InfoHub Logo

Mamyr aıynda «Baspasózdi kúsheıtý jumasy» ashylady. «Baspasózdi kúsheıtý jumasy» degen sózge biraz el túsinbes. Sol sebepti áýeli munyń ne ekenin aıtyp ótý kerek bolar. Qazirgi ýaqytta bir isti kúsheıtý úshin qalaly elderde, sol kúsheıtilmek bolǵan istiń joǵary baqylaýshy mekemeleri birneshe kúndeı sol iske járdem jınaý, sol isti qaı jaǵynan bolsa da kúsheıtý retinde jalpy halyqqa sol istiń qandaı paıdasynyń bar ekenin jarıalap, úgit, nasıhat taratady. Mundaı kópshiliktiń jumylyp istegen isteri bir juma, eki juma shamalarynda bolady. Qazaqstanda revolúsıanyń ǵana ekpininen týǵan baspasóz (gazet, jýrnal) bul ýaqytqa sheıin túrli sebeptermen álsiz bolyp kelgen soń, baspasózdi baqylaýshy, basqarýshy mekemeler osy mamyr aıynyń ishinde sol baspasózdi túrli retten kúsheıtý maqsatymen jalpy halyqqa jarıalap, bir jumadaı baspasózdiń halyqqa qandaı paıdasynyń bar ekenin aıtyp, Qazaqstanda baspasózdiń qandaı halde ekenin aıtyp, halyqtyń bul baspasóz kúsheıýine qandaı járdem berýi kerek ekenin aıtyp, jurtqa úgit, nasıhat taratpaq.

Endi qazaq baspasóziniń Qazaqstanda qandaı ekenine kelelik.

Patsha túspeı turǵan zamanda zakonnyń tarlyǵynan ám qazaqtyń áleýmet isterine qatynasqan oqyǵan adamdarynyń azdyǵynan qazaq tilinde oqý quraldary bylaı tursyn, baspasóz degen nárse (máselen gazet, jýrnal) óte shamaly boldy. Búkil Qazaqstanda bir ǵana gazet, bir ǵana jýrnal boldy.

Revolúsıa bolyp, patsha túsken soń Qazaqstannyń ár jerinde gazet, jýrnal shyǵa bastady. Bul gazet, jýrnaldar kúni búginge deıin túrli sebeptermen nashar shyǵyp keledi.

Onyń sebepteriniń eń úlkenderi mynalar:

1) Gazet, jýrnalǵa úkimet tarapynan beriletin jetkilikti qarajat joq.

2) Gazet, jýrnaldy qazaqtan alyp oqýshylar óte az.

3) Alyp oqýshylardyń óte azdyǵynyń sebebi: birinshiden — halyq oqý bilmeıdi, nadan; ekinshiden — elge jóndi poshta júrip turmaıdy. Úshinshi — qyrdaǵy, aýyldaǵy qazaqtyń qolynda gazetke tóleýge aqsha bolmaıdy.

4) Gazettiń jazýshylarǵa tólep otyratyn aqshasy-puly bolmaǵan soń, ol gazetke qalaly jerdegi jazýshylar kóńildegideı jazyp otyrmaıdy.

5) Qalada kóńildegideı úzbeı jazyp otyratyn jazýshylar bolmaǵan soń, ám qyrdan, aýyldan eldiń muń-muqtajyn jazyp otyratyn, eldegi túrli habarlardy jazyp otyratyn jazýshylary bolmaǵan soń, gazettiń ózinińde sáni ketedi, óziniń de mańyzy bolmaıdy, óziniń de baǵasy, qadiri bolmaıdy.

6) Jáne baspasóz jalpy qazaqqa ásirese qaladan alys, eli kóshpeli, tórt múshesin tórt jaqqa jaıyp salyp kólbep jatqan jeri shalǵaı qazaq arasyna baspasózdiń óte qajet ekenin, ám ol baspasózdi kúsheıtýge kerek ekenin bizdiń is basyndaǵy azamattarymyzdyń kóbi bilgisi kelmeıdi.

Áleýmet jumysyna, qazaq eńbekshilerine qyzmet qylýdy kóbi bilmeıdi, bilgen bilimderi mekeme keńselerinde «buıryqqa qol qoıýda» ǵana bolady. Mine, qazaq tilinde baspasózdiń nashar kele jatqanyna úlken sebepter osylar. Árıne, bulardan basqa da sebepter joq emes. Endi, osy aıtylǵan gazettiń nashar kelýine sebep bolyp kele jatqan isterdi jeńýge tyrysyp, osy kelesi mamyr aıynyń ishinde jarıalanyp ashylatyn «baspasózdi kúsheıtý jumasynda» qazaq eńbekshil tabynyń azamattary jumylyp osy iske kirisýleri kerek.

Bul rette aldyńǵy tilek mynaý:

1) Elden ám qalalardan aqsha jiberip, gazet alýshylardyń sany kóbeısin.

2) Elge, aýylǵa, qalalarǵa jiberilgen gazetter toqtap jatpaı, týra alýshy ıesine tıip otyratyn bolsyn.

3) Elden gazetke úzbeı habar, sóz jazyp otyratyn kisiler bolsyn.

4) Qaladaǵy is basynda júrgen eńbekshil tabynyń azamattary gazetke úzbeı sózder jazyp otyratyn bolsyn.

5) Qazaq gazetterin basyp turatyn baspahanalar túzelip, kúsheısin.

6) Gazetter aldymen qazaq eńbekshileriniń kóp jerine taralatyn bolsyn.

7) Munyń bóriniń ornyna kelip otyrýyn is basyndaǵy azamattar moıyndaryna alyp, solar baqylap otyrsyn. Mine, ázirge aldyńǵy biraz tilekterimiz osy.

Bylaıǵysy ýaqytynda taǵy da jazylar. Aýyldaǵy eńbekshi qazaq! Gazet oqymasań kúlli dúnıede ne bolyp jatqanyn bilmeısiń. Gazet oqymasań elge ár jumyspen shyqqan mılısıa, sot ám túrli komısıa, agentterdiń týra istep júrgenderin, teris istep júrgenderin bilmeısiń.

Aqpan, naýryz aılarynda Qazaqstannyń 3-shi aımaqtyq partıa jınalysynyń aldynda Semeı, Aqmola gýbernıalaryna Ǵabdolla Asylbekov joldas barǵanda, ol eki gýbernıanyń barlyq aýyldyq, bolystyq ıspolkomdarynyń bári «Eńbekshi qazaq» gazeti men «Qyzyl Qazaqstan» jýrnalyn almaq bolyp, Ǵabdolla joldastyń ózinen jýrnal men gazettiń árqaısynan bir myń alty júzden asa danasyna (1600) aqsha jibergen.

Budan barlyq gýbernıa úlgi alsyn!

Qazaq eńbekshisi! Gazet oqymasań meńireý, qulaqsyz, sańyraýsyń.

Ár úkimettiń, ár qaýymnyń, ár taptyń oıy, istemek isteriniń ańǵary, jobasy gazetterge túsip otyrady. Tutas taptyń isin sol taptyń árbir sanaly múshesi bilip otyrýy kerek.

Endi silkinip gazet oqý kerek. Qazaq kedeıi, qatardan qalma!

20.04.1923 jyl

---