InfoHub Logo

Qazaqstan Respýblıkasy «bilim jáne ǵylym» mınıstrligi
«Turan» ýnıversıteti.
«Aýdarma isi jáne jýrnalısıka» kafedrasy
Oryndaǵan: jýrnalısıka mamandyǵynyń 1 kýrs stýdenti Qydyrbekova Dýrıa
Jetekshi: Álmish Jadyra

Maqalada BAQ uǵymyna, BAQ-tyń atqaratyn san-túrli qyzmetine qysqasha túsinikteme berile otyryp, táýelsizdik jyldarynan bastap oryn alǵan ózgerister jaıly aıtylady. BAQ-ta oryn alǵan ózgeristerdiń mańyzy dáıekteledi. BAQ júıesiniń kezeńderine, sonymen qatar, QR-nyń BAQ týraly zań júıesindegi ózgeristerge sholý jasalady.

V state daetsá kratkoe obánenıe ponátıa SMI, fýnksıe SMI. Rasskazyvaetsá ob ızmenenıah, proızoshedshıh za gody nezavısımostı. Rassmatrıvaıýtsá etapy sıstemy SMI, a takje ızmenenıa v zakone o SMI RK.

The article gives a brief overview of the concept of the media, the functions of the media, talks about the changes that have occurred over the years of independence, discusses the stages of the media system, as well as changes to the law on the media

Tirek sózder: BAQ, BAq júıesi, transfarmasıa, aqparat, aqparat naryǵy, aqparat jáne komýnıkasıa

Klúchevye slova: SMI, sıstema SMI, transfarmasıa, ınformasıa ı komýnıkasıa.

Key words: Mass media, media system, media function, transformation, information and communication

XXI ǵasyr qarýly maıdannyń emes, aqparat maıdany ekenin eskersek, jaóandyq soǵys baspasóz alańynda ne baspasóz alańy arqyly oryn alýda. Demek, jaóandyq soǵysta utylmas úshin elimizdiń BAQ júıesiniń júıeli jumys isteýi maqyzdy. Aqparat taratýda qarqyndy sapalyq ózgeristerdiń (transfarmasıa ) oryn alýy elisizdiń atalǵan salasyn zaman talabyna saı qurýynyń durys ekenin kórsetedi. Elektrondy aqparat quraldarynyń paıda bolýy dástúrli BAQ-ty kóptegen oń ózgeristerge ákeldi, túbir-túbirimen túrlendirdi. Qysqasha aıtqanda, zaman talabyna saı etti. Bir kezderi saıası qaqtyǵys, áleýmettik kıkiljiń jaıly bılikke dabyl qaǵýshy teledıdar  men baspasóz quraldary bolsa, búginde aqparat taratý men aqparat taratý men jetkizýde monopolı kóp. Osynyń ózi BAQ júıesiniń transfarmasıalanǵanynyń aıǵaǵy.

Qazaqstan Respýblıkasy «Buqaralyq aqparat quraldary»týraly 1999 jylǵy 23nshi shildesindegi №451zańynda mynandaı túsinikteme berilgen: Buqaralyq aqparat quraldary(BAQ)-tulǵalardyń shekteýsiz toptaryna arnalǵan baspa, dybys-beıne jáne ózge de habarlary men materıaldary. Qysqasha túsindirer bolsaq, BAQ-teledıdar, radıo, baspasóz basylym. Búginde bul qatardy ınternette tolyqtyrýda. Iaǵnı, jańa medıa men jańa aqparttyq tehnologıalardyń aqparat taratýy men jınaqtaýy.

BAQ-tyń atqaratyn qyzmeti mańyzdy ári san-qıly. BAQ-tyń aqparat taratý qyzmetinsiz kez-kelgen qoǵamdy tolyqqandy elestetý múmkin emes. BAQ arqyly búgingi qoǵam bilimniń basym kópshiligin alady. Osy arqyly qoǵam BAQ-tyń bilimdilik qyzmetimen tanys. BAQ arqyly qoǵam zań men erejelerdi boıyna sińiredi. Saıası naýqan kez-kelgen saıası proseste «tórtinshi bılik» arqyly qoǵam saıası prosestiń qatysýshysyna aınalady, saıası saýattanady. Eki tarap múddelerin toǵystyrý kezinde de biz BAQ-tyń áleýmettendirý qyzmetiniń mańyzyn uǵamyz. BAQ-tyń búgingi tańda k ıno salasy ispetti ıdeologıaly quraly ekeni ótirik emes. Atalmysh salanyń uıymdastyrýshylyq qyzmeti qoǵamdy oń jumysqa jumylyrady, kúshin biriktiredi nemes sanaly bir áreketke shayrady. Buǵan dálel san-túrli qaıyrymdylyq sharalar men senbilikter týraly BAQ-tyń qalam tartýy arqyly jınalǵan kópshilik dálil.

Bılikke BAQ-tyń tórtinshi bılik dep saralanǵanymen, onyń saıası proseste oıyp alar orny bar ekeni haq. Joǵaryda atap ótkenimde elektrondy aqparat quraldarynyń paıda bolýymen bul áleýmenttik ınstıtýttyń jumysy  túbir-túbirimen ózgerýde.

Qazaqstan Respýblıkasynda BAQ-tyń damýy men ózgerýi qalaı oryn alǵanyna toqtalaıyq.

Qazaqstan-táýelsizdik dáýiriniń alǵashqy jyldarynan bastap baspasóz salasyndaǵy halyqaralyq bedeldi qujattardyń aıasynda BAQ-tyń erkindigin qamtamasyz etip kele jatqan memleket. Osy oraıda BAQ-ty qurýda bolǵan qıyndyqtarǵa toqtalar bolsaq, qoǵamdar almasyp, naryqtyq ekonomıkalyq qatynastar ornyǵa bastalǵan ýaqyttan beri saralasaq, BAQ damý satylaryn úsh kezeńge bólýge bolady.

Birinshi kezeń. Jalǵyz ıdeologıanyń pármeninde bolyp kelgen birtutas aqparat júıesiniń ydyray jáne qarjylyq, ıdealyq toqyraýǵa ushyraýy.

Ekinshi kezeń. Aqparat áleminiń memlekettik jáne jekemenshik bolyp ózgerip, qaıta qurylýy.

Úshinshi kezeń. Elimizdegi áleýmettik-ekonomıkalyq, mádenı reformalardyń tereńdeýine sáıkes álemdik aqparattyń respýblıkanyń efırlik keńistigine enýi jáne QR-nyń ǵalamdyq aqparat aıdyna talasýymen sıpattalady.

Birinshi kezeńnen úshinshi kezeńge deıin, QR aqparat naryǵy kópsalalanyp ıaǵnı, aqparat taratý keńistigin keńeıtip ǵalamdyq aqparat aıdynyna deıin transfarmasıalanýymen sıpattalady.

Respýblıka alǵash 1991jyldan beri qaraı aqparat quraldary týraly zańnamany udaıy jetildirýmen boldy. 1991jyly 28-tamyzda «Baspasóz jáne basqa buqaralyq aqparat quraldary týraly» zań qabyldady. Bul zań elimizde memlekettik emes BAQ-tń paıda bolýyna qolaıly jaǵdaı týǵyzdy. Iaǵnı, jeke aqparattyq uıymdar paıda boa basady. Bul óz kezeginde aqparat áleminde básekelesták ornaýyna ákeldi. Baspasóz ben efırlerge jańa mazmun berdi. İri medıa birlestikter ómirge kele bastady. Halyqtyń aqparat alý jáne salystyrý múmkindigi keńeıdi. 2002jylǵy málimet boıynsha elimizde on tórt aqparat agenttigi bar. Sonyń ishinde tek eki aqparat agenttigi memlekettik tapsyrysty oryndaýshylar. Al, on ekisi jeke menshik aqparat agenttikteri. Tipti, «ınter-faks KAZAKHSTAN», «Kazakhstan today» sıaqty eń bedeldi aqparat agenttikteri de.

1997 jyly 3-shi jeltoqsanda «QR birtutas keńistigin qalyptastyrý týraly» jarlyqqa qol qoıdy. 2001jyly bul jarlyqqa birshama ózgerister eńgizdi. Bul zań jobasy BAQ-ty demokratıalandyrý, álemdi talaptarǵa saı jetildirý úshin qabyldandy jáne osy sebepp1en zań jobasyna oń ózgerister eńgizildi. Medıa jáne jekmenshik medıany úkmet qatań qadaǵalaıtyn Qytaı Halyq Respýblıkasy (QHR)  jýrnalsıti qamaý jóninde altynshy orny ıelengen, Mysyrdyń aqparat naryńy men salystyrǵanda QR-nyń BAQ júıesi demokratıaly deýge bolady. Degenmende, AQSHsıaqty erkin baspasóz bostandyǵy deńgeıine jetpegenimiz málim. Sózim dilelsiz bolmasyn 2002 jyly QR sóz bostandyǵy shektelgen elderdiń qatarynda 180-shi orynnan 197 orynǵa biraq túsken. 2017 jyly FREEDOM HOUSE halyqaralyq quqyq qorǵaý uıymynyń zertteýi boıynsha 157 orynda. Sonymen qatar, bul zań jobalary myna máselelerdi sheshýdi maqsat etti.

1. Otandyq jáne memlekettik BAQ-tyń básekege qabilettiligin damytý.
2. Aqparattyq-telekomýnıkasıalyq ınfraqurylymyn damytý. Sandyq televızıany eńgizý.
3. Aqparat salasy máselelerin jetilirý.

QR-nyń 2006jyldyń 18 tamyzyndaǵy 2006-2009 jyldarǵa arnalǵan zańnyń BAQ baqylaýdy qataıtý týraly 4-5 baptaryna túzetýler eńgizdi. Túzetýler boıynsha BAQ qyzmetin josparly, jospardan tys jáne reıdtik (reıtıń) tekserister júrgizý múmkindigin eńgizdi.

Prezıdent 1998 jyldyń 3shi shildesinde «BAQ-ty óndiristik jáne taratý kezindegi qosymsha qun salyǵynan bosatý týraly»jarlyǵyna qol qoıdy. Bul salyq óz kezeginde BAQ-tyń qarjylyq máseleleri úshin ońtaıly sheshim boldy.

05, 05, 2006jyly Elbasy N. Á. Nazarbaevtyń kóńil bólip, arnaıy memlekettik-ýákiletti organ-Aqparat jáne komýnıkasıalar mınıstrligin qurý týraly sheshim qabyldaýy jańa reformalarǵa jol ashatyn mańyzdy qadam dep esepteımiz. Elbasynyń jańa vedomstvanyń aldyna qoıyp otyrǵan mindetteri iri júıelik ózgeristerge jol ashty. Elbasy bul vedomstvanyń aldyna naqty maqsattar qoıdy. Atap aıtqanda, elbasy: «meılinshe ótkir máselelerdi jedel anyqtaý jáne áreket etý maqsatymen kez kelgen  menshik formasynyń, sonyń ishinde ınternet resýrstar men áleýmettik jelilerdiń aqparattyq keńistigin monıtorıńteý ;barynsha ózekti taqyryptar men máseleler boıynsha qoǵamdyq pikirdi zertteý;halyqtyń aqparattyq saýaldary men tilek-qalaýyn taldaý jáne boljaý;memlekettik aqparat  saıasatyn ázirleý;barlyq memlekettik organnyń aqparattyq qyzmeti men belsendiligin úılestirý jáne baqylaý; memlekettik aqparattyq tapsyrystardy josparlaý jáne  memleket bólgen qarajat tıimdiligin taldaý;otandyq BAQ-ty ekonomıkanyń qazirgi zamanǵy segmenti retinde komýnıkasıalardyń barynsha pármendi modelin qurý; halyqtyń, sonyń ishinde, úkimettik emes uıymdarmen ózara is-qımyl arnalaryn qamtamasyz etedi.

Alǵashqy kezeńderdiń qıyndyqqa toly bolǵany belgili. Sol kúrdeli tusta respýblıka prezıdenti aqparattyq demeý kerek ekenin oılap, baspasózdiń bedelin jáne el men memlekettiń aldynda jaýapkershiligi joǵary ekenin sezine  bildi. Maqaladan osy ýaqytqa deıin BAQ júıesin qazirgi zaman talabyna saı konseptýaldyq platformasyn qalyptastyrý úshin birshama jumys atqarylǵanyn kórsete aldym de oılaımyn. Alaıda, búgingi BAQ salasynyń ǵylymı tujyrymdalǵan konsepsıasy joq. Tipti, «Qazaqstan-2020» t. b  normatıvtik qujattardy BAQ salasy ishinara qamtylǵan. Zaman talabyna saı ózgerister eldegi etnografıalyq ahýal da oń áserin tıgizýde. Sebebi: búgingi urpaq postsovettik qalypta emes, jańa kezeńniń urpaǵy ári jelilik qarym-qatynas ústemdik etken shaqta ómir súrip jatqanyn eskersek, onda BAQ-tyń dástúrli júıesinen bólek, jańa konsepsıasy qoǵamǵa daıyn.

Paıdalanylǵan ádebıet:
1. URL: http: //adilet. zan. kz/31. 03. 20/bukaralyk-aqparat-kuraldary-turaly
2. Z. M. Nazarbekova A. Baıtursynov atyndaǵy Qostanaı memlekettik ýnıversıteti fılosofıa kafedrasynyń aǵa-oqytýshysy
3. URL: http: //stud. kz/02. 07. 09/ ulttylk-bak-juiesi
4. URL: http: //tilalemia. kz/05. 06. 2017/qazaqstandagy-baqtyn-roli
5. URL: http: //kk. m. wiktorina. org /aqparattyq-agenttik
6. Jeıson Beınbrıj «medıa jáne jýrnalısıka»-Astana/ulttyq aýdarma qory qq, 2019. 527bet
7. URL: http: //lenta. inform. kz/15. 11. 2008/qazaqstan-soz-bostandygy-reitinginde-nege -160- orynda
8. URL: http: //abai. kz/26. 05. 2016/ulttyk-bak-juiesin-modernizacialau
9. URL: http: //www. akorda. kz

---