InfoHub Logo

Qola dáýiriniń arheologıalyq eskertkishter — halyqtardyń ejelgi tarıhyna qatysty materıaldyq mádenıetiniń týyndylary. Oǵan: qalashyqtar men qalalar, ejelgi qonystardyń qaldyqtary, obalar, qabir ústine ornatylǵan eskertkishter men salt- dástúrlik qurylystar, adamnyń eńbek qyzmetin sıpattaıtyn eskertkishter, tasqa jáne úńgirde qashalǵan jazýlar, tabylǵan jekelegen qazbalardyń oryndary jatady. Arheologıalyq eskertkishter Soltústik Qazaqstan oblysynda ejelgi turǵyndarynyń joǵarǵy paleolıt dáýirinen ortaǵasyrlyq kezeńge deıingi ómiri men turmysyn kórsetedi. Qola dáýirin kezeńge bólýde zertteýshiler arasynda ár alýan pikirler bar. Máselen, aınalasy dýaldarmen qorshalyp salynǵan qonystardyń Soltústik Qazaqstanda kóp kezdesýi, bulardyń qorǵanys, bekinis retinde salynǵanyn, kola dáýiriniń orta kezinde taıpalar arasynda narazylyq pen qaqtyǵystardyń kúshti bolǵandyǵyn kórsetedi. Sondaı-aq, qonystar men qorymdardan tabylǵan jebelerdiń qola jáne súıek ushtary da taıpalar arasynda jıi-jıi qaqtyǵystar bolyp turǵanyn baıqatady. Júzden asa nyshanǵa qazba jumystary júrgizilgen, nátıjesinde ejelgi adamdardyń materıaldyq jáne rýhanı mádenıetin kórsetetin kóptegen koleksıalar jınaldy.

Qola dáýiriniń zattyq keshenderi negizinde G.B Zdanovıch qola ǵasyrdyń alatyn kezeńi men hronologıasyn jasady. Petrovtik mádenıet derbes óz aldynda bólip qaraldy (1975) . S.Ia Zdanovıch Soltústik Qazaqstan oblysy jáne kórshi oblys materıaldary negizinde qola ǵasyrdyń aıaq sheninde Sargarın mádenıetin anyqtady. M.K Habdýlına zerttegen eskertkishter negizinde nomadtardyń Uly dalasy júıesindegi erte temir ǵasyry dalalyq Esil óńiriniń mádenı — tarıhı oqıǵalaryn aıqyndap berdi. Oblysta saqtalǵan qola dáýirine jatatyn iri arheologıalyq eskertkishter: Jambyl aýdanynda — Kaban, Ýval 1; Esil aýdanynda — Amangeldy 1 , Berlık 1, Ilınka 3, Qaratal, Mektep 2 — 3 , Nıkolaevka, Petrovka 1,2, Polákovka, Chalkovo, Iavlenka 7; Mamlút aýdanynda — 1, Stanovoe; Aıyrtaý aýdanda — Karlovka, Iakshı — Iangıstaý-1-5; Aqjar aýdanynda — Aısary-1-4, Qarashat , Kombaısor, Qulykól-1-5, Lenıngradskoe-3, Talshyq, Tal; Ǵabıt Músirepov aýdanynda — Ashanıno, Birlik, Grıgorevka, GRP — 37, Efımovka — 1-6, Kovylnyı, Nejenka 2 — 3, Peskı 1 , Prııshımskıı, Prıvolnoe 3, Rybınka 4; Maǵjan Jumabaev aýdanynda — Bogolúbovo 1, Vagýlıno — 3 — 5 , Vıshnevka 1 , Krasnogorka1, Novokamenka, Novonıkolskoe, Olshanka, Sokolovka 4; Taıynsha aýdanynda — Ashyqarasý 1, Berlınovka 8, Karasý 1, Lıtjan 3, Oktábr — 1 — 3,Chaglınka1, Shuńqyrkól — 1 — 3; Ýálıhanov aýdanynda — Qazanǵap — 1 -2 -3 -5, Qarasý 1, Koksengısor -3 -5 -6 -7, Komsomolskoe -2 -3 -4, Qyzdyńqarasý -3 -5; Shalaqyn aýdanynda — Alypqash, Afanasevka, Baganaty — 1 -2 -3, Baıqara, Berlık 3, Býrlýk 1, Qaratal 5, Keńes, Kreshenka1, 2, Oktábrskoe -1 -2, Sergeevka-1 -2 -3, Ulýbaı. Arheologıalyq eskertkishter oblysynyń sý kózi — Esil boıynda ornalasqan.

Mamlút aýdanynda 7 arheologıalyq eskertkishterden tek erte temir ǵasyryna 63 jatatyn jalǵyz Máńgisor eski molasy ǵana saqtalǵan, Mamlúttegi qorǵandar qazyldy, al qalǵan eskertkishter júrgizgen jumystar kezinde buzylyp tastalǵan. Máskeý aýdanyndaǵy (qazirgi Shal aqyn atyndaǵy aýdany) erte temir ǵasyryna jatatyn Bulaq eski qorǵany karer qazanda buzylǵan. Presnov aýdanynda erte temir ǵasyry jáne qola dáýirine jatatyn 9 qabir eskertkishteri men bir qonys bar ekendigi týraly málimetter boldy. Qazirgi kezde erte temir ǵasyryna jatatyn alty qabir orny men keıbir qorǵandar saqtalǵan. Sergeev aýdanynda ejelgi tarıhtyń árbir kezeńine qatysty 74 arheologıalyq eskertkishter bar ekendigi belgili. Onyń 50 — i saqtalyp qalǵan. Alty nyshan ǵylymı jumystar maqsatynda qazyldy, al qalǵandary qyzmeti saldarynan joıyldy nemese Sergeev aýdanyndaǵy kóptegen eskertkishterden Soltústik Qazaqstannyń ejelgi turǵyndarynyń sharýashylyǵy men áleýmettik — mádenı ómirin bildiretin koleksıalar tabyldy. Alypqash molasynyń materıaldary boıynsha qola dáýiriniń altyn áshekeıli kıimi qaıta qalpyna keltirdi. Petropavl qalasynyń 250 km — diń oń jaǵynda ornalasqan. Eskertkishti zertteý kezeńi tórt egistik maýsym ishinde júgizildi: ( 1974, 1975, 1976, 1978).

Soltústik Qazaqstan arheologıalyq ekspedısıasynyń G.B. Zdanovıchtiń jetekshiligimen ótti. Alypqash eskertkishi tolyǵymen qazyldy. Eskertkish Esil ózeniniń oń jaǵynda ornalasqan. 1974 jyldyń egistik maýsymynda 19 qonys qurylystary: 14 jer qorǵandary, 4 tasty qorǵandary zertteldi. Jer qonysynyń qurylysynda bir, eki, úsh shuńqyrlar bolǵan. Burlyq, Keńes, Ulýbaı jáne taǵy da basqa obalar qola dáýiri jáne erte temir ǵasyryndaǵy tarıhı úderisterdi boljaýǵa múmkindik berdi. Aqqaıyń aýdanyndaǵy úsh arheologıalyq nyshan erte temir ǵasyry qorǵandary túrinde qabir eskertkishterine jatady. Sokolov aýylynda tabylǵan arheologıalyq eskertkishter de qyzyqty materıaldar. Vıshnevka — 1 qonysy erte qola dáýiri boıynsha málimetter usynady, qazirgi kezde ǵylymda Vıshnev úlgisindegi keramıka belgili. Vıshnevka 1 qonysy 1968 jyly pedınstıtýtynyń stýdenti Iý.Melehınmen tabyldy. 1970 jyly arheologıalyq qazbalar V.F.Zaıberttiń jetekshiligimen ótti. 200 kv.m aýmaǵy ashylǵan. N.S.Tatarınsevanyń jetekshiligimen 1981 jyly qonys jalǵastyrylyp, tolyq aıaqtaldy. Qonys Esil ózeniniń sol jaǵynda ornalasty. Mádenı qabat 50 — 60 sm — ge jetti. 1970 jyldyń qorymynda 2292 zattar saqtalǵan.

Petropavl qalasy jerindegi ár dáýirdiń 16 arheologıalyq eskertkishteri bolǵan, qazirgi kezde sonyń bireýi ǵana — erte temir ǵasyryndaǵy Aqtaý qalashyǵy ǵana saqtalǵan. Qola dáýirinde Soltústik Qazaqstandaǵy taıpalardyń tarıhı taǵdyrlary bir — birimen tyǵyz baılanysty damydy. B.z.b II myńjyldyqta bul aýmaqta andronovtyq taıpalar mekendegen. Olardyń sharýashylyǵy negizi mal ósirý men ketpenmen óndeıtin eginshilik boldy. Sol dáýirdegi sharýashylyqtyń talaptaryna saı keletin qolaıly jer kóleminiń shekteýli bolýy qunarly shúıgin jerlerdegi turǵyn alańdardyń bos turmaý sebepteriniń biri edi. Bir taıpalardyń ornyna ekinshi taıpalar keldi: olar dástúrli jerlerge qonystandy, sóıtip, Soltústik Qazaqstannyń andronovtyq qonys — mekenderi kóp qabatty eskertkishterge aınaldy. Qorymdar qonystarǵa jaqyn, aınalanyń bári kórinip turatyn qyratty jerge salyndy. Soltústik Qazaqstannyń ormandy — dalaly aýdandarynda topyraqtan úıilgen obalar kóp kezdesedi. Sondaı — aq tiginen qoıylǵan taqta tastardan dóńgelete nemese tik buryshtalyp qorshalǵan qorshaýlar, tas qalamalar jáne qorshalǵan jer obalar kóp taraǵan. Bul aımaqta aldyńǵy qola dáýiriniń eskertkishteri onsha kóp shyqqan joq: kóbi ábden qıraǵan jeti qonys jáne ólikti órteý ǵurpy boıynsha jasalǵan eki kómbe beıit shyqty. Neǵurlym kóbirek zerttelgen Vıshnevka — 1 shaǵyn qonysy (Petropavl qalasynyń mańynda) boldy. Onda saqtalǵan konstrýksıalar aldyńǵy qola dáýirindegi 64 turǵyn úı týraly túsinik beredi.

Bul — jer betine salynǵan úı, edeni qumaıt jerdiń topyraǵy. Ol tik burysh sıaqty sozyla ornalasqan, aýmaǵy 126 sharshy metr. Úıdiń tóbesi uzynnan salynǵan bórenelerden qıylǵan qabyrǵalarǵa jáne úıdiń uzyna boıyndaǵy baǵandarǵa tirelgen. Sol zamanǵa jatatyn ydystardyń birinshi tobyna, Beskól — 1, -5, Vıshnevka -2, Pestroe qonystarynan jáne kómbe beıitterden tabylǵan ydystarǵa toqyma — shuńqyrsha keramıka tán. Ortańǵy qola dáýirindegi eń aıqyn eskertkishteri Esil materıaldar — Petrovka — 2 jáne Novonıkolskoe — 1 qonystarynyń tómengi beldeýleri, Petrovka selosy janyndaǵy qorym men ǵuryp orny. Tobyl ózeniniń ańǵarynda bir qabatty Jetikól qonysy zertteldi. Kóp qabatty qonystardy (Alekseevskoe, Sadchıkovskoe, Novonıkolskoe — 1, Iavlenka — 1, Petrovka — 2) jáne Soltústik Qazaqstandaǵy Alekseevskoe, Semıpalatnoe qorymdaryn zerttegende odan keıingi kezeńdi sıpattaıtyn keshender alyndy.

Petrovka — 2, Novonıkolskoe — 1 qonystaryndaǵy aldyńǵy alakóldik turǵyn úıler ádette úlken emes, edenderi 15 — 20 sm ǵana qazylyp jasalǵan, sondyqtan olardy jer ústindegi qurylys dep ataýǵa ábden bolady. Alakól zamanyndaǵy turǵyn úı qurylyy aldyńǵy alakóldik qurylymynan ózgeshe. Bul — Iavlenka — 1, Petrovka — 2 jáne Tastybulaq qonystaryndaǵy sıaqty jartylaı jertóle turpatyndaǵy birqatar turǵyn úıler. Olar tik buryshty uzynsha sıpatta bolyp keledi. Úılerdiń aýmaǵy 140 sharshy metrge deıin barady. Damyǵan qola dáýiriniń qonys — mekenderiniń ózgeshiligi — olar óte jınaqy. Bul ásirese aldyńǵy alakóldik zamanǵa tán; ol kezde turǵyn alandar alakóldik eskertkishteriniń bárinde baıqalady (Bogolúbovo — 1, Petrovka -2, Novonıkolskoe — 1), al munyń sebebi — bul taıpalar arasyndaǵy qaqtyǵystar zamany edi. Bogolúbovo 1 qonysy Bogolúbovo selosynan 4 km shyǵysynda ornalasqan.

Eskertkish 1967 jyly V.F.Zaıberttiń jetekshiligimen ashyldy jáne zertteldi. 154 kv.m aýmaǵyndaǵy qazba jumystary júrgizildi. Qola dáýiriniń qonysynda konstrýksıalyq qaldyqtary ashyldy. Eskertkish eki qabatty bolyp keledi. 2001 — 2003 jyldar aralyǵynda dosent A.A.Pleshakov Shalaqyn aýdanynyń Baganaty degen arheologıalyq eskertkishte qazba jumystaryn júrgizdi. Eskertkish kólemi — 1,25 ga. Sonymen birneshe qorǵandar zertteldi. Bıiktikteri — 1 m, dıametrleri 20 metrge deıin jetti. Petrovka — 1 qonysynyń janyndaǵy beıittik qurylystar aldyńǵy alakóldik zamannyń eskertkishi bolyp tabyldy. Olar sopaq jáne tik burysh etip qazylǵan shuńqyrlar bolyp keledi, bularda beıit ústindegi qurylystardyń izi joq. Eki shuńqyrda ǵana kómilgen adamdardyń qaldyqtary shyqty; bireýinde ólik órtelmeı, ekinshisinde órtelip jerlengen. Shuńqyrlardyń kópshiliginde birden úshke deıin ydys jatty, bulardyń qasynda keıde qoı súıekteri kezdesti. Tastybulaq — 1 qorymynyń betindegi qurylystar dóńgelek, sopaq qısyq qalanǵan tas qorshaýlar bolyp tabylady. Bul qorshaýlar tiginen qazylyp ornatylǵan tastardan, keıde eshqandaı baılanystyratyn materıaldarsyz jaı qalanǵan tastardan jasalǵan. Molalardyń salynýy ár túrli — qazylǵan taıaz shuńqyrlar, ne tas jáshikter. Soltústik Qazaqstandaǵy eki qorym qazyldy: Tobyl ózenindegi Alekseevskoe jáne Esil ózenindegi Semıpalatnoe qorymy qazyldy.

Semıpalatnoe selosy janyndaǵy qorym qabirlerdiń ústine topyraq úıilgen tómpeshikterden turady. Molalardyń birinen alty qysh ydys, eki qola pyshaq, alty jebeniń súıek ushy , aıylbas, monshaqtar, qoladan buranda tárizdendirilip jasalǵan sándik zattar shyqty. Súıek qaldyqtaryna qaraǵanda, ólikti jerlerde mindetti túrde úı janýarlary , ádette qoı qurbandyqqa shalyndy. Ólgen kisige qoıdyń omyrtqalary men sıraqtary qaldyrypty. Munda, oba túbindegi alańda ekiden toǵyzǵa deıin ydys qoıylypty. Tamaq salynǵan ydysty tamaǵymen jerge kómýge baılanysty tabyný ǵuryptarynyń bolǵandyǵyna Alekseevka selosynyń mańynan tabylǵan zattar aıqyn dálel bola alady. Bul qorym qonyspen jáne qurban 65 shalý ornymen birge Tobyl ózeniniń sol jaq jaǵasynda Qostanaı qalasyna jaqyn jerde ornalasqan. Qabirler sopaqsha etilip qazylǵan Olardyń uzyn jaǵy endik baǵytyna baǵdarlanǵan, ólikterdiń basy shyǵysqa qaratylyp jatqyzylǵan. Qańqalar laqyttarda búktetilip qyrynan jatyr. Qol — aıaqtary barynsha búktelgen, omyrtqa jotasy tym kóp ıilipti — osynyń bári ólikterdiń kóbi baılanyp nemese qatty oralyp salynǵanyn kórsetedi.

Soltústik Qazaqstanda naǵyz turpattaǵy eskertkishter paıda bolady; bulardyń ishindegi eń kórnektisi — Býrabaı selosy janyndaǵy qorym. Qorym jerge tiginen kómip ornatylǵan granıt nemese jalpaq taqta tastary jer betine kórinip turǵan qorshaýlardan turady. Kóbi tik buryshty qorshaýlar, onyń ústine keıde olarǵa japsyryla basqa qurylystar salynǵan nemese ishinen dýaldarmen bólingen. Dóńgelek nemese sopaqsha qurylystar sırek kezdesedi; olarda endikke qaraı ájeptáýir turaqty baǵdarlanǵan tik buryshty shuńqyrlar bar. Soltústik Qazaqstannyń sońǵy qola dáýirindegi taıpalardyń mádenıetinde eki kezeń boldy. Birinshi kezeńde, b.z.b I myńjyldyqtyń basynda, batystaǵy taıpalar Edil boıynyń, soltústiktegi taıpalar — Jaıyq óńiriniń sońǵy qıma mádenıetiniń yqpalyna tústi. Tálk qoldanylǵan jáne geometrıalyq fıgýralarmen qıýlasatyn oıyq órnegi bar, Jaıyq óńirine tán ydys Esil boıyndaǵy Iavlenka — 1, Karernoe, Beskól — 5 qonystarynda jáne basqa birqatar qonystar paıda bolady. Bul yqpal turǵyn úılerdiń ózinshe bir úlgisinen jáne eńbek quraldarynyń keıbir túrlerinen kórinedi. Alaıda Esil boıynyń mádenıetine edáýir yqpal jasaı otyryp, Jaıyq óńiriniń taıpalary birte — birte jergilikti turǵyndardyń arasyna sińip ketti. Soltústik Qazaqstannyń ár túrli qonystarynda sol ýaqytqa jatatyn barlyǵy 60 — tan asa turǵyn úı zertteldi.

Olar jartylaı jertóleler jáne jer ústindegi qurylystar bolyp bólinedi. Olardyń ishinde túri jaǵynan tikburyshty , sopaqsha, segizdik tárizdi jertólelerdi bólip kórsetýge bolady. Jartylaı jertóle túrindegi tikburyshty turǵyn úıler kóbirek taraǵan. Olar aýmaǵy úlken, orlarynyń tereńdigi 0,8 — 1,5 metr, qabyrǵalary tik bolýymen erekshelendi. Soltústik Qazaqstan arheologıalyq ekspedısısıasy jáne Oral Qazaqstan arheologıalyq ekspedısıasymen úlken jumystar atqaryldy. Andronovtyq mádenı — tarıhı qurylymyna jatatyn, júzge jýyq qonyspen 120 jýyq jer asty keseleri, 150 — den asa qonys pen 200- ge jýyq qorym ashyldy. Keseneleri jıyrma jyl ekspedısıa ishinde ashyldy (1967 — 1986 j). Eskertkishterdiń kartalanýy Atbasar, Chaglınsk, Petropavl jáne Ýısk tórt shaǵyn aýdandarynda shaǵyn toptarymen ornalasqanyn kórsetti. Petropavl qalasynan 100 km qashyqtyqtan ońtústikke qaraı Esil ózeniniń ortasha aǵysy boıynsha Petropavl shaǵyn aýdanynda qola dáýiriniń 30 qonysy men birneshe jerleý qonysy tabyldy.

Petropavl shaǵyn aýdanynyń aýmaǵynda stasıonarlyq qazbalary júrgizildi (Beskól IV, Bogolúbovo I, Vıshnevka, Ilınka, Novonıkolskoe I, Petrovka II, III,IV, Iavlenka I) , munda jalpy 19 myń kv.m mádenı qabaty ashyldy. Qarama — qarsy Amangeldi, Birlik, Petrovka, Semıpalatnoe, Novonıkolskoe jer qonystarynda jumystar júrip jatty. Bul jerde 200 — ge jýyq ár túrli jer asty qurylymdary zertteldi. Barlyq Soltústik Qazaqstanǵa taraǵan Petropavl Prııshıminiń qola dáýirindegi mádenıettiń damý shemasy 1975 jyly (G.B Zdanovıchpen) qarastyrylǵan materıal negizinde usynylǵan bolatyn. Tájirıbeler sheksiz jasalatyn laboratorıalyq izdenisterge qaraǵanda, kez kelgen qazba jumystary eskertkishtiń tolyq nemese ishinara buzylýyna alyp keledi. Sol sebepti de dalalyq qujattardy tolyqqandy toltyrý, fotolyq bekitý, eskertkish kólemin ólsheý men arhıtektýralyq jumystar júrgizý sońǵy ǵylymı jetistikterge negizdelip otyrylýy tıis.

Arheologıalyq qazba jumystarynan keıin eskertkishti buzylýdan saqtaý, qalpyna keltirý men murajaıǵa aınaldyrý áreketteri iske asyrýy 66 kerek. Soltústik Qazaqstanda júzden asa nyshanǵa qazba jumystary júrgizilgen, nátıjesinde ejelgi adamdardyń materıaldyq jáne rýhanı mádenıetin kórsetetin kóptegen koleksıalar jınaldy. Qola dáýiriniń zattyq keshenderi negizinde G.B Zdanovıch qola ǵasyrdyń alatyn kezeńi men hronologıasyn jasady. Árbir eskertkishterdiń ózindik erekshelikteri boldy. Sopaq nemese tikburyshty qazý shuńqyrlary, tabylǵan zattardan, ár túrli qonystarynda turǵyn úılerdiń zerttelýi, túri jaǵynan erekshelendi. Eskertkishterdi zertteýmen G.B.Zdanovıch, V.F.Zaıbert, N.S.Tatarınseva, A.M.Kıslenko, S.O.Mıller, A.G.Shalagın, A.A.Pleshakov jańa eskertkishterdi anyqtap, olardy alǵash sýretteýge baılanysty zertteýlerdi keńeıtip qana qoımaı, kóp jyldar boıy turaqty qazýdy uıymdastyrý jolymen tereńdete zertteýge túsý úrdisine kóp úles qosty.

---