InfoHub Logo

Qazaqstan Respýblıkasy: Ken baılyqtary. Qazaqstan ken baılyqtarynyń qory men ár alýandyǵy jaǵynan Jer sharyndaǵy baı aımaqtardyń biri. Mıneraldyq shıkizat qorlary Qazaqstannyń ulttyq ekonomıkasynyń turaqty damýy men qaýipsizdiginiń mańyzdy kepili. Qýatty mıneraldyq shıkizat bazasynyń qazirgi jaı-kúıi respýblıkany shet elderdiń ken qazbalaryna táýeldilikten tolyq aryltyp, Qazaqstannyń dúnıejúz. rynokqa mıneraldyq shıkizat qorlary men onyń óńdelgen ónimderin shyǵarýyna múmkindik berdi. Mıneraldyq shıkizat resýrstary elimizdiń damý strategıasyn anyqtaıtyn negizgi faktorlardyń biri. Mańyzdylyǵy jaǵynan olar úsh topqa bólinedi. Birinshi topqa negizgi qarjy túsimin qamtamasyz etetin jáne ekon.-saıası máni bar strategıalyq ken baılyqtary jatady: munaı, gaz, kómir, ýran, hromıt ken oryndary. Ekinshi topty qarjy túsimin qamtamasyz etetin ári Qazaqstannyń ındýstrıalyq bet-beınesiniń negizi bolyp tabylatyn mańyzdy ken baılyqtary quraıdy: temir, marganes, mys, qorǵasyn, myrysh, alúmını jáne altyn ken oryndary. Úshinshi topqa ishki jáne syrtqy rynoktarda joǵary suranymǵa ıe qalaıy, kúmis, fosfor, barıt ken oryndary kiredi. Ken baılyqtardyń barlanǵan qory negizinde ondaǵan munaı-gaz jáne kentas óndiretin kásiporyndar jumys isteıdi, olar 70-ten asa ár túrli mıneraldyq shıkizat túrlerin óndiredi jáne óńdeıdi.

Munaı men gaz. Qazaqstanda 200-deı munaı jáne gaz ken oryndary anyqtalyp barlanǵan, onyń ishinde 102 munaı, 29 munaı-kondensat, 30 munaı-gaz-kondensat, 6 munaı-gaz, 11 gaz-kondensat, 19 gaz ken oryndary bar. Barlanǵan munaıdyń alynatyn qory 2,2 mlrd. t, gaz – 2,5 trln./m3, kondensat – 0,7 mlrd. m3. Qazaqstanda munaıdyń boljamdyq qorlary 20 – 25 mlrd. t dep baǵalanady. Munaı men gazdyń barlanǵan qorynyń negizgi bóligi Kaspıı mańy munaıly-gazdy aımaǵynda shoǵyrlanǵan. Munda 122 ken oryny ashylǵan, olarda respýblıkadaǵy kómirsýtek qorynyń 80%-y (1,3 mlrd. t munaı, 700 mln. t shamasynda kondensat, 1,7 mlrd. m3 bos jáne 577 mlrd. m3 suıytylǵan gaz) shoǵyrlanǵan. Bul jerde munaı men gazdyń Qashaǵan, Teńiz jáne Qarashyǵanaq sıaqty aıryqsha iri ken oryndary bar, olardyń jıyntyq úlesi munaı men gaz óndirisiniń jalpy balansynda 30%-dan asady. Ońt. Mańǵystaý men Solt. Ústirt – Bozashy aımaǵyndaǵy eń iri ken oryndar – Ózen, Jetibaı, Qarajanbas, Solt. Bozashy. Mundaǵy munaıdyń barlanǵan qory 700 mln. t, kondensat – 1,4 mln. t jáne gaz – 141,0 mlrd. m3 kuraıdy. Jalpy resp. balansta bul aımaqtaǵy kómirsýtek óndirisiniń úlesi 50% shamasyna teń. Munaıdyń ónerkásiptik mol qory Ońt. Torǵaı munaıly-gazdy alabynda anyqtalǵan (Qumkól, Maıbulaq, Ashysaı, Arysqum, t.b. ken oryndary). Bul jerde jıyntyq boljamdyq qory 400 mln. t shamasyndaǵy 11 ken oryny barlanǵan. Olardyń eń irisi – Qumkól ken oryny (1990 jyldan munaı óndirile bastady). Bul aımaqtyń munaı óndirisindegi úlesi 10% shamasynda.

Kómir. Qazaqstanda tas jáne qońyr kómirdiń mol qorlary bar. Respýblıkada 200-ge jýyq kómir ken oryny barlanǵan. Qazaqstan kómiriniń jalpy geol. qory 164,4 mlrd. t shamasynda baǵalanady, onyń ishinde: tas kómir 17,6 mlrd. t, qońyr kómir 92,8 mlrd. t. Barlanǵan qorlar 60 mlrd. t shamasynda, balanstan tys qorlar 19,3 mlrd. t. Olardyń 63%-y tas kómir (onyń koksteletini 17%), 37% – qońyr kómir. Respýblıkadaǵy eń iri kómirli alaptar Ort. Qazaqstanda ornalasqan (Qaraǵandy, Ekibastuz, Maıkóben). İri ken oryndary – Shubarkól (qory 2,2 mlrd. t), Borly (0,5 mlrd. t), Samara (1,3 mlrd. t), sondaı-aq, Teńiz-Qorjynkól kómir alaby (shamamen 2,7 mlrd. t). Torǵaı energet. qońyr kómir alabynyń qory 52 mlrd. t, onyń barlanǵany 7 mlrd. t. Ońt. Qazaqstanda İle jáne Tóm. İle qońyr kómir alaptary ornalasqan. İle alabynyń geol. qorlary 14,8 mlrd. t-ǵa baǵalanady, barlanǵan qory 0,9 mlrd. t. Tóm. İle alabynyń geol. qory 9,9 mlrd. t, onyń 3 mlrd. t-sy barlanǵan. Shyǵ. Qazaqstanda Qarajyra (Iýbıleınoe) (qory 1,5 mlrd. t), Kendirlik (1,6 mlrd. t, barlanǵany 250 mln. t) ken oryndary belgili. Kendirlikte kómirden basqa janǵysh taqtatastar bar. Onyń jalpy qory 4 mlrd. t, barlanǵany 20,3 mln. t. Qazaqstannyń batysyndaǵy eń irisi – Mamyt qońyr kómir ken orny. Jalpy geol. qory – 1,5 mlrd. t, onyń 0,6 mlrd. t-sy barlanǵan.

Qazaqstan Respýblıkasynyń búkil derlikteı aýmaǵyn qara metal kenderiniń alyp kentastyq aımaǵy retinde qarastyrýǵa bolady. Munda onyń búkil álemge belgili barlyq genetık. jáne óndiristik, onyń ishinde biregeı túrleri kezdesedi. Qazaqstanda kara metal kentastarynyń 1000-nan asa ken oryndary men ken bilinimderi anyqtalǵan. Temir, hrom, marganes pen tıtan kentastarynyń ken oryndary ıgerilýde. Balansqa alynǵany 17 ken orny, balanstan tys 11 ken orny bar. Temir kentasynyń jıyntyq qory 17 mlrd. t. Onyń 93% mólsheri bes iri ken orynda: Qashar, Sarybaı, Sokolov, Áıet, Lısakovta shoǵyrlanǵan. Bul ken oryndarynyń barlyǵy Solt. Qazaqstanda (Torǵaı oıysynyń solt.-batys bóliginde) ornalasqan. Ort. Qazaqstanda paıdalanylyp kele jatqan Bat. Qarajal, Úshqatyn men Kentóbe ken oryndarynyń barlanǵan qory 300 mln. t-dan asady. Ońt. Qazaqstanda Iirsý (qory 327,7 mln. t) men Abaıyl (28,3 mln. t) ken oryndary barlanǵan. Bat. Qazaqstanda (Solt.-SHyǵys Aral mańy) eń irisi – balanstan tys oolıtti qoshqyl temirtas kentasty Kókbulaq ken orny (1,9 mlrd. t), sonymen qatar tıtan-magnetıtti kentastarynyń boljamdyq qory 1 mlrd. t bolatyn Velıkov iri ken orny bar. Qazaqstan hromıt kentasynyń qory boıynsha álemde ekinshi orynda. Balansqa alynǵany 21 ken orny (shamamen 230 mln. t). Qorlardyń barlyǵy Kempirsaı kendi aýd-nda (Muǵaljar taýynda) shoǵyrlanǵan. Asa iri hromıt ken oryndarynyń qataryna Almas-Jemchýjına ken orny jatady (qory 100 mln. t-dan asady).

Bul alapta kobált-nıkel keniniń de baı qory bar. Qazaqstanda marganes kentastarynyń balanstyq qory 400 mln. t-dan asady. Boljamdyq qorlary 850 – 900 mln. t dep baǵalanady. Qorlar negizinen (99%) Ort. Qazaqstannyń Atasý kendi aýd-nda shoǵyrlanǵan (Bat. Qarajal, Úshqatyn, Úlken Qtaı, Qamys ken oryndary). Qarataý, Baıqońyr, Kindiktas, Jetisý Alataýyndaǵy kómir-kremnııli taqtatas qabattarynda ornalasqan vanadı kenderi men Bat. jáne Solt. Qazaqstandaǵy, jerdiń betki qabattarynda jatqan tıtan kenderiniń de mańyzy asa zor.

Tústi metaldar. Qazaqstanda tústi metaldar shıkizatynyń iri bazasy qalyptasqan. Olardyń ishinde jetekshi oryndy myrysh, qorǵasyn jáne mys kenderi alady. Bul metaldardyń respýblıkadaǵy qory boıynsha tıisinshe álemde birinshi, ekinshi jáne úshinshi oryn alady. Olar Qazaqstan tústi metalýrgıasy bazalyq kásiporyndarynyń (Jezqazǵan, Balqash, Ertis mys, Shymkent, Rıdder, Óskemen qorǵasyn men myrysh, Pavlodar alúmını qorytý z-ttary) shıkizat kózi bolyp tabylady. Qazaqstan álemdegi iri mys óndirýshi elderdiń biri. Respýblıka aýmaǵynda mys kentasynyń porfırli, mysty qumtas, kolchedandy, skarndyq mysty-seolıtti, mysty-nıkeldi, t.b. ken oryndarynyń kóptegen túrleri belgili. Mys kentasynyń iri ken oryndaryna Jezqazǵan, Qońyrat, Aqtoǵaı, Aıdarly, Jaman-Aıbat, Bozshakól, Kóksaı, Qasqyrmys, Nurqazǵan (Samara), t.b. jatady. Jekelegen ken oryndarynyń (Jezqazǵan mys keni, Jamanaıbat mys keni) mys qory 10 mln. t-dan asady.

Qorǵasyn men myryshtyń 100-den asa ken oryndary anyqtalyp, 58-i balansqa alynǵan. Olardyń negizgi qory Shyǵ. Qazaqstanda (Kendi Altaı) jáne Ort. Qazaqstanda shoǵyrlanǵan, sondaı-aq, Ońt. Qazaqstanda da (Qarataý) kezdesedi. Qazir qorǵasyn men myryshtyń 30-ǵa jýyq ken oryndary ıgerilýde. Alúmını shıkizaty retinde eń kóp taralǵany – boksıt. Qazaqstanda boksıttiń qory kóp. Anyqtalǵan 200 ken orny men ken bilinimderiniń (esepke alynǵany) 50-den astamy platformalyq tıpti. Olardyń ishindegi irileri: Krasnooktábr, Belınskoe, Taýynsor, Shyǵ. Áıet, Kóktal, Naýryzym, Joǵ. Áıet, Arqalyq ken oryndary. Bulardyń barlyǵy Torǵaı oıysynda ornalasyp, Bat. Torǵaı, Shyǵ. Torǵaı (Amangeldi) jáne Ort. Torǵaı boksıtti aýdandaryn quraıdy.

Qazaqstan sırek metaldarǵa baı ólke. Molıbden qory jóninen respýblıka álemde tórtinshi, Azıa elderi arasynda birinshi oryn alady. Molıbden kentastarynyń qory 34 ken orny boıynsha esepke alynǵan, olardyń 26-sy balanstyq. İrileri: Kóktińkóli, Ońtústik, Shalqıa, Jánet, Batystaý, Joǵ. Qaıraqty, Qaraoba, Aqshataý. Molıbden ken oryndary negizinen shtokverktik (porfırlik) tıpti. Qazaqstan KSRO-daǵy joǵary sapaly tantal konsentraty men nıobııdiń negizgi óndirýshisi boldy. Tantal boıynsha ónerkásiptik shıkizat bazasy tórt ken orynda shoǵyrlandy: Báken, Belogor, Iýbıleınoe jáne Joǵ. Baımyrza. Ken oryndarynyń barlyǵy Qalba jotasynda ornalasqan. Solt. Qazaqstanda iri Syrymbet pen Donesk qalaıy ken oryndarynyń ashylýy qalaıy shıkizat bazasyn aıtarlyqtaı ulǵaıtty. Oǵan deıin ilespe qalaıynyń 5 ken orny balansqa alynǵan bolatyn, negizgileri keshendi sırek metal kentasty Qalaıytapqan (jalpy qordyń 70%-ǵa jýyǵy), Qaraoba, Báken, Iýbıleınoe jáne Ahmetkın ken oryndary.

Vólfram qory jóninen Qazaqstan álemde birinshi oryn alady. Vólfram qorynyń 53%-dan astamy 16 ken ornynda shoǵyrlanǵan, onyń 12-si balanstyq. Vólfram keniniń basym tıpteri – kvars-jelili-greızendi jáne shtokverkti, olarǵa Qaraoba, Aqshataý, Joǵ. Qaıraqty, Buǵyty, t.b. ken oryndary jatady. Vólframǵa baı kentastar skarndyq-greızendik ken oryndarynda (Solt. Qatpar, Baıan) nemese olardyń mújilgen qatparlarynda (Kóktińkóli) kezdesedi. Vólframnyń 16 ken orny esepke alynǵan. Onyń 85%-na jýyǵy shtokverk kenderi (Shyǵ. Qaıraqty, Buǵyty, Kóktińkóli, Qaraoba, t.b.), ondaǵy vólfram trıoksıdiniń mólsh. 0,12 – 0,19%. Negizgi qorlar 6 iri jáne asa iri: Joǵ. Qaıraqty, Buǵyty, Qaraoba (shtokverk), Solt. Qatpar, Kóktińkóli, Baıan, Aqsoran ken oryndarynda shoǵyrlanǵan.

Asyl metaldar. Qazaqstan altyn keni bar ejelgi ólkelerdiń biri sanalady. Ol altynnyń naqtylanǵan qory boıynsha álem elderiniń birinshi ondyǵyna, al óndirisi boıynsha – úshinshi ondyǵyna kiredi. Onyń balanstyq qory 196 ken ornynda (126-sy túpki jynystarda, 47 keshendi, 23 kenqaırańdyq) eseptelgen. Altyn óndiriletin iri ken oryndary: Solt. jáne Ort. Qazaqstanda – Jolymbet altyn keni, Bestóbe altyn keni, Aqsý altyn keni, Aqbeıit altyn keni; Bat. Qazaqstanda – Iýbıleınoe; Shyǵ. Qazaqstanda – Baqyrshyq altyn keni, Sýzdal, t.b.; Ońt. Qazaqstanda – Aqbaqaı altyn keni. Ónerkásiptik ıgerilýge Kókshetaý aýd-ndaǵy asa iri Vasılkov ken orny daıarlanǵan. Qazaqstanda negizgi altyn kózderiniń biri Kendi Altaıdaǵy kolchedan-polımetall ken oryndary: Rıdder-Sokol, Tıshın, Maleev, Grehov. Altyn, sondaı-aq, mysty-porfırli Bozshakól, Samara, Aqtoǵaı mys keni, Aıdarly, mys-kolchedandy Aralshyń, Lımandy, kolchedan-polımetaldy Abyz, Maıqaıyń, Mıózek, Qusmuryn, Aqbastaý, skarndyq mys kentasty Saıaq tobynyń ken oryndarynda bar. Ondaǵan túpki jáne kenqaırańdyq altyn ken oryndary konservasıalanǵan (Baqyrshyq, Jitiqara, Jarqulaq, Aqjal, Balajal, Olımpıalyq, Keńgir, Mıaly, Qulynjon, t.b.) nemese jete barlanbaǵan (Vasılev, Orlov, Progres, Sývenır, Altynsaı, Baqtaı, Dalabaı, Gagarın, Shoqpar, Kepken, Vostok V, Komarov İ, Qanshyńǵys, t.b.).

Qazaqstanda kúmis erteden óndiriledi. Ony óndirý kólemi boıynsha respýblıka Azıa elderi ishinde birinshi oryn alady. Ony polımetal kentasyn keshendi óńdeý kezinde bólip alady.

Qazaqstan aýmaǵynda 100-den astam ýran ken orny barlanǵan. Aýmaqtyq belgisi boıynsha jáne geotektonık. kózqaras turǵysynan ken oryndary ýran keni bar on ólke men aýdandarǵa bólinedi. Olar: Solt. Qazaqstan (50-ge jýyq ken orny bar), Shý – İle – Kindiktas – Balqash jaǵalaýy (8) jáne Shý – Betpaqdala (6) ólkeleri, Shý – Sarysý jáne Syrdarıa ólkelerin biriktiretin Qarataý megaólkesi (20), Jońǵar – Ketpen (6) jáne Kaspıı jaǵalaýy (4) ólkeleri, Ulytaý (3), Shyńǵys-Tarbaǵataı (1) jáne Muǵaljar – Aral jaǵalaýy (2) aýdandary.

Beımetall ken baılyqtarynyń barlanǵan jáne álýettik qory mol. Respýblıka aýmaǵynda beıkentasty shıkizattyń 2000-nan asa barlanǵan ken oryndary bar, onyń 1200-i qurylys materıaldarynyń ken oryndary. Respýblıkada shıpaly balshyqtyń 30-dan astam ken orny tirkelgen. Olardyń kópshiligi Qazaqstannyń batysy men solt-nde ornalasqan.

Qazaqstanda mıneraldy jáne termaldyq jer asty sýlarynyń iri qorlary bar. Mıneraldy sýlardyń paıdalanylatyn qory 48 ken orny boıynsha táýiligine 31,0 myń m3 mólsherinde esepke alynǵan. Barlanǵan ken oryndarynyń eń kóbi (18) Ońt. Qazaqstanda, Bat. Qazaqstanda – 9, Solt. Qazaqstanda – 7, Ort. Qazaqstanda – 10 jáne Shyǵ. Qazaqstanda – 4. Barlanǵan mıneraldyq jer asty sýy ken oryndary negizinde sanatorııler, kýrorttar, profılaktorııler, emhanalar jumys isteıdi, al kóptegen arasan bulaqtar men óz betinshe atqylaıtyn uńǵymalardyń sýyn jergilikti turǵyndar paıdalanady. Qazaqstannyń taýly-qatparly alqaptary men platformalyq aýmaqtaryndaǵy artezıan alaptarynyń qoınaýlarynda gıdrotermaldyq sýdyń mol qory bar. Olar sý boıynsha 10,275 myń km3, al jylý boıynsha 680 mlrd. Gkal shamasynda, bul 97,115 mlrd. t shartty otynǵa tepe-teń.

Á. Baıbatsha

Derekkózi: "Qazaqstan" ulttyq ensıklopedıasy, Almaty, "Qazaq ensıklopedıasy", 1998 j. 5-tom

---