InfoHub Logo

Pýblısısıkalyq stıldiń shyǵarmalary bir tilde sóıleıtin adamdardyń jas erekshelikterine , bilim dárejesine, nanym-senimderine qaramastan, sol qoǵam nemese aýmaq músheleriniń bárine ortaq bolyp keledi. «Pýblısısıka» sóziniń shetel tilderinen orys tiline aýysyp , «kópshilik» degen maǵynaǵa uqsas ekenin eskersek,bul stıldiń atalýy da  aqylǵa qonymdy keledi, sebebi bul stılde jazylyp ıa bolmasa aıtylatyn eńbekter, shynynda, kópshilik qaýymǵa arnalady.Pýblısısıkalyq eńbekterdiń patrıottyq yqpaly basym bolyp otyrady.Qoǵamdyq-saıası ádebıettiń ,buqaralyq aqparat quraldarynyń , kópshilikke arnalǵan májilisterdegi, jınalystardaǵy baıandamalar men jarys sózderdiń stıli pýblısısıkalyq stıl dep atalady.Ǵalym M.Serǵalıev buqaralyq aqparat quraldaryn 3-ke bólip qarastyrady:vızýaldyq(merzimdi baspasóz), aýdıoaldyq(radıo) jáne aýdıovızýaldyq(televızıa,derekti kıno) ári olardyń ózderine tán belgilerin anyqtaǵan:

-Aqparattyq(ár túrli faktiler men habarlardy jetkizý);

-Túsinikteme-baǵa berýshilik (derekter kóbinese túsiniktememen,taldaýmen nemese baǵa berýshilikpen jetkizilip otyrady);

-Tanymdyu-aǵartýshylyq(mádenı,tarıhı jáne ǵylymı materıaldardy jarıalap otyryp,BAQ  tyńdarmandardyń,oqyrmandardyń, kórermenderdiń bilim qoryn tolyqtyryp otyrady);

-Yqpal etý qyzmeti (BAQ úshinshi ókimet dep ataý oryn alyp júr).

Sóıtip vızýaldy habarlardy kórermender qabyldasa, aýdıaldyq habarlardy tyńdarmandar qabyldaıdy,al aýdıovızýaldyq habardyń adresatta kórermen,tyńdarman keı retterde buǵan qosa oqyrman bolyp keledi. BAQ-nyń osyndaı erekshelikterine baılanysty habarlardyń tildik erekshelikteride ir túrli bolady.Pýblısısıkalyq stıldiń negizi gazet tili dep eseptelinedi.Aqparat quraldarynyń ishinde bárinen buryn paıda bolǵany nazet,ıaǵnı radıo men televıdenıa ómirge kelmeı turǵan kezde-aq kópshilik qaýym gazetti molynan paıdalandy. Srndyqtan,bir jaǵynan , gazette materıaldardy berý,ekinshiden, sol materıaldardy oqyrmandarǵa laıyqtaý, redaksıalap degen sıaqty talaı óńdeýden ótkizý tájirbıesi bolatyny belgili.

Gazet tiliniń maǵynayn myna jaǵdaılardan baıqaýǵa bolady:

-jańalyqtardy,tyń aqparattardy halyqqa tez jetkizýdi basty nysany etedi;

-bolyp jatqan oqıǵalarǵa túinikteme beredi ;

Álde bir pikirdiń shyndyǵyna oqyrmannyń kózin jetkize dáleldeıdi jáne oqyrmannyń oǵan degen sezimin oıatyp,qalyptastyrady;

-oqyrmandy sol oqıǵaǵa baılanyty qımyl-áreketke shaqyrady ,kópshiliktiń kóz qarasyn qalyptastyrady

Gazet-pýblısıstıkalyq stıl ár-túrli janrlarmen beriledi.Gazettik-pýblısıstıkalyq stıldiń janrlaryn eki topqa bólýge bolady.Olar :taza gazettik janr-aqparattyq janr jáne áser etý fýnksıasyn atqaratyn analıtıqalyq janrlar. Bapasózde paıdalanylatyn janrlar kóp .T.Qojakeev olardy negizinen úsh topqa bóledi:Birinshi top-habarlama (ınformasıalyq) janrlar.Buǵan jatatyndar-zametka,esep(ochet),suhbat jáne reportaj. Ekinshi top taldamaly janrlar. Bul top korespondensıa, maqala,baspasózge sholý,resenzıadan  turady.Úshinshi top – kórkem pýblısısıkalyq janrlar.Munyń quramyna feleton,pamflet,ocherk,kórkem pýblısısıka enedi.

Gazettiń maqsaty qalyń oqyrmanǵa ǵylymı aqparat berý emes,kópshilikke qajetti jalpy aqparatty negizdi jetkizý úshin salalyq termındi paıdalanady.Zertteýshi M.N.Volodına: «salalyq uǵymdardyń tildik kórinisi sanalatyn termınder arnaýly bilimderdiń  reprezentasıalaýdyń aıryqsha tásili bolyp tabylady. Qandaı da bir arnaýly uǵymdardy bilidretin termın mańyzdy aqparattń bir bóligin saqtap, jetkizýshi retinde túsindiriledi.Ol aqparat bóligi belgili bir termınsferada asa qundy bolyp sanalady» -dep anyqtama beredi

Sondyqtan da , shaǵyn janrlardy avtor ózi kóterip otvrǵan problemanyń mán-mazmunyn ashyp, naqtylaı túsý úshin termın sózderdiń asa bir tıimdi degen mánin ǵana paıdalanady.

Shaǵyn janr tilinde jazylǵan shyǵarmalardy qoǵamdyq salada jańadan paıda bolǵan qozǵalystar qatary kóbeıip keledi. Olardy:

1)Tutastaı qazaq tiline aýdarylǵan termınder(Qoǵamdyq kelisim, rýhanı talǵam;

2)Orys tilindegi ataýy saqtalǵan termınder(ınvestısıa , samıt);

3)Bir sózi qazaq tiline aýdarylǵan(saıası partıa,laýrıattardy marapattaý, mınıstrliktiń baǵdarlamasy, shyǵarmashylq konsert, ishki saıasat departamenti t.b termınder dep jikteledi.

Gazet tiliniń gramatıkasy.Qazaq tili biliminde  gazet janrlary jeke rettele qoıǵan joq. Kóbinese, kórkem ádebıet janrlary sheńberinde qarastyrylyp júrgeni belgili.Al kórkem shyǵarma tilin taldaý negizin Q.Jubanov , S.Amanjolov, M.Áýezov, H.Jumalıev, M.Balaqaevtar  qalyptastyr,an bolsa odan ári jetildire túsken R.Ssyzdyqova, H.Kárimov, B.Shalabaev, t.b  ǵalymdar boldy.Ásirese kórkem mátinge lıngvısıkalyq taldaý júrgizýdi arnaıy másele etip kótergen , ǵylymı eńbek arnap , oqý quralyn jazǵan R.Syzdyqova men B.Shalabaevtar der edik. Ǵalymdardyń birlese eńbek etýi nátıjesinde «kórkem teksti lıngvısıkalyq taldaý» atty oqý quraly jaryqqa shyqty.

Olar sózdik quramy da belgili bir syzylǵan shema boıynsha qalyptaspaıdy, ár túrli bolady.

Gazettiń negizgi janrlary retinde habar,sheteldik korespondensıa, esep,úgit-nasıhat maqalalary,problemaly maqala ,ocherk, suhbat, feleton,pikir esepteledi.Osy atalǵan janrlardyń bárine ortaq erekshelikter:

*faktige, naqty derekkózge súıenetindigi ;

*faktiler men derekterdiń jańa bolýy;

*derekter men faktilerdi dál jetkizetindigi;

*operatıvtiligi;

*oqyrmandy sendirip, áser ete alatyndyǵy.

---