InfoHub Logo

Sın ımperıasynyń saıasaty Shıhýandı ejelgi Qytaı patshalyqtaryn biriktirýmen shektelip qoımaı, ol endi soltústikke de, ońtústikke de shabýyl uıymdastyrýdy jalǵastyrdy. Basqynshylyq soǵystar men jat jerlik ıelikterdi otarlaý — Sın Shıhýan-dıdiń búkil syrtqy saıasatynyń ózegi boldy. Sın ımperıasy belsendi syrtqy saıasatqa kóshýge, tek ishki jaǵdaıdy nyǵaıtqannan keıin, ıaǵnı memleket birikkennen keıin alty jyl ótken soń ǵana, múmkindik aldy.

Sın ımperıasynyń soǵys qımyldary negizinen, soltústik jáne ońtústiktegi eki baǵytta júrdi. Soltústiktegi jaýynger súnný (ǵundar) taıpalaryna qarsy júrgizgen soǵystar qorǵanystyq sıpatta boldy. Sonymen birge, bul soltústik baǵyttaǵy soǵystar, ımperıanyń soltústik shekaralaryn nyǵaıtý jáne buryn aıyrylyp qalǵan terıtorıalardy qaıtaryp alý maqsatyn ǵana kózdedi. Al, ońtústiktegi áskerı qımyldar basqynshylyq sıpatta boldy. Sın ımperıasynyń bıleýshi toptary — baı qul ıelenýshiler, sın áýletiniń aqsúıekteri, joǵarǵy ákimshilik toptar men iri saýdagerlerdi ońtústiktiń kópke belgili baılyǵy qyzyqtyrǵan edi. Alaıda, Sın Shıhýan-dı soǵysty ońtústiktiń baılyǵyna qyzyqqannan ǵana júrgizgen joq. Onyń maqsaty jaýlap alynǵan terıtorıalardyń bir bóligin ımpearator menshigine aınaldyrý edi. Bul basyp alynǵan jańa jerlerge ımperator ár túrli jeńildikter berý arqyly halyqty qonystandyryp otyrǵan. Jańa terıtorıalardy bundaı jolmen ıgerý, ımperator menshigindegi jerlerdiń kólemin ulǵaıtty. Al bul memleket úshin de, onyn ishindegi despottyq joǵary bıliktiń kúsheıýine de áserin tıgizdi. Soltústiktegi soǵystar, Uly Qytaı qabyrǵasynyń salyna bastaýy. B.z.d. İİİ-shi ǵasyr aıaǵynda, Qytaıdyń soltústigin mekendegen kóptegen, mal sharýashylyǵymen aınalysqan taıpalar arasynda týysqan rýlardan quralǵan iri odaq súnný taıpalary erekshe kózge tústi. Olar bul kezde alǵashqy rýlyq qaýymdyq qatynastardyń ydyraýy kezeńinde ómir súrdi. Súnný taıpalarynyń odaǵy, onyń kósemi shanúdiń basqarýymen kórshiles dýnhý, lınhý, lofan taıpalaryna jáne Qytaıdyń soltústigindegi Sın jáne Chjao patshalyqtaryna úzdiksiz shabýyldar jasaǵan. Qytaıdyń baı patshalyqtary súnný taıpalaryn árdaıym qyzyqtyrǵan. Chjango dáýirinde ózara baqtalastyq soǵystardy paıdalanyp, súnný taıpalary Sın, Chjao, Ian patshalyqtaryna jıi shabýyldar jasap turǵany belgili. Chjango dáýiriniń aıaǵynda bul taıpalar Chjao patshalyǵynyń Hýanhe salasyndaǵy Szúúan jerlerin basyp alady. Imperıa qurylýynyń alǵashqy jyldarynda soltústik shekaradaǵy soǵystar toqtamaıdy. Bul shabýyldardyń da basty maqsaty sol -tonaýshylyq boldy.

Memleket ishindegi jaǵdaıdyń rettelýi

Sın Shıhýan-dıge, endi, qorǵanys qımyldarynan basqynshylyq saıasatqa kóshýge múmkindik beredi. B.z.d. 215-shi jyly ol Myń Táń qolbasshylyq etken 300 myńdaı áskerin soltústikke jiberedi. B.z.d. 214-shi jyly Sın áskerleri súnný taıpalaryn jeńip, soltústiktegi Gaosúe, Inshan jáne Beıszá jerlerin qaıtaryp alady. Sın ımperısynyń saıasaty Sóıtip eki jyldyq soǵys nátıjesinde Sın ımperıasy óziniń quramyna uzyndyǵy 400 km-ge jýyq terıtorıany qosyp alady. Endigi jerde, Sın Shıhýan-dı, eldiń soltústik aýdandaryn kórshiles kóshpeli taıpalardyń jaýynger atty áskerleriniń shabýylynan qorǵaý úshin, eldiń búkil soltústik shekarasyn qamtıtyn qorǵanys qabyrǵasyn salýdy uıǵarady. Chjango dáýirinde Sın, Chjao jáne Ian patshalyqtarynyń árqaısysynyń soltústiktegi kópshendilerden bólip turǵan qorǵanys qabyrǵalary bolǵandyqtan, endi Sın ımperıasynyń qorǵanys qabyrǵasyn salý qurylysy edáýir jeńildetilgen edi. Sın Shıhýan-dı tusynda, bul qabyrǵalardyń barlyǵy qaıta jóndelip, keńeıtildi, ári ózara jalǵastyrylyp, uzyndyǵy 10 myń lıden astam birtutas túzý qorǵanys qabyrǵasyna aınaldy. Bul ataqty Uly Qytaı qabyrǵasynyń qurylysy edi. Ony qytaılyqtar ózderinshe «ýanlı chańchen» ıaǵnı «uzyndyǵy 10 myń lı qabyrǵa» dep atady.

Bul uly qurylystyń salynýy, b.z.d.215-shi jyly ıaǵnı, soltústikke Myń Tán bastaǵan 300 myńdyq ásker kelgen kezde bastalady. Qabyrǵa qurylysynda áskerlermen qatar, on myńdaǵan qylmysy úshin aıyptalǵandar, memleket quldary jáne eńbekpen óteý mindetkerligindegi túrli adamdar eńbek etti. B.z.d. 213-shi jyldyń aıaǵynda Uly Qytaı qabyrǵasynyń qurylysy negizinen aıaqtaldy. Ol Sın astanasynyń batysynda ornalasqan Lıntaýdan bastalyp, soltústikke qaraı Iýıchjýnǵa deıin tik, túzý baǵytta júrdi, odan keıin soltústik-shyǵysqa burylyp, Szúúanǵa deıin sozyldy. Gaosúeden bastalyp, shyǵysqa qaraı Szúúan, Iýnchjýn, Ianmyn jáne Daıszún arqyly burynǵy Chjao patshalyǵynyń jańartylǵan qabyrǵasy ótti: al odan ári, soltústik-shyǵysqa qaraı, qazirgi Dýshıkoýǵa deıin, qaıtadan jańa qabyrǵa salyndy. Al Dýshıkoýdan ary qaraı burynǵy Ian patshalyǵynyń qorǵanys qabyrǵasy sozyldy. Ol Sın memleketiniń bes okrýgin: Shangý, Iýııan, Iýbeıpın, Láosı jáne Láodýn terıtorıalaryn qorǵap turdy. Sóıtip, Uly Qytaı qabyrǵasy Qytaıdyń alystaǵy soltústik shekaralarynan bastap (qazirgi Gansý provınsıasy) shyǵystaǵy shekaralarǵa deıin (kazirgi KHDR-men shekaralas Datýn ózenine deıin) 1400 mılge sozyldy.

Eger ǵalymdardyń árbir jana urpaǵy Sın Shıhýan-dıge tamasha eskertkishter sanalǵan ǵylymı kitaptardy órtegeni úshin qarǵys aıtsa, al halyqtyń esinde, onyń osy Uly Qabyrǵany salýdaǵy aıaýsyz qataldyǵy, oǵan degen máńgi ólmesteı óshpendilik saqtaldy. Qazirgi kúnge deıin qytaı halqy osy qurylysty salý kezinde mıllıonǵa jýyq adamnyń ólgendigin eske alady jáne onyn árbir tasy bir adamnyń ómirine para-par deıdi. Múmkin, Sın Shıhýan-dı men Lı Sy kúshpen biriktirilgen, únemi soǵyska úırenip qalǵan halyqtyń nazaryn, barlyq kúsh-qýatyn basqa jumysqa aýdarý maqsatymen osyndaı alyp qurylystardy salýdy bastaǵan bolar. Myńdaǵan adamdar qabyrǵany salýmen aınalyssa, ekinshi bir myndaǵan adamdar joldar salýǵa, kanal qazýǵa attandyryldy.

Salynǵannan bergi eki myńdaǵan jyldar ishinde, Sın Shıhýannyń saldyrǵan uly Qytaı qabyrǵasy birtindep qıraı bergen. Birneshe ret ol qaıtadan jóndelgen bolatyn. Al Mın áýletiniń bıligi kezeńinde, búkil qabyrǵa qurylysy qaıtadan salynyp, ol qazirgi kúnge deıin saqtalynyp qaldy. Biraq Mın kezeńinde salynǵan qabyrǵa, Sın dáýirinde salynǵan qabyrǵadan ońtústikke taman ótti. Qazirgi kezde, Shensı provınsıasynyń Henshan ýezinde, Sın Shıhýan kezeńindegi uly Qytaı qabyrǵasynyń saqtalyp kalǵan bólikterin kórýge bolady. Alaıda, Sın ımperıasyna qaýip tónetin jaǵdaıda, eldiń ortalyq aýdandarynan áskerı bólimder men qurylymdardy soltústik shekaraǵa kóshirý úshin, áskerı kóliktiń júrip-turýyna qolaıly, jaqsy joldar kerek boldy. B.z.d. 212-shi jyly Sın Shıhýan-dı Myń Tánǵa magıstraldyq joldyń qurylysyn bastaýǵa buıryq beredi. Dál sol jyly Myń Táńnyń myńdaǵan áskeri qylmysy úshin aıyptalǵandar men memlekettik quldardyń kómegimen Szúúannan, ıaǵnı Uly Qytaı qabyrǵasynan shyǵysqa qaraı, Iýnchjýn arqyly, sosyn odan týra ontústikke, Sın ımperıasynyń astanasyna deıin jol saldy.

Sın ımperıasy Shıhýan súnný taıpalarynan qaıtarylyp alynǵan jerlerdegi ústemdigin bekitý úshin 44 ákimshilik ýez qurdy. Osy jerge eldiń ortalyq aýdandarynan jer aıdalǵandardy ákelip qonystandyrdy. B.z.d. 212-shi jyly 50 myń jer ıgerýshi otbasylary batys shekaradaǵy Iýnán tyń jerlerine kóshirildi. Bul otbasylar memlekettik mindetkerlikti óteýden oń jylǵa bosatyldy. Uly Qytaı kabyrǵasyn salý, shekaralyq terıtorıalardy qonystandyrý jáne Sánánǵa deıingi jol magıstralin salý eldiń soltústik batys bóligin birtutas berik keshenge aınaldyrdy. Bul, ımperıanyń ortalyǵymen baılanysy bar keshen, jaýynger súnný taıpalarynyń jolyn bógeıtin senimdi kedergi boldy.

Sın ımerıasy Shıhýannyń syrtqy saıasatta júrgizgen sharalary, onyń ishinde soltústiktegi uly Qytaı qabyrǵasynyń salynýy, eldiń soltústik shekarasyn kórshiles súnný taıpalarynyń shabýylynan qaýipsizdendirgen berik qorǵan boldy. Sonymen birge tek Sın ımperıasy kezeńinde ǵana emes, bul qorǵan myńdaǵan jyldar boıy Qytaıdyń soltústik terıtorıasyn jaý shapqynshylyqtarynan qorǵap turdy.

Ońtústiktegi júrgizilgen soǵystar

Eger, Sın ımperıasynyń eldiń soltústigindegi júrgizgen soǵys qımyldary qorǵanystyq sıpatta bolsa, al, onyń ońtústikgegi júrgizen soǵystary basqynshylyq sıpatta edi. Sın ımperıasy ońtústiktegi basqynshylyq jaýlaý soǵystaryn, qazirgi Gýandýn jáne Gýansı provınsıalary men Úndi Qytaı túbeginiń soltústik shyǵysynda, sol zamanda ómir súrgen Aýlaq memleketiniń Iýe taıpalaryna qarsy júrgizdi. Sın Shıhýan-dı ımperıa qurylǵannan keıin, biraz ýaqyttan soń, ońtústikke qolbasshy Tý Szú bastaǵan 500 myńdyq turaqty áskerin jiberedi. Han dáýirinde qurastyrylǵan «Hýaınanszy» derekterine súıenetin bolsaq, bul aımaq Sın ımperıasyn óziniń baılyǵymen qyzyqtyrǵan. Bul jerde, Sın ımperıasynyń bazarlarynda óte joǵary baǵalanatyn, asa baǵaly zattar kóp bolǵan. Sonyń ishinde, qytaılardyń asa zárýlikke ıe kúshti dáriler jasaıtyn múıiztumsyq múıizi, pil súıegi, sırek qustardyń áshekeıli qaýyrsyndary, marjan tastar jáne taǵy basqa da baǵaly zattar bolǵan.

Sın ımperıasynyń memleketiniń jaýlap alý áreketteri birden bes baǵytta júrdi: birinshi — Tanchenǵa, ekinshi — Szúnshan, úshinshi — Panúııa, tórtinshi — Nanúe, besinshi — Iýıganshýıǵa baǵyttaldy. Alaıda, b.z.d.214-shi jyly Iýe taıpalary Aýlak memleketiniń áskerlerimen birige otyryp, túngi shaıqasta Sın armıasyn talqandap, sol áskerdiń qolbasshysy Tý Szúdy óltiredi. Biraq, kóp uzamaı, Sın áskerleri qaıta kúsh jınap, Namvet jáne Aýlak memleketiniń soltústik bóligin tolyǵymen basyp alady. Sın ımperıasynyń qol astyna sóıtip, osy kezde, orasan zor terıtorıa qaratylady. Orasan zor aımaqty qamtyǵan Sın ımperıasynyn etnıkalyq quramy, ondaǵy meken etken halyqtardyń aınalysatyn sharýashylyǵy, ártúrli aımaqtardyń qoǵamdyq damý deńgeıi árqıly edi.

---