵanda, qazaq halqynyń rýlyq-taıpalyq qurylymyn zertteý Reseıde HYİİİ ǵasyrdyń ózinde-aq qolǵa alyndy jáne bul baǵyttaǵy ǵylymı izdenister otarlyq saıasat múddesine baǵyndyryldy. Sol sebepti qazaq rýlary men taıpalarynyń orta ǵasyrlar kezindegi tarıhyna kóp kóńil bólinbedi. A.I. Levshın, N.Arıstov, A.Harýzın sıaqty tarıhshylar jalaıyr, qańly, qońyrat, úısin, naıman, kereı (kereıit), qypshaq, arǵyn, alshyn taıpalarynyń kóne zamannan belgili ekendigi, ornalasýy, ózara qatynastary sıaqty máseleler tóńireginde shaǵyn eskertýlermen ǵana shekteldi. Qazaq halqyn quraǵan rý-taıpalar týraly alǵashqy zertteýlerdiń biri – M.Tynyshpaevtyń «Qyrǵyz-qazaq halqy tarıhynyń materıaldary», «Qyrǵyz-qazaq rýlarynyń genealogıasy» da qarastyrylǵan bul eńbek ǵalymynyń 1924 jáne 1925 jyldary Orys geografıalyq qoǵamynyń Túrkistan bóliminde oqyǵan dáristerinen turady. Onda keıbir qazaq rýlary men taıpalarynyń Qazaq handyǵy quramyna ený tarıhy, ornalasýy, tildik, násildik tegi týraly qundy málimetter qamtylǵan.

Batys jáne ortaǵasyrlyq shyǵys avtorlarynyń derekteri negizinde M.Tynyshpaev úısin, qańly, arǵyn, kereı, ýaq, naıman, qońyrat, qypshaq, alshyn, t.b. etnıkalyq toptardyń kóne dáýirden HYİİİ ǵasyrdyń orta kezine deıingi tarıhyna, urandary men tańbalaryna toqtalady. Avtor jınaqtaǵan málimetterden myna jaǵdaılardy ańǵarýǵa bolady:

1) jalaıyrlar Aq-Orda memleketindegi belgili taıpalardyń biri jáne Orys han men onyń balalarynyń jasaqtarynyń uıytqysy bolǵan;

2) Qazaq handyǵy quramyna alǵashqy engenderdiń biri – qańlylar, sebebi olar HİY ǵasyrdyń aıaǵynda Syrdarıa men Talas aralyǵyn qonystanǵan;

3) arǵyndar HY ǵasyrdyń bas kezinen Baraq hannyń, odan keıin Jánibektiń qolastynda bolǵan;

4) osy kezden, dálirek aıtsaq, arǵyndar men kereıler (ásirese, ashamaıly rýy) ózara tyǵyz qatynasta bolady.

Kereıler 1420 jylǵy Baraqtyń Tashkent pen Hodjentke jasaǵan joryǵyna qatysady. M. Tynyshpaevtan keıin otandyq tarıhnamada qazaq halqynyń etnıkalyq tarıhyn tereńdep zertteýge áreketter jasalyna qoımady, sebebi «rýshyldyq», «ultshyldyq» degen aıyp taǵylyp, ıdeologıalyq qýǵyndaýǵa ushyraý qaýpi barshylyq edi. Taqyryp tek ótken ǵasyrda 60-jyldardan ǵana arnaıy zertteý nysanyna aınala bastady. Orta ǵasyrlar kezinde qazaq halqynyń quramyna engen etnıkalyq komponentteri jóninde birneshe irgeli eńbekter jarıalandy, bul problemany zertteý ádisteri men metodologıasy qalyptasty. K.A. Pıshýlına qazaq halqynyń HİY-HY ǵasyrlardaǵy rýlyq-taıpalyq qurylymy jáne ornalasýy máselesin zertteýde onyń úsh-tórt geografıalyq aımaqta ornalasqan etnıkalyq uıytqy negizinde qalyptasqandyǵy týraly ıdeıany basshylyqqa alady. Bul konsepsıanyń máni bolashaq qazaq etnosynyń uıytqysy Ábilqaıyr handyǵynda (kóshpeli ózbek memleketinde), Noǵaı ordasynda jáne Moǵolstanda kórine bastaǵandyǵy týraly pikirge tireledi. Osy etnıkalyq-geografıalyq oshaqtardyń barlyǵynda birdeı rý-taıpalar (qypshaqtar, keńgeres, qońyrat, naıman, arǵyn, qańly, alshyn, qarluq, alash jáne t.b.) qazaq halqynyń negizin qalady.

Qazaq etnosy qalyptasýynyń taǵy bir oshaǵy Soltústik Qazaqstan men Batys Sibir óńiri bolǵandyǵy týraly pikir eshbir talastýdyrmaǵanymen, bul másele áli túpkilikti zerttele qoıǵan joq. K.A. Pıshýlına: «Batys Sibir taıpalarymen kórshi bolyp, olarǵa eleýli yqpal etken qazaq taıpalarynyń negizgi uıytqysy qypshaqtar edi. Esil, Torǵaı dalalarynyń, Ertis boıynyń qypshaqtary: qulan-qypshaq, qytaı-qypshaq, saǵal-qypshaq, toraıǵyr-qypshaq jáne majar (madár) – qypshaq birlestikterine bólindi», – dep jazady. Batys Sibirde eń iri etnıkalyq-saıası qurylymdardyń biri Orta Edil, Tobyl, Esil men Týra aýmaǵyndaǵy túrki tildi taıpalardyń birlestigi boldy da, onda kereıitter basty ról atqardy dep kórsetedi zertteýshiler (M.K. Qozybaev, K.A. Pıshýlına, M.S. Muqanov jáne t.b.). K.A. Pıshýlınanyń qazaq etnogeneziniń birneshe etnıkalyq uıytqylar negizinde damyǵandyǵy týraly konsepsıasy otandyq tarıhnamada áli de bolsa keń kólemde talqylanyp, baǵasyn ala qoıǵan joq. Soǵan qaramastan orta ǵasyrlar kezindegi qazaq rýlary men taıpalarynyń etnıkalyq tarıhy men ornalasýyn zertteý jeke-jeke etnosaıası birlestikter sheńberinde júzege asyrylyp keledi.

Qazaq halqynyń basty etnıkalyq uıytqylarynyń biri negizin Aq Orda memleketi qurǵan Ózbek ulysy jóninde, onyń halqynyń quramy, ornalasýy týraly irgeli eńbek B. Ahmedovtyń «Gosýdarstvo kochevyh ýzbekov» ekendigi belgili. Otandyq tarıhnamada bul taqyryp T.I. Sultanovtyń eńbekterinde zertteldi. Onyń Aral óńirindeni taıpalarǵa arnalǵan kitaby men «Opyt analıza tradısıonnyh spıskov 92 plemen ılatııa» degen maqalasynda ortaǵasyrlyq shyǵarmalarda aıtylatyn 92 rý-taıpalar anyqtalǵan. Avtor HYİ ǵasyrda Ferǵanada jazylǵan Ahsıkentıdiń «Madjmý at-tavarıh» shyǵarmasynyń úsh tiziminde kórsetilgen «92 ılatııa taıpalarynyń» 20-sy qazaq halqynyń quramynda da kezdesetindigine nazar aýdarady. Kóshpeli ózbek taıpalarynyń Qazaqstan aýmaǵyndaǵy etnogenetıkalyq prosesterge qatysty másele basqa da zertteýshiler tarapynan jalǵasyn tabýda. Sońǵy jyldary mundaı paıymdaýlar Z.Qınaıatuly sekildi ǵalymdar tarapynan kóterilip te júr. Otandyq tarıhnamada Qazaq handyǵynyń shańyraq kótergen aýmaǵy Moǵolstan men Jetisý halqynyń etnıkalyq quramyn zertteý basym baǵyt retinde qalyptasty. N. Myńjan Moǵolstan memleketiniń negizgi halqy dýlat (dýǵlat), qańly (bekshik), úısin, kereı (kereıit), arǵynot (arǵyn), baryn, barlas, bulǵach, t.b. taıpalar boldy; olardyń basym kópshiligi ejelden osy óńirde ómir súrgen túrki tildes taıpalar, sonymen birge túriktenip ketken monǵoldar edi dep jazady. K.A. Pıshýlına eńbekterinde Moǵolstan men Jetisý halqynyń rýlyq-taıpalyq quramy, olardyń Qazaq handyǵynyń qurylýy men nyǵaıýy kezeńindegi etnıkalyq prosester men saıası oqıǵalarǵa qatysýy, qazaq halqynyń qalyptasýyndaǵy róli shyǵys derek kózderi negizinde jan-jaqty zertteldi.

V.P. Iýdın Moǵolstan men Moǵýlıanyń «moǵoldar» degen atpen belgili rýlary men taıpalarynyń HİY-HYİİ ǵasyrlardaǵy aýmaqtyq ornalasýy, tildik, násildik atrıbýsıasy, qazaq, qyrǵyz, uıǵyr halyqtarymen etnıkalyq baılanystary máselelerin qarastyrdy. Moǵoldardyń rýlyq-taıpalyq quramyn zertteýde negizgi derek kózderi Myrza Muhammed Haıdardyń «Tarıhı Rashıdı», Shah Mahmýd ben Myrza Fazyl Chorastyń «Tarıh», belgisiz avtordyń «Tarıhı Qashǵar» atty shyǵarmalary bolyp tabylady. HİY jáne HY ǵasyrlarǵa jatatyn keıbir málimetter Hafız-ı Abrý, Sharaf ad-dın Alı Iezdı, Nızam ad-dın Shamı, Abd ar-Razzak Samarqandı, Mırhond jáne Hondemırdiń shyǵarmalarynda da ushyrasady. Osy derek kózderi negizinde Moǵolstan halqynyń etnıkalyq quramyn zerttegen V.P. Iýdın keraıt (kereı), qańly (qańly – bekshik), arkanýd (arhanýt), sýldýz, doglat, choras, kúrleýit, qarluq, ıtarshy, kónshi, baırın, kalýchı, bulǵashy, arlat, barlas, dohtýı, ıarkı, ordabegi, merkıt, shýnkarshı (shýlkarshı) narın, dolan, balyqshy, tatar taıpalarynyń saıası tarıhy, kóshi-qon jerleri, olardyń qazaq taıpalarmen qarym-qatynastary, etnonımderindegi ózgeristeri sıaqty máselelerdi kóterdi. Avtor moǵoldardyń bári derlik túrik tildes bolǵandyǵy, olardyń túrik tiliniń qypshaq tarmaǵyna jatatyn qazaq jáne qyrǵyz tilderine jaqyn tilde sóılegendigi týraly mańyzdy qorytyndy jasady.

Moǵoldar men qazaqtardyń Uly júziniń rýlyq-taıpalyq quramdaryn salystyrý avtorǵa moǵoldardyń, ásirese, dýlat jáne qańly taıpalarynyń qazaq halqynyń qalyptasýynda mańyzdy ról atqarǵandyǵy jóninde tujyrym jasaýyna múmkindik berdi. Uly júz halqynyń basym kópshiliginiń moǵoldardan turǵandyǵy jónindegi pikirdi qoldamaıtyndar «Tarıh-ı Rashıdı» jáne basqa da HY-HYİ ǵasyrlarǵa jatatyn derekterde moǵoldardyń derbes etnos retinde kórsetilgendigine ıek artady. V.P. Iýdın bul dáıektiń negizsizdigi Muhammed Haıdardyń bul máseleni óz taby múddesi turǵysynan zerdelegendigine jáne avtordyń Moǵolstannyń tek ońtústik bóligin ǵana bilgendigine, al soltústik, soltústik-shyǵys aýdandaryndaǵy oqıǵalar týraly habary kóp bolmaǵandyǵyna baılanysty degen ýáj aıtady. Biraq 1998 j. jaryq kórgen «Qazaqstan tarıhynyń» ekinshi tomynda: «V.P. Iýdınniń pikirinshe, «moǵoldar» termıni, Dýnaıdan Ertiske deıingi aýmaqta taraǵan «ózbekter» termıni sıaqty, etnonım sıpatynda bolǵan, ıaǵnı halyqty bildirgen», – dep jazylypty. Silteme jasalynyp otyrǵan V.P. Iýdınniń kózqarasy qanshalyqty durys paıymdalǵanyn aıtpaǵannyń ózinde, «kóshpeli ózbekterdiń» de, «moǵoldardyń» da etnosaıası birlestikter bolǵandyǵy týraly eskerte ketken jón sıaqty. Oǵan B. Ahmedovtyń da («Gosýdarstvo kochevyh ýzbekov»), V.P. Iýdınniń de («Moǵolstan men Moǵýlıanyń moǵýldarynyń rýlyq- taıpalyq quramy…») eńbekteri dálel bola alady. Bul problemanyń keıbir qyrlary S. Joldasbaıulynyń «M.H. Dýlatı jáne HY-HYİ ǵasyrlardaǵy Qazaq handyǵy» monografıasynda qarastyryldy. Avtordyń tujyrymdary kóp jaǵdaıda V.P. Iýdınniń, K.A. Pıshýlınanyń zertteý qorytyndylaryn jańa málimettermen nyǵaıta túsedi. S. Joldasbaıuly «Tarıhı Rashıdı», «Zafar-name» málimetteri negizinde qazaq halqynyń qurylýyna arqaý bolǵan taıpalardyń biri qańlylar bolǵandyǵyn, olardyń Tuǵlyq Temir ýaqytynda Jetisýdy, al endi bir bóliginiń Syrdarıa óńirin mekendegenin kórsetedi. Sonymen qatar avtor qypshaq, jalaıyr, qataǵan, kereı, dýlat taıpalarynyń shyǵý tegi taralýy, tildik násildik atrıbýsıasy máselelerin taldaǵan. Bul etnostar týraly otandyq tarıhnamada oryn alyp kele jatqan kózqarastarǵa óz pikirin bildirgen. Olardyń qatarynda qańly taıpasynyń etnonımi, dýlat taıpasynyń alǵashqy qonystanǵan aýmaǵy, basqa taıpalarmen qarym-qatynastary máseleleri jatady. «Tarıhı Rashıdıdegi», basqa da derek kózderindegi maǵulmattardy salystyra otyryp, dýlat taıpasynyń avtohtondyǵy jáne túrik tildes bolǵandyǵy týraly qorytyndy jasaǵan. Sol sıaqty qazaq halqynyń quramyna engen jalaıyrlar Shý men Syrdarıa boıyn mekendegen.

Otandyq tarıhnamada kereıler Shyńǵys-han áskerlerinen jan saýǵalap, Qazaqstannyń soltústik-shyǵysy men batysyna qaraı jyljyǵany aıtylyp keldi. Al, S. Joldasbaıuly olardyń Jetisý óńirin de mekendep kelgenine dálelder usynady. Qypshaqtar týraly Qazaq handyǵyna arnalǵan barlyq eńbekterde aıtylady. Otandyq tarıhnamada B. Kómekov, S. Aqynjanov, t.b. ǵalymdardyń irgeli zertteýleri nátıjesinde qypshaqtaný salasy qalyptasty. Búgingi kúni qypshaqtaný tarıhnamasyn jasaýdyń qajettiligi de baıqalyp keledi. Sońǵy jyldardaǵy zertteýler (B.Ejenhanuly, t.b.) qypshyq taıpasynyń tarıhy qańly-úısin (kangúı-ýsýn) zamanymen astasyp jatqandyǵyn ańǵartyp otyr. Muhammed Haıdardyń kórsetýine qaraǵanda, Muhammed Shaıbanıhan Orta Azıaǵa birjolata údere kóshkende qypshaqtardyń bir bóligi oǵan ere ketken. Qalǵandary burynǵy ata-mekenderin tastamaı, qazaq halqynyń quramyna engen. HY-HYİ ǵasyrlarda «qypshaq» etnonımi, ásirese, Ońtústik Qazaqstan aýmaǵyndaǵy tarıhı oqıǵalarǵa baılanysty jıirek ushyrasatyndyǵyna S. Joldasbaıuly da nazar aýdardy. A.Sh.Qadyrbaev qypshaqtardyń, qańlylar, qarluqtar, naımandar, jalaıyrlar jáne basqa da túrik taıpalarynyń Monǵol ımperıasy men Iýán ımperıasynyń saıası jáne qoǵamdyq ómirine aralasýyn, olardyń Qazaqstan aýmaǵyna qonys aýdarý kezeńin anyqtap, qytaı derekteri negizinde birshama sony tujyrymdar jasady.

M.S.Muqanov pen V.V.Vostrovtyń qazaqtardyń etnıkalyq tarıhy jóninde jazylǵan eńbekteri negizinen HYİİİ ǵasyrdan keıingi kezeńderdi qamtıdy. Degenmen olarda orta ǵasyrlardaǵy qazaq rýlary men taıpalarynyń ornalasýyna qatysty málimetter ushyrasady, sonymen qatar naımandar, kereıtter, qońyrattar, arǵyndar, ýaqtar men qypshaqtardyń shyǵý tegi, rýlyq quramy, taralýy, tildik atrıbýsıasy jónindegi pikir talastarǵa, ańyz-áńgimeler men basqa da derek kózderine kóńil bólingen. Qazaq handyǵy halqynyń rýlyq-taıpalyq qurylymy, ornalasýy sıaqty problemalardy zertteýde atalmysh jetistiktermen birge, tarıh ǵylymynda keıbir taıpalardyń avtohtondyǵy, tili, násildik tegi jóninde pikir talastary jalǵasyp otyr. Yısinder men qańlylar Qazaqstanǵa shyǵystan kelgen túrki tildes taıpalarmen aralasyp, asımılásıalyq proseske ushyraýy nátıjesinde ǵana Yİ-Yİİİ ǵasyrlarda «túrkilendi» degen boljamdar aıtylyp keledi. B. Ermuqanov qytaı derekterindegi «ýsýn» men qazaqtyń «úısini» bir taıpa emes dep paıymdaıdy. Sonymen birge ol úısinder mońǵol shapqynshylyǵy kezinde Qazaqstanǵa kelip ornalasqan, keıin túrkilengen mońǵol taıpasy dep jazdy. Olar (úısinder) Deshti-Qypshaqty mekendedi, Jetisýǵa HY ǵasyrdyń ekinshi jartysynda ǵana qonys aýdardy deıdi. Biraq kóne jáne orta ǵasyrlar zamanyndaǵy Qazaqstan tarıhymen shuǵyldanyp júrgen ǵalymdardyń kópshiligi úısinderdiń Jetisýda ejelgi zamannan beri mekendep kele jatqandyǵy, túrik tildiligi, túrik násilinen ekendigi týraly pikirdi ustanýda. K.Aqyshev, Iý.Zýev, G.A.Kýshaev, S.Joldasbaıuly, A.Dosymbaeva jáne t.b. avtorlar úısinderdiń saqtardyń etnıkalyq, mádenı jalǵasy, murageri ekendigine kúmánmen qaramaıdy. Olar qazaqtyń avtohtondy halyq ekendigin tolyǵymen moıyndaıdy. Al mundaı ustanym geosaıası jaǵynan ulttyq qaýipsizdiktiń myzǵymastyǵyna qyzmet etetindigi anyq.

---