InfoHub Logo

Qazaqstan baspasózderi týraly jazǵanda aldymen gazet-jýrnaldardan bastaýǵa týra keledi. Keńes úkimeti ornaǵannan beri Qazaqstanda baspasóz jumysynan birinshi qolǵa alǵany gazet, jýrnal jumysy. Osy Qazaqstanda 4 gazet, 1 jýrnal shyǵyp turady. Orynborda kindik úkimettiń tili «Eńbekshi qazaq» gazeti bar. Aımaqtyq partıa komıtetiniń ataǵynan «Qyzyl Qazaqstan» jýrnaly shyǵyp taraıdy. Semeıdiń gýbıspolkom, gýbkom ataǵynan «Qazaq tili» shyǵady. Aqmolada «Bostandyq týy», Oralda «Qyzyl tý» shyǵady. Bul gazetterdiń qaı-qaısysy bolsa da úkimet kúshimen shyǵyp, halyqqa tegin taraýmen kelgen. Aldy 22-jyldyń ortasynan, arty 23-jyldan bastap aqshaly bolyp otyr. Gazetterdiń qaı-qaısysyn alsa da is jaǵynan jamandarlyq. Kindiktegi úkimet tili bolyp turǵan «Eńbekshi qazaq» gazeti de jetisine ekiden artyq shyǵa almaı tur. Oǵan sebep: gazet jumysyna ysylǵan azamattar kem. Biren-saran qolynan is keledi degen adamdar basqa jumystarǵa jegilip júr. Gazet qyzmetkerleri aıyna ózgeredi dese bolady. Qalam qaıratkerleriniń eshqaısysy ýaqytymen sóz jazyp, gazet jumysyna járdemdesip turýǵa mindetti etilmegen. Onyń ústine, gazettiń aqshaly bolýyn syltaý qylyp, gazet qyzmetkerleriniń sanyn kemitip tastaǵan. Qazirde «Eńbekshi qazaq» basqarmasynda 4-aq adam bar. Bir sekretar, bir is júrgizýshi, bir gazet taratýshy, bir korektor. Gýbernıalar ám jergilikti mekemelermen baılanysy az. Qazaqstannyń eshbir gýbernıasynda «Eńbekshi qazaqtyń» tilshisi joq. Sonyń bári basqarmadaǵy qyzmetkerlerdiń azdyǵynan, olaqtyǵynan bolyp otyr.

«Qyzyl Qazaqstan» jýrnaly aıyna bir shyǵady. Munda da belgili jazýshy joq. Onyń ústine úkimet tarapynan beriletin aqsha kómegi mezgilimen tıip turmaǵandyqtan, jýrnal osy kúni toqtaýdyń az-aq aldynda. Qańtar, aqpanda shyqqan nómirleri áli kúnge taratylmaı, basqarmada taý bolyp úıilip jatyr.

«Qazaq tili» Semeı gýbıspolkomynyń ataǵynan taraıdy. Jetisine eki-úsh ret shyǵady. 22-jyldyń aıaǵyna sheıin eki bettik bolyp keldi. Basynda otyrǵan azamattardyń qolaısyzdyǵynan ba, 22-jyldyń aıaǵyna sheıin «Qazaq tiliniń» mańyzy shamaly bolyp keldi. 23-jyldyń basynan beri qaraı jańadan basqarýshy saılanyp burynǵysynan góri túzelip, etek-jeńin jıǵandyǵy seziledi. Qazir de tórt bet bolyp shyǵyp tur.

«Bostandyq týy» gazeti Aqmola gýbıspolkomynyń ataǵynan taraıdy. «Jetisine eki ret shyǵady» dep jarıalansa da, birden artyq shyǵa almaı keledi. Taraýy óte shaban. Gazettiń mańyzyna qaraǵanda, onyń da qalam qaıratkerlerine óte muqtajdyǵy kórinip tur.

«Qyzyl tý» Oral gýbıspolkomynyń gazeti, jetisine bir shyǵady. Eki bet. Baspasy, qaǵazy óte nashar. Burynnan gazet oqyp ysylǵan adam bolmasa, elde jatqan sharýalar tyńnan kórgende aıyryp oqı da alatyn emes. Basynda turǵan mindetti atqarýshylary da buryn ondaı jumysqa jegilip kórgen bolmasqa tıis. Basqa gazetterge qaraǵanda, qalam qaıratkerlerine «Qyzyl tý» óte muqtaj.

Bul aıtylǵan gazetterden basqa Bókeıde «Qazaq jarlylary» degen bir jaǵy oryssha, bir jaǵy qazaqsha bir gazet shyǵady. Qazaqshasy orysshadan aýdarylyp otyrylǵan. Sózi túsiniksiz. Baspasy óte kómeski.

Joǵarǵy aıtylǵan gazetterdiń ishinde «Qazaq tili», «Bostandyq týy», «Qyzyl tý» — sol shyǵyp turǵan ózderiniń gýbernıalarynan basqa jerge attap baspaıdy. Semeıdegi «Qazaq tili» gazetiniń atyn Qostanaı gýbernıasyndaǵy qazaqtar estigen joq desek, ótirikshi bolmaımyz.

Qazaqstannyń qaı gýbernıasynda bolsyn, az da bolsa tegis tarap turǵan «Eńbekshi qazaq» pen «Qyzyl Qazaqstan» jýrnaly. Jalpy eńbekshil buqaranyń osy ekeýinen basqa, qazaq tilinde shyǵatyn gazetterden habary az.

Qazaqstan baspasózinde gazet, jýrnaldardan basqa, kózge túsetin bir nárse — 22-jyldyń ortasynan beri qaraı tam-tumdap oqý kitaptarynyń, birli-jarymdy óleń, oıyn kitaptarynyń basylyp shyǵýy...

Bular áli qazaq tilinde oqylatyn kitaptardyń onnan birin de túgendeı alǵan joq. Úkimet baspasóz bólimi budan bylaı qazaq kitaptaryn bastyrýǵa aıryqsha nazar salsa, edáýir kitap basylyp taraýy kútiledi.

Jalpy buqaranyń baspasózge kózqarastary óte kóńildi. Biren-saran gazetter, jańa shyqqan kitaptar qoldaryna tıse, oqyp ólip kete jazdaıdy. Sońǵy ýaqytta jurttyń nazaryn ózine tartyp otyrǵan «Eńbekshi qazaq» pen «Qyzyl Qazaqstan» jýrnaly. Aqtyq aqshasyna bolsa da satyp alyp oqýyna bar. Biraq jergilikti poshta mekemeliginiń isteriniń salaqtyǵynan kindikten jiberilgen gazet, jýrnal ýaqytymen baryp tımeıdi.

«Eńbekshi qazaq» pen «Qyzyl Qazaqstannyń» kóbirek taraıtyn jeri Aqmola, Semeı. Odan basqa gýbernıalarǵa neken-saıaq baratyn shyǵar. Elde jatqan jabaıy qazaqtyń qolyna túspeıdi dese de bolady. Basylyp shyqqan oqý kitaptary bolsyn, oıyn, óleń kitaptary bolsyn jer-jerge áli tarap úlgergen joq. Úkimet baspasóz bóliminiń ár gýbernıadan ashqan kitap dúkenderi jalpy jurtty qanaǵattandyra almaıdy. Birli-jarymdy óz tusynan aldyrýǵa, týra qoldaryna kelip tıýi kúmándi bolǵan soń, jurttyń kóbi samarqaý tartady.

Sonymen, Qazaqstan baspasóziniń bul ýaqytqa sheıin bastan keshirgen dáýiri óte aıanyshty dáýir deýge bolady. Bul izimen kete berse, baspasózge sýsap, qumarlanyp otyrǵan halyqtyń yntyǵyn basý ońaı emes. Sondyqtan budan bylaı qaraı bul kúıdi ózgertip, baspasóz jumysyn tez aıaqtandyryp jiberý úshin birneshe sharalar qoldanbaı bolmaıdy. Ol sharalar mynaý bolýǵa tıis:

1) Qalam qaıratkerleriniń bárin jumystarynan bosatyp, jazýǵa salý kerek.

2) Gazet-jýrnaldardyń basyna tyńǵylyqty, isker azamattardy otyrǵyzyp, olardy basqa jumystarynan bosatý kerek.

3) Kindiktegi gazettiń árbir gýbernıalarda, gýbernıadaǵy gazetterdiń árbir ýezerde tilshileri bolý kerek.

4) Qyzmet babynda turǵan árbir ortaqshyl azamattar ýaqytymen gazetke sóz jazyp turýǵa mindetti bolsyn.

5) Jergilikti mekemeler baspasózdi qazaq ishine kóbirek taratýǵa tyryssyn.

6) Baspasóz jetisine jergilikti mekemeler qazaq ishine aıryqsha úndeý taratyp, gazet, jýrnaldy alýshylardyń sanyn arttyrý kerek.

7) Baspasózdi buljytpaı kórsetken adresi boıynsha tıisti oryndarǵa jetkizip turýǵa poshta mekemeleri mindetti bolsyn.

8) Úkimet baspasóz bólimi budan bylaı qazaq kitaptaryn kóbirek bastyrýǵa tyryssyn.

9) Orynborda shyǵatyn «Enbekshi qazaq» gazeti kúnine bir shyǵarylsyn.

10) «Qyzyl Qazaqstan» jýrnaly múmkindik bolǵan kúnde aıyna eki ret shyqsyn.

11) Qazaq ádebıeti jańa talpynyp kele jatqandyqtan, ony kóbeıtý úshin kindikte aıynda bir shyǵatyn ádebı jýrnal bolsyn.

12) Gýbernıadaǵy shyǵatyn gazetter, árip ám jumysker jaǵynan muńsyz bolsyn.

13) Qazaqstanda árip tizetinder joq bolǵandyqtan, ilgergi kúndi eske alyp, aımaqta árip tizetinder kýrsy ashylsyn. Oǵan árbir gýbernıadan razverstkamen kisi alynsyn.

14) Gazet, jýrnaldyń mánin túsindirý, qazaq kedeılerin gazet, jýrnalǵa jaqyndastyrý úshin osy jaz kindikten elge ádeıi arnalyp kisi jiberilsin.

27.04.1923 jyl

---